Ekonomika

Rolnictwo polskie zachowało swój rodzinny charakter, uniknęło skażenia gleb przez nadmierne nawożenie mineralne i stosowanie środków chemicznej ochrony roślin, uniknęło jak dotąd nadmiernej koncentracji produkcji zwierzęcej, zmniejszył się dys-parytet dochodów, wydatnie podniósł się poziom wykształcenia użytkowników go-spodarstw rolnych i znacząco poprawiła się infrastruktura techniczna na wsi. Niepokoi jednak zbyt duży ubytek gruntów rolnych, zarzucanie chowu zwierząt gospodarskich (około 40% gospodarstw powyżej 1 ha UR nie utrzymuje zwierząt gospodarskich), ujemny bilans substancji organicznej gleby w ponad połowie gospodarstw, ponowne – po znaczącym spadku w okresie transformacji ustrojowej – zwiększanie zużycia chemicznych nawozów i środków ochrony roślin, zbyt wysoki udział zbóż w struk-turze zasiewów¹⁴.

Gospodarstwa, w których była zapewniona odnowa glebowej materii organicz-nej stanowią w polskim rolnictwie najliczniejszą grupę spośród rozważanych form rolnictwa zrównoważonego (40% ogółu gospodarstw indywidulanych o powierzchni co najmniej 1 ha UR), natomiast pozostałe wyróżnione grupy stanowiły niespełna kilka procent w populacji gospodarstw rolnych (4% quasi-zrównoważone, 3% norfolskie, 1% ekologiczne). Taki rozkład gospodarstw znacząco odbiegał od stanu pożądanego w myśl idei zrównoważonego rozwoju rolnictwa. Powodów takiego stanu rzeczy można upatrywać w niedostatecznym wsparciu tych form rolnictwa, zarówno w zakre-sie finansowym, jak i marketingowym, a także – a może przede wszystkim – ich słab-szej pozycji konkurencyjnej na rynku.

Przeciętny obraz wyróżnionych form gospodarstw przybliża tabela 4.2. Porów-nując przedstawione dane, można łatwo zauważyć, iż przeciętne gospodarstwo ekolo-giczne wyróżniało się największym potencjałem produkcyjnym: było 3,7-krotnie większe pod względem powierzchni UR w porównaniu z przeciętnym gospodarstwem badanej zbiorowości, utrzymywało 1,5-krotnie więcej inwentarza żywego, zaś liczba pracujących była wyższa o 1/5. Zbliżone relacje związane z produkcją roślinną i zwie-rzęcą stwierdzono także w gospodarstwach quasi-zrównoważonych.

Badane formy rolnictwa zrównoważonego odbiegały pod względem powierzchni in plus od gospodarstw przeciętnych, w szczególności gospodarstwa ekologiczne oraz quasi-zrównoważone (średni obszar gospodarstwa indywidualnego wyniósł 9 ha, eko-logicznego 32 ha, zrównoważonego 20 ha, norfolskiego oraz z dodatnim wynikiem

13 J.St. Zegar, Konkurencyjność celów ekologicznych i ekonomicznych w rolnictwie, op. cit.

14T. Toczyński, Charakterystyka zrównoważenia polskiego rolnictwa w latach 2000-2010, op. cit.

bilansu ponad 10 ha). Wskazuje to na znaczenie powierzchni gospodarstwa dla możli-wości stosowania prośrodowiskowych praktyk rolniczych. Każda z badanych alterna-tywnych form rolnictwa zrównoważonego wymaga różnorodnych praktyk rolniczych, w tym wielogatunkowego zmianowania roślin polowych oraz bezpiecznego stosowa-nia środków produkcji. Praktyki te łatwiej jest wdrożyć w większych gospodarstwach, co uzasadnia celowość koncentracji ziemi w polskim rolnictwie również ze względu na wdrożenie idei zrównoważenia. Im większy obszar gospodarstwa, tym statystycznie rzecz biorąc łatwiej jest godzić cele ekologiczne i ekonomiczne¹⁵.

Tabela 4.2. Przeciętne cechy gospodarstw ogółem oraz badanych form rolnictwa zrównoważonego

Wyszczególnienie Gospodarstwa

Ogółem BSO+ ZRÓW EKO NORF

Użytki rolne (ha/gosp.) 8,86 10,24 20,14 32,37 10,19

Pracujący (JPZ/gosp.) 1,24 1,28 1,73 1,46 1,19

Zwierzęta gospodarskie (SD/gosp.) 4,26 4,58 7,76 6,28 4,05

Standardowa produkcja (tys. euro/gosp.) 11,11 12,06 23,88 29,94 10,08 Standardowa nadwyżka bezpośrednia (ESU/gosp.) 4,25 4,89 9,65 9,01 3,61 BSO+ – z dodatnim saldem bilansu substancji organicznej; ZRÓW – quasi-zrównoważone; EKO – ekologiczne; NORF – z płodozmianem norfolskim

Źródło: W. Wrzaszcz, J.St. Zegar, Sprawność ekonomiczna wybranych form rolnictwa zrównoważonego środowiskowo, [w:] J.St. Zegar (red.), Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (23), seria

„Program Wieloletni 2011-2014”, nr 100, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2014, s. 9-38, na podstawie da-nych FADN.

