Rynek roślin oleistych

W tej części pracy uwaga zostanie poświęcona nie tylko rzepakowi, który jest najważniejszą rośliną oleistą w Polsce i Niemczech, ale także innym uprawom roślin oleistych oraz olejom roślinnym, które mają znaczenie dla rozprawy. Rynek roślin oleistych w Polsce jest zdominowany przez rzepak, którego uprawa zajmuje obecnie ponad 97% areału upraw roślin oleistych i wciąż rośnie. Podobnie sytuacja wygląda w Niemczech. Pozostałe rośliny oleiste stanowią jedynie uzupełnienie, utrzymywane ze względu na specyficzne właściwości ich nasion oraz wytwarzanych z nich olejów [Kapusta 2011, s. 2]. Rzepak jest rośliną o wysokich wymaganiach glebowych i klimatycznych, a plony silnie uzależnione są od jakości gleb, warunków pogodowych, odmiany i klasy materiału siewnego oraz nakładów czynników produkcji – wyposażenia gospodarstw w nowoczesne środki produkcji [Gołębiowska 2010, s. 85; Krasowicz i Kuś 2010, s. 4; Skarżyńska (red.) 2012, s. 144]. Mimo to jego uprawa stanowi atrakcyjną alternatywę wobec uprawy pszenicy, co wynika z kilku zalet uprawy rzepaku, do których należą: możliwość jego całkowitego zagospodarowania przez rolnika – wykorzystanie nasion rzepaku i pozostałych po wytłoczeniu oleju śruty oraz makuchów, które stanowią wartościowy składnik pasz, a także istotna poprawa kondycji fitosanitarnej gleby i duże znaczenie w zmianowaniu [Drosio i Klimkiewicz 2009, s. 24; Kucharski 2009, s. 197].

Areał uprawy rzepaku wzrasta od kilkunastu lat i w 2014 roku wyniósł 950 tys. ha, podczas gdy w dziewięć lat wcześniej był na poziomie 550 tys. ha. Wzrost zainteresowania uprawą rzepaku wynikał częściowo z powyżej wskazanych czynników, ale także z opłacalności produkcji względem innych roślin, w tym pszenicy) [Kucharski 2009, s. 197]. Zresztą, jak wskazuje Urban, ceny nasion rzepaku są podstawowym czynnikiem, skłaniającym do produkcji tej rośliny oleistej. Ponieważ produkcja buraków cukrowych, których uprawa była bardzo opłacalna, została znacząco zredukowana, to rzepak stał się najbardziej dochodowym kierunkiem produkcji rolnej [Urban 2010, s. 348]. Niektórzy autorzy wyraźnie jednak zaznaczają, że Polska ma niewielkie możliwości długookresowego zwiększania areału uprawy rzepaku, ponieważ istotne ograniczenia wynikają szczególnie

z faktu posiadania niewielu gleb dobrych i bardzo dobrych, ale również niekorzystnej struktury agrarnej (nadmiernego rozdrobnienia gospodarstw rolnych). Ocenia się, że powierzchnia upraw rzepaku może osiągnąć najwyżej 1 mln ha, co oznacza, że potencjał jest już niewielki [Kuś 2002; Michna 2011a, s. 26].

Rys. 12. Zbiory rzepaku, bilans handlu zagranicznego rzepakiem oraz produkcja i zużycie krajowe oleju rzepakowego w Polsce w sezonach 2005/2006 – 2014/2015 w tys. ton

2013/2014: dane wstępne IERiGŻ; 2014/2015: szacunek IERiGŻ-PIB.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rynek Rzepaku. Stan i perspektywy; Rynek Rolny, Biuletyn. Zbiory rzepaku w Polsce w sezonie 2014/2015 były na rekordowo wysokim poziomie i wyniosły 3,2 mln ton (rys. 12.), co daje wzrost o 20% względem poprzedniego sezonu i ponad 120% wobec sezonu 2005/2006. Produkcja rzepaku jest wysoka szczególnie od okresu 2007/2008, gdy po raz pierwszy przekroczyła 2 mln ton i powyżej tego poziomu utrzymywała się przez kolejne trzy lata. W sezonach 2011/2012 i 2012/2013 zbiory były nieco niższe i wynosiły 1,86 mln ton, ale już w kolejnym sezonie ponownie były bardzo wysokie. Jak już powiedziano, wzrost produkcji rzepaku wynika z przesłanek ekonomicznych (wysoka opłacalność produkcji), ale również z możliwości wykorzystania tej rośliny do

wytwarzania estrów [Szajner (red.) 2015, s. 39, 54]. Niektórzy autorzy zaznaczają, że to polityka biopaliwowa Unii Europejskiej (zakładająca sukcesywny wzrost udziału biopaliw w zużyciu paliw w transporcie) przyczynia się do wzrostu produkcji rzepaku i oleju rzepakowego w krajach członkowskich, w tym w Polsce [Kapusta 2015, s. 91; Mroczek (red.) 2014, s. 63-64; Rosiak 2014, s. 88, 91]. Ocenia się, że na cele energetyczne przeznacza się obecnie blisko połowę zbiorów rzepaku i połowę produkcji oleju rzepakowego w Polsce [Michna 2011a, s. 26; Szajner 2014, s. 19-20]. Przejawem rosnącego zainteresowania uprawą rzepaku jest fakt, że w analizowanym dziesięcioleciu zbiory zwiększały się średniorocznie o 10%. Podobnie zmieniała się produkcja oleju rzepakowego – średniorocznie wzrastała o 11% i w ostatnich dwóch sezonach osiągnęła rekordowo wysoki poziom – 1 oraz 1,1 mln ton, przy czym w sezonie 2005/2006 wynosił 520 tys. ton. Analogicznie produkcja oleju rzepakowego była niższa szczególnie w sezonie 2011/2012.

