Efekty zewnętrzne

Pojęcie efektów zewnętrznych i tym samym wynikające z nich zagadnienia korzyści oraz kosztów zewnętrznych po raz pierwszy zdefiniował A. Marshall w pracy „Principles of Economics” z 1890 roku. Jednakże obecne rozumienie tych efektów, tj. w znaczeniu ekonomii neoklasycznej, zawdzięcza się A. C. Pigou, który przedstawił te pojęcia kilkadziesiąt lat później w dziele „Economics of Welfare”. Współczesną definicję efektów zewnętrznych zaproponował w swoich pracach J. Meade. Zgodnie z nią efekty te występują, gdy efektywność wytwarzania jednego podmiotu (przedsiębiorstwa) jest uzależniona m.in. od rozmiarów produkcji i nakładów innego podmiotu [Graczyk i Kociszewski 2013, s. 43-44; Liziński i Wróblewska 2009, s. 107]. Efekt zewnętrzny w ekonomii można więc zdefiniować jako zjawisko, w którym część kosztów lub korzyści powstałych w wyniku działalności podmiotu gospodarczego zostaje przeniesiona na inne – trzecie podmioty i nie towarzyszy temu odpowiednia rekompensata [Godłów-Legiędź]. Istnieją różne podziały efektów zewnętrznych, mianowicie efekty [Fiedor 2002, s. 48-49; Matuszczak 2013, s. 77]:

 pieniężne, które rynek jest w stanie wycenić i niepieniężne, których wycena wymaga interwencji państwa,

 pozytywne lub dodatnie (korzyści zewnętrzne) i negatywne lub ujemne (koszty zewnętrzne),

 prywatne (ubywalne) – ograniczone i niedostępne dla wszystkich i publiczne (nieubywalne),

 jednostronne, gdzie występuje sprawca i ofiara lub beneficjent i wielostronne, gdy podmioty obciążają się wzajemnie.

i doświadczającego oddziaływania wyodrębnia efekty, w których [Gajos 2015, s. 92]:

 poziom użyteczności konsumenta może być związany z poziomem użyteczności innych konsumentów;

 poziom użyteczności konsumenta może być związany z działaniami producenta;  rezultaty osiągane przez producenta mogą być związane z działaniami konsumentów;  rezultaty osiągane przez producenta mogą być związane z działaniami innych

producentów.

Występowanie efektów zewnętrznych, szczególnie kosztów zewnętrznych, jest związane z zawodnością rynku i tzw. błędem złożenia, który polega na tym, że cele prywatne nie idą w parze z celami ogólnospołecznymi, a racjonalność mikroekonomiczna nie przekłada się na optymalną sytuację w skali makro, z punktu widzenia całego społeczeństwa. Wspomniana racjonalność nakazuje kierowanie się w podejmowaniu decyzji kategoriami czysto ekonomicznymi (np. maksymalizacją zysku lub dochodu) w celu zdobycia przewagi konkurencyjnej wobec innych uczestników rynku, co jednak może odbywać się kosztem środowiska przyrodniczego. W takiej sytuacji często dochodzi do nieuwzględnienia ujemnych efektów zewnętrznych, które w konsekwencji obciążają albo inne podmioty gospodarcze albo środowisko naturalne, czego skutki odczuwalne są nie tylko dla bieżącego pokolenia, ale będą również dla przyszłych [Poczta-Wajda 2008a, s. 35; Zegar 2012a, s. 20-21]. Efekty zewnętrzne, szczególnie negatywne nie są kompensowane przez transakcje rynkowe. Występowaniu ekologicznych kosztów zewnętrznych towarzyszy brak zapewnienia efektywnej alokacji zasobów w sensie Pareto, w wyniku czego dochodzi do nadmiernej eksploatacji i degradacji zasobów środowiska, czyli nieoptymalnego ich wykorzystywania [Graczyk 2011, s. 91-92; Kożuch 2010, s. 416; Wąsowicz 2015, s. 105]. Pytka i Kuszewski zauważają, że występowanie efektów zewnętrznych – zarówno pozytywnych, jak i negatywnych niesie ze sobą skutki w postaci podważenia jednego z dwóch podstawowych twierdzeń ekonomii dobrobytu, tzn. równowaga w warunkach konkurencji doskonałej nie prowadzi do stanu efektywnego w sensie Pareto [Pytka i Kuszewski, s. 2]. Cena równowagi nie uwzględnia efektów zewnętrznych, które są związane z procesami wytwarzania dóbr i usług w gospodarce, a pomijanie tych efektów prowadzi do zmniejszenia poziomu dobrobytu społecznego. Dlatego postuluje się uwzględnianie efektów zewnętrznych, dzięki czemu możliwe staje się osiąganie ważnych celów społecznych i ekologicznych [Zegar

2012a, s. 23-24]. Idąc dalej można skonstatować, że tam, gdzie występują efekty zewnętrzne, rynkowa równowaga nie jest społecznie efektywna [Kożuch 2010, s. 416].

