Zmiany liczby krajowych gospodarstw rolnych wyróżniających się

Szacunki sporządzone na podstawie materiałów empirycznych⁴wskazują, że pod koniec ostatniej dekady ubiegłego wieku ponad 100 tys. polskich gospodarstw rolnych wyróżniało się rozszerzoną reprodukcją majątku trwałego. Był to sygnał, że w razie poprawy koniunktury dla krajowego rolnictwa sytuacja jego konkurencyjności ulegnie poprawie. Poprawa taka została zapoczątkowana z chwilą rozpoczęcia przygotowania do akcesji do Unii Europejskiej i nabierała rozmachu w kilku latach poakcesyjnych.

Istniały trzy główne przesłanki sprzyjające w latach 2004-2013 powstawaniu pol-skich gospodarstw ze zdolnością konkurencyjną i tych, które tę zdolność mogły rychło osiągnąć. W dużym stopniu umożliwił to wzrost dopłat dla gospodarstw rolnych, które powiększyły ich dochody i wspierały działalność inwestycyjną. Drugą istotną przesłanką stał się rozwój przemysłu spożywczego⁵ i niski poziom płac, które doprowadziły do wzrostu eksportu produktów spożywczych, to zaś przełożyło się na relatywnie szybki wzrost cen produktów pochodzenia rolniczego. Trzecią zaś istotną przesłanką powstania gospodarstw ze zdolnością konkurencyjną i tych, które mogą ją szybko osiągnąć, była

3A. Kagan, Stan i perspektywy wielkotowarowych przedsiębiorstw rolnych w Polsce, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2013.

4W. Józwiak, Przewagi komparatywne polskich gospodarstw rolniczych, IERiGŻ, maszynopis, War-szawa 2003.

5 R. Urban, Polski sektor żywnościowy w pierwszych latach członkostwa, [w:] A. Kowalski (red.), Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2006.

również aktywna postawa części producentów rolnych, która polegała na poszukiwaniu i realizowaniu różnego rodzaju działań proefektywnościowych⁶.

Szacunki sporządzone z wykorzystaniem przekonującej metody i danych empi-rycznych obejmujących lata 2005-2007 wskazały, że funkcjonowało wtedy około 90 tys.

gospodarstw ze zdolnością konkurencyjną, to jest z zyskiem netto z majątku własnego i reprodukcją rozszerzoną środków trwałych⁷. Sporządzone szacunki wskazały ponadto, że poza nimi funkcjonowało jeszcze 84 tys. gospodarstw z możliwościami uzyskania takiej zdolności. Część z tych ostatnich charakteryzowała się zyskiem z majątku wła-snego i ujemną reprodukcją majątku, inne natomiast stratą oraz dodatnią reprodukcją posiadanego majątku. Większość lub znacząca część gospodarstw rolnych składają-cych się na obie wyżej wyróżnione grupy charakteryzowały się ponadto: upraszcza-niem lub specjalizowaupraszcza-niem produkcji połączonymi z rezygnacją z prowadzenia produk-cji mniej rentownych dóbr, wdrażaniem różnego rodzaju innowaproduk-cji, a także rezygnacją z uprawy użytków o niekorzystnych warunkach przyrodniczych i o niekorzystnym rozłogu, oraz z chowu zwierząt na małą skalę, zazwyczaj nie dość efektywnego.

Część analizowanych gospodarstw dodatkowo współtworzyła lub wchodziła w skład grup i organizacji producenckich, by powiększyć swoją zdolność konkurencyjną.

Analogiczne ustalenia sporządzono na liczbach obejmujących lata 2010-2012.

Wskazały one, że liczba gospodarstw rolnych będąca w posiadaniu osób fizycznych i ze zdolnością konkurencyjną utrzymała się niemal na takim samym poziomie jak w latach 2005-2007, wzrosła natomiast o około 119 tys. liczba tych z możliwościami uzyskania zdolności konkurencyjnej. Było to wynikiem zwiększenia liczby gospo-darstw, które osiągały zysk z majątku własnego, ale charakteryzowały się ujemną reprodukcją majątku trwałego. Łącznie więc w latach 2010-2012 funkcjonowało około 205 tys. gospodarstw rolnych ze zdolnością konkurencyjną i tych, które tę zdolność były w stanie osiągnąć. Ich udział w krajowej liczbie gospodarstw z działalnością rol-niczą wynosił więc zaledwie kilkanaście procent, ale szacunek wskazuje, że dostarczały one na rynek około połowy wartości krajowej rolniczej produkcji towarowej.

Dla wyjaśnienia należy dodać, że warunki, jakie nastąpiły w latach 2010-2012, różniły się od tych z lat poprzednich. Stawki dopłat bezpośrednich wyrażone w euro przestały rosnąć i utrzymały się na poziomie z 2010 roku, a wzrost cen produktów rol-niczych przestał wyprzedzać wzrost cen środków produkcji. Jest więc prawdopodobne, że pogorszenie koniunktury zniechęciło część gospodarstw ze zdolnością konkuren-cyjną do inwestowania na skalę zapewniającą reprodukcję rozszerzoną i w rezultacie przejście do grupy gospodarstw mających przesłanki, by tę zdolność odzyskać, gdy koniunktura powróci.

