Specyfika sektora rolnego i jego podmiotów sprowadza się przede wszystkim do bardzo ograniczonej mobilności zaangażowanych w tym sektorze czynników produkcji. Dotyczy to przede wszystkim ziemi, rodzinnych zasobów pracy, ale też w znacznym stopniu kapitału dostosowanego do działalności rolniczej. Rolnictwo i jego podmioty pozbawione są korzyści z transferów zasobów do sektorów bardziej efektywnych, co stanowi o istocie konkurencyjności8. Ponadto ukształtowana i trudna do zmiany struktura agrarna i wynikająca stąd atomizacja podmiotów sektora rolnego powodują słabszą niż podmiotów innych sektorów możliwość samodzielnego opero-wania na rynku wewnętrznym i na rynku międzynarodowym9.
6E.M. Jagiełło, Strategiczne budowanie konkurencyjności gospodarstw, Poltext, Warszawa 2008.
7 W. Rembisz, A. Kowalski, Rynek rolny w ujęciu funkcjonalnym, Wyższa Szkoła Finansów i Zarzą-dzania, Warszawa 2007.
8A. Czyżewski (red.), Uniwersalia polityki rolnej w gospodarce rynkowej. Ujęcie makro- i mikroeko-nomiczne, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 2007.
9A. Woś, Konkurencyjność potencjalna polskiego rolnictwa, op. cit.
Dominujący udział przetwórstwa w zagospodarowaniu produktów rolnych decyduje o ogromnym wpływie na wielkość i strukturę produkcji rolnej – potencjału sektora przetwórczego i stosowanego przez ten sektor systemu konkurowania. Konku-rencyjność rolnictwa musi być badana przede wszystkim w aspekcie kosztowym i po-przez pryzmat czynników decydujących o możliwości ich obniżenia. Podstawowym źródłem obniżenia kosztów produkcji jest zmiana relacji czynników produkcji – zwłaszcza poprawa relacji kapitału do pracy i ziemi. W Polsce wyposażenie pracy w ziemię i kapitał jest znacznie niższe niż w większości krajów UE, co przesądza o relatywnie niskiej wydajności pracy i produkcyjności ziemi. Niski w Polsce poziom opłaty pracy to główny czynnik decydujący o utrzymywaniu przez polskie rolnictwo przewag kosztowo-cenowych wobec produktów rolnych wytwarzanych w większości krajów UE. Niska opłata pracy nie może być jednak w dłuższej perspektywie podstawą utrzymania konkurencyjności produktów sektora rolno-spożywczego na rynku euro-pejskim i światowym. Poprawa efektywności wykorzystania pracy i ziemi oznacza też poprawę jakości czynników produkcji uwarunkowaną postępem technicznym, techno-logicznym, poziomem wiedzy producentów. Równocześnie jednak mniej intensywny w Polsce niż w większości krajów UE system uprawy ziemi stanowi swoistą przewagę konkurencyjną, bowiem rolnictwo polskie szybciej niż inne kraje UE przekształcić się może w rolnictwo „zrównoważone”, co jest celem UE w perspektywie do 2050 roku10. Wzrost plonów przy równoczesnym zachowaniu zasad ochrony środowiska naturalnego jest możliwy przez wzrost poziomu wapnowania gleb i jej wzbogacania w substancje organiczne11. Obniżenie kosztów produkcji poprzez wprowadzenie nowoczesnych in-nowacyjnych rozwiązań w zakresie metod i organizacji produkcji zależy w bardzo dużym stopniu od jakości kapitału ludzkiego. Tymczasem poziom wykształcenia kie-rujących gospodarstwami rolnymi jest w Polsce niższy niż w większości krajów UE (luka konkurencyjna), a równocześnie obniża się w Polsce zatrudnienie w placówkach naukowo-badawczych oraz zmniejsza się udział nakładów na działalność badawczo--rozwojową w rolnictwie w ogólnych nakładach na strefę B+R12. Poprawa jakości
„kapitału ludzkiego” to jeden z podstawowych celów Strategii 2020 przedstawiony w wytycznej odnoszącej się do rozwoju gospodarki w krajach UE w oparciu o wiedzę i innowacyjność. Zarówno w odniesieniu do rolnictwa, jak i całej gospodarki Polska zajmuje w UE odległe miejsce w rozwoju opartym na wiedzy13 (na podstawie analizy światowych rankingów konkurencyjności).
Przełamanie bariery skali podaży produktów rolnych umożliwiające ogranicze-nie negatywnych ekonomicznych skutków wynikających z ukształtowanej struktury agrarnej (zarówno dla sytuacji dochodowej podmiotów sektora, jak i powiazań rolnictwa
10S. Krasowicz, J. Kuś, Kierunki zmian w produkcji rolniczej w Polsce do roku 2020 – próba prognozy,
„Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 2010, nr 3.
11 H. Terelak, S. Krasowicz, T. Stuczyński, Środowisko glebowe Polski i racjonalne użytkowanie rol-niczej przestrzeni produkcyjnej, „Pamiętnik Puławski” 2000, nr 120(II), s. 455-469.
12Roczniki Statystyczne GUS z lat 2000-2014.