Przykładami ujemnych efektów zewnętrznych związanych z degradacją środowiska naturalnego są m.in. zanik bioróżnorodności ekosystemów, zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego (wód powierzchniowych i gruntowych, gleb, powietrza), zmniejszanie zasobów przyrodniczych, degradacja krajobrazu, wpływ na zmiany klimatyczne, natomiast negatywne efekty na płaszczyźnie ekonomiczno-społecznej dotyczą m.in. rozwarstwienia społecznego, bezrobocia na obszarach wiejskich, zaniku różnorodności kulturowej lub zaniku tradycyjnej roli wsi. Z kolei dodatnie efekty zewnętrzne, czyli dobra publiczne17

, dotyczą środowiska przyrodniczego (m.in. ochrona i regeneracja ekosystemów, stabilizacja klimatu, ochrona różnorodności biologicznej, redukcja emisji gazów cieplarnianych, tworzenie krajobrazu rolniczego)¹⁸ lub środowiska społeczno-kulturalnego, w którym warto wymienić bezpieczeństwo żywności, zdrowie społeczeństwa, żywotność i witalność obszarów wiejskich, dobrostan zwierząt [Czyżewski B. 2012, s. 34; Czyżewski B. 2013, s. 214; Gołębiewski i Pająk 2016, s. 10; Matuszczak i Czyżewski 2013, s. 234; Zegar 2012a, s. 28-29].

Jak wskazano, rolnictwo wytwarza zarówno pozytywne, jak i negatywne efekty zewnętrzne, ale ponieważ nie są one włączane do rachunku mikroekonomicznego prowadzonego przez producenta rolnego, dochodzi do rozdźwięku (rozbieżności) między celami podmiotu gospodarczego (celami mikroekonomicznymi) a celami ogółu społeczeństwa (celami społecznymi) [Majchrzak 2015, s. 35; Wrzaszcz 2012, s. 79]. Pomijanie efektów zewnętrznych pogłębia różnicę pomiędzy optimum mikroekonomicznym a optimum społecznym, czyli pomiędzy racjonalnością prywatną a racjonalnością społeczną [Zegar 2012a, s. 25]. Warto podkreślić, że skala wytwarzania efektów zewnętrznych jest różna w zależności od modelu rolnictwa. I tak, rolnictwo industrialne w ogóle pomija efekty zewnętrzne i dzięki temu wyprzedza rolnictwo zrównoważone pod względem wydajności pracy i produktywności zasobów, jednak ustępuje jemu, biorąc pod uwagę wydajność społeczną [Zegar 2012b, s. 170]. Rolnictwo ekologiczne natomiast generuje więcej dodatnich

17 Dobra publiczne charakteryzują się dwoma podstawowymi atrybutami, mianowicie niekonkurencyjnością konsumpcji oraz niewykluczalnością. Pierwsza zasada oznacza, że dobra publiczne może konsumować wiele osób równocześnie bez utraty jego walorów, natomiast zgodnie z drugą nie ma możliwości wykluczenia któregokolwiek konsumenta z prawa do użytkowania tych dóbr [Czyżewski i Brelik 2014, s. 18; Poczta-Wajda 2008a, s. 36].

18

Obszernego omówienia efektów zewnętrznych (zarówno negatywnych, jak i pozytywnych) produkcji rolnej w Polsce dokonali Graczyk i Kociszewski [2013, s. 52-62].

efektów zewnętrznych i mniej ujemnych niż rolnictwo w wydaniu konwencjonalnym [Runowski 2012, s. 50, 61]. B. Czyżewski z kolei akcentuje, że negatywne efekty zewnętrzne występują w industrialnym i postindustrialnym modelu rolnictwa, natomiast w modelu zrównoważonym efekty zewnętrzne nie występują wcale, ponieważ ich dodatni wymiar ma swoje odzwierciedlenie w rencie instytucjonalnej [Czyżewski B. 2013, s. 214-215]. W istocie w modelu rolnictwa zrównoważonego występuje internalizacja efektów zewnętrznych w sensie ekonomicznym, społecznym i ekologicznym [Czyżewski B. 2015, s. 58. W przypadku wprowadzenia internalizacji kosztów zewnętrznych w sektorze rolnym paradygmat rolnictwa zrównoważonego nie stoi na straconej pozycji względem rolnictwa w paradygmacie industrialnym. Zegar zauważa, że internalizacja efektów zewnętrznych zasadniczo modyfikuje wynik rachunku ekonomicznego i technologie rolnictwa zrównoważonego posiadają potencjał, by uzyskiwać przewagę nad rolnictwem industrialnym lub postindustrialnym [2012b, s. 134].

Pozbawiony interwencji rynek za pośrednictwem swoich mechanizmów ma tendencje do wytwarzania w nadmiarze efektów ujemnych i w niedoborze efektów dodatnich [Czyżewski i Brelik 2014, s. 15; Poczta-Wajda 2008a, s. 36; Prandecki i Buks 2015, s. 33]. Z tego powodu powinien on być korygowany prawno-administracyjnymi instrumentami polityki gospodarczej państwa, np. w postaci warunków brzegowych dla działalności przedsiębiorstw, podatku Pigou lub wykorzystując teoremat (twierdzenie) Coase'a – bez ingerencji państwa. W polityce rolnej rolę tych narzędzi mogą pełnić zasada wzajemnej zgodności (cross-compliance19), normy i standardy w zakresie korzystania ze środowiska naturalnego, bonifikaty w przypadku efektów dodatnich – dostarczania dóbr publicznych oraz kar i redukcji dofinansowania (subwencji) w przypadku efektów ujemnych – generowania kosztów społecznych [Czyżewski i Kułyk 2011; Zegar 2011b].