Większy potencjał produkcyjny zrównoważonych form rolnictwa został pod-kreślony także przez zasoby pracy – zarówno ich ilość, jak i jakość, mającą wyraz w kwalifikacjach kierownika gospodarstwa rolnego. Większe zaangażowanie jedno-stek pracy w gospodarstwach bardziej przyjaznych dla środowiska przyrodniczego jest związane z ich powierzchnią. Zrównoważone formy rolnictwa, a zwłaszcza gospodarstwa ekologiczne, częściej kierowane są przez osoby o wyższym poziomie wykształcenia i profesjonalnym przygotowaniu do zawodu rolnika w postaci szkolnego wykształce-nia rolniczego. W przypadku takich gospodarstw niewątpliwie potrzebna jest większa wiedza, umiejętności i świadomość ekologiczna kierowników, w porównaniu do właści-cieli gospodarstw konwencjonalnych. W przypadku tych ostatnich, a w szczególności wysoko wyspecjalizowanych, wiedza ta tłoczona jest wraz z przemysłowymi środkami produkcji rolniczej. Rolnicy posiadający większe gospodarstwa wyróżniają się także

15 W. Wrzaszcz, Czynniki kształtujące poziom zrównoważenia gospodarstw rolnych, op. cit.; A. Matusz-czak, K. Smędzik-Ambroży, Próba oceny współzależności pomiędzy zrównoważeniem środowisko-wym a wynikami ekonomicznymi gospodarstw rolnych na przykładzie regionu Wielkopolska i Śląsk, [w:] J.St. Zegar (red.), Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (19), seria „Program Wielo-letni 2011-2014”, nr 68, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2013, s. 128-161; J.St. Zegar, Konkurencyjność celów ekologicznych i ekonomicznych w rolnictwie, op. cit.; W. Wrzaszcz, J.St. Zegar, Sprawność ekono-miczna wybranych form rolnictwa…, op. cit.

wyższymi kwalifikacjami. Uzyskane wyniki stanowią statystyczny dowód, że kwalifi-kacje kierowników gospodarstw rolnych warunkują możliwość i zakres wdrożenia praktyk rolniczych przyjaznych dla środowiska przyrodniczego, tym samym decydują o jakości gospodarowania.

Istotnym czynnikiem warunkującym podejmowanie działalności prośrodowisko-wej jest wiek rolnika. Gospodarstwa wyróżnionych form rolnictwa zrównoważonego częściej były kierowane przez osoby względnie młodsze. To młodzi rolnicy częściej kierowali gospodarstwami średnimi i dużymi, natomiast pokaźna część zarządzających w wieku emerytalnym prowadziła działalność rolniczą w gospodarstwach małych.

Uzyskane wyniki pośrednio wskazują, że osoby lepiej przygotowane do zawodu (z wy-kształceniem rolniczym), a także młodsze oraz posiadające wykształcenie wyższe są częściej zainteresowane prowadzeniem dużych gospodarstw rolnych (ich przejmowa-niem bądź kupowaprzejmowa-niem), czy też ich umiejętności i sposób zarządzania gospodar-stwem skutkują znaczącą akumulacją majątku trwałego. Natomiast gospodarstwa małe są w znacznym stopniu przedmiotem zainteresowania osób w wieku emerytalnym, które dodatkowo zajmują się prowadzeniem produkcji rolniczej na niewielką skalę.

Sytuację ekonomiczną form rolnictwa zrównoważonego oceniono przez pryzmat wolumenu produkcji, jej sposobu rozdysponowania oraz źródeł utrzymania rodziny rolniczej. Przeprowadzone badania wykazały, że aktywność rynkowa gospodarstw o prośrodowiskowej produkcji rolniczej jest większa od przeciętnej. Także więcej takich gospodarstw jest zorientowana na sprzedaż na rynku lokalnym. Dotyczy to zwłaszcza gospodarstw ekologicznych, co zasługuje na pozytywną ocenę, ponieważ skrócenie łańcucha żywnościowego w przypadku „wrażliwych” produktów ekologicznych do-starcza korzyści zarówno konsumentowi, jak i producentowi. Z jednej strony finalny odbiorca może bezpośrednio zweryfikować kupowany produkt poprzez wymianę infor-macji z producentem oraz mieć wpływ na jego cenę (możliwe negocjacje oraz wyeli-minowanie kolejnych składowych ceny produktu na skutek krótszego łańcucha żyw-nościowego). Z drugiej strony zaś, w przypadku producenta-rolnika, sprzedaż na rynku lokalnym ogranicza ryzyko potencjalnych strat (związanych chociażby z transportem i magazynowaniem), a cała powstała nadwyżka ekonomiczna trafia do producenta.