13B. Nosecka (red.), Czynniki konkurencyjności sektora rolno-spożywczego we współczesnym świecie, seria „Program Wieloletni 2011-2014”, nr 54, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2012.
z przemysłem spożywczym i rynkami zagranicznymi) jest możliwe poprzez lepszą organizację rynku pierwotnego. Chodzi tu przede wszystkim o samoorganizowanie się producentów w grupy i organizacje producentów oraz ich zrzeszenia. Tylko duże organizacje zrzeszające producentów mogą stosować instrumenty konkurowania moż-liwe do realizacji przez firmy przetwórcze (marketing, reklama, logistyka sprzedaży).
Budowanie pozycji konkurencyjnej sektora rolnego wobec innych działów gospodarki narodowej, a także na rynkach zagranicznych poprzez wspieranie tworzenia grup i organizacji producentów znalazło odzwierciedlenie w zwiększeniu środków przezna-czonych na ten cel z budżetu unijnego w perspektywie finansowej 2014-2020. W Polsce udział grup producentów w podaży większości produktów rolnych jest niższy od śred-niego w UE i znacznie mniejszy niż w krajach UE-15.
Ograniczona mobilność czynników produkcji powoduje, że poprawa produk-cyjności czynników produkcji w rolnictwie, zmiana relacji między nimi oraz generalna poprawa pozycji rolnictwa na rynku wewnętrznym i zewnętrznym nie są możliwe bez finansowego i instytucjonalnego wsparcia tego sektora. Stąd w odniesieniu do rolnic-twa, znacznie bardziej niż w stosunku do innych gałęzi gospodarki narodowej (w tym przemysłu spożywczego), istotne jest znaczenie czynników zewnętrznych, głównie uwarunkowań makroekonomicznych (decydujących w dużym stopniu o skali transfe-rów do rolnictwa), otoczenia instytucjonalnego tego sektora, polityki państwa wobec rolnictwa14, jak i aktualnie stosownych instrumentów WPR UE.
Uwarunkowania makroekonomiczne wyznaczone m.in.: stopą wzrostu PKB, wskaźnikiem inflacji, stopą bezrobocia, rezerwami finansowymi, saldem zadłużenia i bilansem płatniczym decydują o stanie gospodarki i określają ramy oraz możliwości dokonywania przemian strukturalnych w rolnictwie, a także decydują o stopniu wyko-rzystania określonego unijnym prawodawstwem wsparcia sektora rolnego z funduszy krajowych15. Spośród bardzo szerokiej listy czynników określających zewnętrzne (spoza sektora) warunki funkcjonowania podmiotów rynkowych (infrastruktura pod-stawowa, technologiczna, system edukacji, wolność gospodarcza, system bankowy, instytucje działające w otoczeniu sektora), istotne znaczenie dla funkcjonowania pro-ducentów rolnych mają sprawność działania systemu bankowego (dostępność kredy-tów), agencji rządowych wspierających rolnictwo oraz funkcjonujących w otoczeniu rolnictwa instytucji pozarządowych (głównie izb gospodarczych), a także zaplecza naukowo-badawczego sektora rolnego. Czynniki te, podobnie jak pozostałe zewnętrzne warunki funkcjonowania podmiotów gospodarczych i producentów rolnych, wpisują się w badania konkurencyjności, bowiem stwarzając ramy działalności podmiotów decy-dują o swobodzie i możliwościach zarządzania konkurencyjnością.
Istotne są aktywne działania rządów w zakresie upraszczania systemu dostępu do krajowych i zewnętrznych źródeł wsparcia, stymulowanie wprowadzania do sektora osiągnięć naukowo-technologicznych (rola zaplecza naukowo-badawczego) przede wszystkim w zakresie osiągnięć umożliwiających wzrost produktywności ziemi oraz
14A. Woś, Konkurencyjność polskiego sektora żywnościowego, IERiGŻ, Warszawa 2003.
15J. Misala, Międzynarodowa konkurencyjność…, op. cit.
wydajności i jakości pracy. Aktywność rządów krajów należących do Unii Europej-skiej oceniana jest zwłaszcza poprzez skuteczność ich wpływu na ostateczny kształt unijnej polityki rolnej (łącznie z polityką handlową). Bardzo istotnym elementem aktywnej polityki państwa na poziomie sektora jest wspieranie, ale też bezpośrednie prowadzenie promocji produktów rolnych na rynkach międzynarodowych.
Uwarunkowania makroekonomiczne, poziom infrastruktury technicznej i go-spodarczej, sprawność działania rządów poszczególnych krajów pod kątem przestrze-gania zasad wolności gospodarczej, efektywności i wolność rynku pracy, swobody prowadzenia biznesu, ochrony środowiska systematycznie badane są przez szereg in-stytucji i organizacji światowych, w tym zwłaszcza: Światowe Centrum Ekonomiczne, Bank Światowy i Międzynarodowy Instytut Rozwoju Zarządzania w Lozannie. Według ocen tych instytucji Polska zajmuje odległe miejsce w sumarycznych rankingach kon-kurencyjności. Oprócz poziomu innowacyjności nisko oceniana jest w naszym kraju swoboda prowadzenia biznesu (biurokracja i zmienne prawo podatkowe). Relatywnie korzystnie oceniany jest ogólny stan gospodarki (co jest bardzo ważne z punktu widze-nia możliwości wsparcia podmiotów rolnictwa) oraz przestrzegawidze-nia praw własności, co brane jest pod uwagę przy lokowaniu kapitału zagranicznego w Polsce – jednego z nośników postępu technicznego, technologicznego i organizacyjnego16.
1.3. Ocena wewnętrznej konkurencyjności rolnictwa i przemysłu spożywczego