Rys. 13. Handel zagraniczny wybranymi olejami roślinnymi w Polsce w latach 2006 – 2014 w tys. ton

Olej rzepakowy: oznacza razem olej rzepakowy, rzepikowy i gorczycowy; olej palmowy: oznacza olej palmowy i jego frakcje, rafinowany lub nie; olej sojowy: oznacza olej sojowy i jego frakcje, rafinowany lub nie.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Biuletyn Informacji Publicznej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Handel zagraniczny artykułami rolno-spożywczymi.

wzrostową i w analizowanym okresie stanowiło przeciętnie 65% produkcji oleju, przy czym w poszczególnych latach wartości te wahały się w granicach 53-76%. Rosnące zużycie oleju rzepakowego w Polsce częściowo jest wynikiem rozwoju sektora estrów [Mroczek (red.) 2014, s. 63; Szajner (red.) 2015, s. 43]. W handlu zagranicznym rzepakiem Polska jedynie dwukrotnie odnotowała saldo ujemne (w sezonach 2008/2009 i 2011/2012), a w pozostałych miała bilans dodatni, przy czym w ostatnich dwóch okresach nadwyżka handlowa była wysoka i przekraczała 500 tys. ton, co wynikało z wysokiego eksportu przy względnie niskim imporcie. W tych dwóch ostatnich sezonach eksport stanowił odpowiednio 27% i 22% krajowych zbiorów. W ciągu całego dziesięciolecia z kraju wyeksportowano ponad 3,7 mln ton nasion, a import wyniósł 2,5 mln ton.

W omawianym dziewięcioleciu Polska wyeksportowała ponad 2,25 mln ton oleju rzepakowego, natomiast import nieznacznie przekroczył 570 tys. ton, co dla tego okresu daje nadwyżkę prawie 1,7 mln ton (rys. 13.). Warto nadmienić, że w latach 2006 – 2012 eksport był na poziomie 194 tys. ton (przeciętnie), natomiast w dwóch ostatnich latach wyniósł 390 i 515 tys. ton. Wzrostowi temu nie towarzyszyła odpowiednia zmiana po stronie importu. Jak dowodzi łączny wolumen importu oleju rzepakowego, Polska nie była znaczącym graczem w tym zakresie. Sytuacja ta jest w miarę podobna do handlu zagranicznego nasionami rzepaku, gdzie też w ostatnich dwóch sezonach nastąpiło znaczne ożywienie eksportu. Polski eksport oleju rzepakowego wzrastał średniorocznie o około 21%, natomiast import o 60%, lecz tak dynamiczny przeciętny wzrost wynikał z bardzo niskiego wolumenu importu w początkowych latach (2006-2007). Mimo to, jak wskazano, import oleju rzepakowego jest obecnie znacznie poniżej eksportu. W analizowanym dziewięcioleciu zwiększał się także import oleju palmowego średniorocznie o 6%, jednak pomijając ostatni rok, w którym import zmniejszył się z 270 tys. ton do 230 tys. ton, dynamika wzrostu importu oleju była wyższa i wynosiła 9%. Przeciętnie import w całym okresie wynosił blisko 198 tys. ton, ale od 2011 roku import utrzymuje się na poziomie powyżej 220 tys. ton. Import oleju sojowego był stosunkowo zmienny, ponieważ czterokrotnie wzrastał i pięciokrotnie malał w ujęciu rok do roku, dlatego trudno wskazać jakąkolwiek tendencję w tym zakresie. Mimo wszystko w ostatnim roku import oleju sojowego był stosunkowo wysoki, biorąc pod uwagę wartości w poprzednich latach i wyniósł 97 tys. ton. Jedynie w 2006 roku import tego oleju był wyższy, przekroczył 135 tys. ton. W całym omawianym okresie import oleju rzepakowego przekroczył 570 tys. ton, oleju palmowego 1,78 mln ton oraz oleju sojowego 760 tys. ton.

Wysoki import wymienionych olejów skutecznie zasila bazę surowcową sektora estrów i może przyczyniać się do jego rozwoju.

Rys. 14. Ceny rzepaku (w PLN/t) oraz ceny olejów rzepakowego, sojowego i palmowego (w USD/t) w Polsce w sezonach 2005/2006 – 2014/2015

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rynek Rzepaku. Stan i perspektywy.

Ceny rzepaku (rys. 14.) wykazywały tendencję wzrostową do sezonu 2012/2013, natomiast w ostatnich dwóch latach ceny były niższe – w sezonie 2013/2014 wynosiły 1450 zł/t i 1320 zł/t w kolejnym. Wysokie ceny rzepaku były związane z kilkoma czynnikami, w tym wzrostem popytu na rzepak ze strony sektora estrów. Ceny olejów rzepakowego, sojowego i palmowego zmieniały się niemalże w jednakowym kierunku. Wszystkie współczynniki korelacji Pearsona obliczone dla par cen olejów w okresie 1991/1992 – 2014/2015 przekraczają 0,94, co świadczy o silnych dodatnich związkach pomiędzy nimi. Widać to szczególnie, gdyby weźmie się pod uwagę okresy, w których ceny osiągają wysokie wartości, tzn. w sezonie 2007/2008 oraz w roku 2011, tj. w sezonach 2010/2011 i 2011/2012.

4.2. Rynki surowców energetycznych pochodzenia rolniczego w Niemczech