Większy potencjał produkcyjny wyróżnionych form gospodarstw sprzyja zrów-noważeniu ekonomicznemu. Świadczy o tym relatywnie większy odsetek gospodarstw stanowiących podstawowe źródło utrzymania rodziny rolnika. Dotyczy to zwłaszcza gospodarstw quasi-zrównoważonych oraz ekologicznych. Te dwie grupy gospodarstw wyróżniają się najlepszą strukturą ekonomiczną na tle ogółu. Im większe gospodar-stwo, tym wyższy odsetek rodzin utrzymujących się z dochodu rolniczego (z pracy we własnym gospodarstwie), a tym mniejszy utrzymujących się z pracy najemnej oraz świadczeń społecznych (emerytur i rent).

Na podkreślenie zasługuje pozarolnicza aktywność gospodarcza gospodarstw ekologicznych oraz norfolskich. Gospodarstwa te w znacznym stopniu pozyskiwały dodatkowe środki finansowe w oparciu o zasoby i majątek gospodarstwa rolnego (siłę

roboczą, teren, budynki, park maszynowy itp.). W porównaniu do pozostałych bada-nych grup, w gospodarstwach ekologiczbada-nych oraz norfolskich częściej prowadzono zarobkową działalność pozarolniczą bezpośrednio związaną z gospodarstwem rolnym (była to działalność produkcyjna lub usługowa prowadzona na własny rachunek).

Posiadany majątek tych gospodarstw pozwolił na podjęcie działalności agroturystycznej oraz akwakultury, a w przypadku gospodarstw ekologicznych również przetwórstwa produktów rolnych. Taka integracja działalności pozarolniczych, będąca dopełnieniem działalności rolniczej, umożliwiła w szczególności gospodarstwom ekologicznym oraz norfolskim efektywniej wykorzystać ich zasoby z korzyścią w zakresie ekonomic z-nym i środowiskowym.

Rysunek 4.1. Produktywność ziemi w gospodarstwach alternatywnych form według powierzchni użytków rolnych

a. b.

Źródło: opracowano na podstawie danych tabelarycznych w pracy W. Wrzaszcz, J.St. Zegar, Spraw-ność ekonomiczna wybranych form rolnictwa zrównoważonego środowiskowo, [w:] J.St. Zegar (red.), Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (23), seria „Program Wieloletni 2011-2014”, nr 100, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2014, s. 9-38.

Przeciętna produktywność (mierzona wartością standardowej produkcji na go-spodarstwo oraz pełnozatrudnionego) większości badanych form rolnictwa zrównowa-żonego wyróżniała je in plus na tle ogółu gospodarstw indywidualnych. Relacje te były w znacznym stopniu pochodną różnic w potencjale produkcyjnym badanych grup gospodarstw. Natomiast przeciętne wyniki odniesione do jednostki powierzchni były porównywalne w przypadku gospodarstw quasi-zrównoważonych oraz gospodarstw z dodatnim saldem bilansu materii organicznej, natomiast w przypadku ekologicznych i norfolskich wyniki były niższe aż o około 25%. Przedstawione formy rolnictwa zrównoważonego są w różnym stopniu powiązane rynkiem, co jest wynikiem ich moż-liwości produkcyjnych i specyfiki produkcji. Stanowi to jednocześnie uzasadnienie dla

odrębnego traktowania rozważanych alternatywnych form rolnictwa, chociażby w za-kresie wsparcia ich działalności i rozwoju ze środków programów rządowych.

Wielkość i kierunek zmian standardowej produkcji oraz standardowej nadwyżki bezpośredniej na jednostkę powierzchni (rys. 4.1) wskazuje na to, iż skutki ekono-miczne zwiększenia areału badanych grup gospodarstw są odmienne. Produktywność ziemi mierzona standardową produkcją oraz standardową nadwyżką bezpośrednią zwiększa się wraz z obszarem gospodarstwa – poza gospodarstwami ekologicznymi – ale nie dotyczy to największej grupy obszarowej (50 ha i więcej).