6W. Józwiak, Polskie rolnictwo i gospodarstwa rolne…, op. cit.; Z. Kołoszko-Chomentowska, Przy-rodnicze i organizacyjno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju rodzinnych gospodarstw rolnych w województwie podlaskim, „Studia i Monografie” 2013, nr 41, IUNG-PIB, Puławy.

7W. Józwiak, A. Kagan, G. Niewęgłowska, J. Sobierajewska, M. Zieliński, Czynniki warunkujące wzrost konkurencyjności polskich gospodarstw rolnych dziś i w przyszłości, IERiGŻ-PIB, maszynopis, Warszawa, grudzień 2014.

W zbiorowości gospodarstw osób prawnych natomiast sytuacja przedstawiała się inaczej niż w gospodarstwach osób fizycznych⁸. W latach 2007-2009 aż 93-94%

spośród nich wyróżniało się zdolnością konkurencyjną lub miało przesłanki, by tę zdolność móc rychło osiągnąć, a w ich ramach nieco ponad połowa wyróżniała się zdolnością konkurencyjną. W latach 2010-2012, w stosunku do tamtego okresu, zma-lała jednak liczba gospodarstw we wszystkich trzech wyróżnionych grupach. Tych ze zdolnością konkurencyjną o 4,8%, tych z przesłankami, by tę zdolność móc rychło osiągnąć w razie poprawy warunków – o 13,7%, a tych bez zdolności konkurencyjnej – o 36,0%. W rezultacie w procesie przekształceń własnościowych, będących pochodną nie tylko pogorszenia koniunktury, lecz także przyczynami natury instytucjonalnej, powstawały gospodarstwa prywatne osób prawnych i osób fizycznych lub ich podzielony majątek nabywały bądź dzierżawiły gospodarstwa będące w posiadaniu osób fizycznych.

Niepokój budzi poziom zrównoważenia gospodarstw rolnych, określający trwa-łość gospodarstw w dłuższym okresie czasu. Chodzi o łączną ocenę sytuacji ekono-micznej i wpływu prowadzonej produkcji rolniczej na środowisko przyrodnicze. Studia literaturowe wykazały⁹, że wśród gospodarstw będących w posiadaniu osób fizycznych i wielkości 2 oraz więcej ESU zaledwie 13% można było uznać za zrównoważone. Na tej podstawie i na podstawie danych GUS można oszacować, że tylko 5-6% ogółu gospo-darstw rolnych w kraju, z działalnością rolniczą oraz powierzchnią 1 i więcej ha użyt-ków rolnych, wyróżniało się taką cechą pod koniec pierwszej dekady bieżącego wieku.

Były to zazwyczaj gospodarstwa większe. Produkcja zrównoważona nie tworzyła większych zagrożeń dla otoczenia przyrodniczego, a uzyskiwane dochody pozwalały na modernizowanie gospodarstw, powiększanie skali ich produkcji i utrzymywanie rolników oraz ich rodzin na poziomie nie mniejszym niż rodzin pracowników ze śred-nią płacą w całej gospodarce narodowej.

Nie można wykluczyć, że udział gospodarstw wyróżniających się zrównoważe-niem byłby większy, gdyby w ocenie tego zjawiska przyjęto „opłatę” pracy własnej na poziomie przyjętym w rachunku przedstawionym wyżej, który służył do ustalenia liczby gospodarstw ze zdolnością konkurencyjną.

Większy był oczywiście udział gospodarstw, które realizowały jedynie wybrane działania wywierające wpływ na zrównoważenie. Na podstawie literatury wiadomo na przykład, że około 74% gospodarstw ze specjalizacją w produkcji zbóż oraz roślin technologicznie podobnych i objętych monitoringiem Polskiego FADN charaktery-zowało się w drugiej połowie pierwszej dekady bieżącego wieku dodatnim saldem

8A. Kagan, Stan i perspektywy wielkotowarowych przedsiębiorstw rolnych…, op. cit.; W. Józwiak, A. Kagan, G. Niewęgłowska, J. Sobierajewska, M. Zieliński, Czynniki warunkujące wzrost konkuren-cyjności polskich gospodarstw rolnych…, op. cit.

9W. Wrzaszcz, Zrównoważenie indywidualnych gospodarstw rolnych w Polsce objętych FADN, „Zagad-nienia Ekonomiki Rolnej” 2013, nr 1.

magazynowania (sekwestracji) dwutlenku węgla w glebie¹⁰. Gospodarstwa te ograni-czały zatem negatywny wpływ prowadzonej produkcji rolniczej na klimat.

Powyższe oznacza, że część polskich gospodarstw rolnych może tworzyć za-grożenie dla środowiska, które wyraża się między innymi: postępującą mineralizacją glebowej substancji organicznej, skażeniem wód powierzchniowych i wgłębnych, suk-cesją dzikiej i niepożądanej roślinności na tereny dotąd użytkowane rolniczo w sposób ekstensywny itd.

Podobne zjawiska zachodzą, choć w mniejszym nasileniu, w gospodarstwach rolnych na obszarach objętych ochroną przyrody. Łącznie obejmują one 32,5% po-wierzchni kraju¹¹, a to powoduje, że nasz kraj postrzegany jest jako „zielona wyspa”

unijnego ugrupowania. Ułatwia to i będzie ułatwiać w przyszłości nasz handel zagra-niczny artykułami rolno-spożywczymi.

7.3. Konkurencyjne gospodarstwa rolne w Polsce i w innych wybranych