Etyczna koncepcja Kanta

W znaczeniu prawnym J. Locke wskazywał, iż „osoba jako byt rozumny podlega prawu i jest odpowiedzialna za swoje czyny. „Etyczne znaczenie czynów osoby wiąże się z jej świadomością i samoświadomością. Tożsamość osobowa <tożsamość świadomości> jest więc wystarczającym i koniecznym warunkiem pociągnięcia kogoś do odpowiedzialności za jego czyny”141

.

Ponadto J. Locke w swoich rozważaniach psychologicznych pracował nad rozróżnieniem osoby od człowieka. Wskazywał, iż „człowiek to ciało, organizm, funkcjonujący jak inne istoty żywe. To osoba jest istotą rozumną” 142

.

2.1.5. Etyczna koncepcja Kanta

Kant pojmował człowieka jako składającego się z dwóch istot: fizycznej i moralnej. Istota fizyczna podlegała przyrodzie zaś istota moralna posiadała wolną wolę obdarzoną rozumem. Odrzucił on osobę jako ego cogitans: „Nie można [o „Ja”] nawet powiedzieć, że jest pojęciem, lecz jedynie, że jest sama tylko świadomością towarzyszącą wszelkim pojęciom. Przez owo Ja, On lub Ona,

139 J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, przekład B. Gawęcki ,t.1,Kraków 1955, s. 471. 140

J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysłu, Kraków 2010, s. 168. 141 J. Locke, Rozważania, op. cit., s. 475.

42 które myśli, nie przedstawimy sobie nic więcej jak tylko transcendentalny podmiot myśli = x, który poznajemy jedynie poprzez myśli stanowiące jego określenia; o nim samym w odosobnieniu nie możemy mieć nawet najmniejszego pojęcia. Krążymy wiec stale dookoła niego albowiem, by cokolwiek o nim sądzić, musimy już zawsze rozporządzać jego przedstawieniem”143

. Zdaniem Kanta to osobowość moralna podlegała prawu i była odpowiedzialna za czyny.

2.2. Błąd co do osoby

Analiza pojęcia osoby ukazała jak na przestrzeni wieków kształtowały się teorie na temat osoby. Jak można zauważyć pojęcie człowiek - osoba interpretowane było zarówno pod względem koncepcji uznających człowieka w samym centrum wolnym od wszelkich wpływów religijnych jak również mocno powiązanego z Bogiem, istotą rozumną i myślącą. Zatem jeżeli uznajemy człowieka - osobę jako istotę myślącą, to zarazem jest to też osoba, jak wcześniej przedstawiłam, posiadająca uprawnienia i obowiązki.

Jednym z takich uprawnień człowieka jest prawo do zawarcia związku małżeńskiego. Osoba, zawierając związek małżeński, czy to w prawie kanonicznym, czy w prawie polskim, zakłada, że bierze ślub z osobą, podejmując decyzje świadomie.

Jednakże może zaistnieć taki przypadek, że człowiek zawrze małżeństwo pozostając w błędzie. Za błąd należy rozumieć „fałszywy sąd o rzeczy tzn. przekonanie sprzeczne z realnym stanem rzeczywistości”144. Nie każdy jednak błąd przesądza o nieważnie zawartym małżeństwie.

Nieważność małżeństwa z powodu błędu do osoby sankcjonował już kodeks z 1917 r. Wskazywał on w kanonie 1083 § 1 na nieważność zawartego małżeństwa z tytułu błędu, jeśli dotyczył on samej osoby kontrahenta. Dyspozycję kodeksu z 1917r. przejął kodeks z 1983 r. stanowiąc w kanonie 1097 § 1: „ Błąd co do osoby powoduje nieważność małżeństwa”145

.

Osoby nupturientów należą do istoty zgody małżeńskiej. Należy zatem zauważyć, że z jednej strony narzeczeni są „podmiotami węzła małżeńskiego,

143

I. Kant, Krytyka czystego rozumu, PWN 1957, s. 55.

144 G. Michiels ,Principia generalia de personis in Ecclesia, Parisiis - Tornaci - Romae 1955, s. 630. 145 Kan. 1097§ 1 KPK.

43 który zamierza się utworzyć dzięki skutecznej sile woli obojga, z drugiej strony te osoby, które ze szczególnego tytułu bycia mężczyzną i kobietą oddają się i przyjmują jako przedmiot małżeństwa nieodwołalne przymierze, które stanowi małżeństwo”146

.

Jak wskazuje W. Góralski „błąd co do osoby, z którą nupturient chce zawrzeć małżeństwo narusza przedmiot konsensu małżeńskiego w sposób tak istotny, że przedmiot ten nie może w rzeczywistości zaistnieć, a w konsekwencji na mocy prawa naturalnego nie może powstać samo małżeństwo”147

. Innymi słowy mówiąc, błąd co do osoby nie tyle fałszuje wyrażoną zgodę małżeńską, co uniemożliwia samo jej zaistnienie. W tym miejscu należy wytłumaczyć pojęcie samej osoby.

Otóż, jako osobę należy rozumieć osobę w znaczeniu prawnym tj. podmiot praw i obowiązków. Z drugiej jednak strony należy zauważyć, iż ustawodawcy chodzi o osobę w ujęciu fizycznym. Zatem błąd, co do osoby jest błędem, co do fizycznej tożsamości osoby. Zachodzi on wówczas, gdy nupturient chce zawrzeć małżeństwo z daną osobą i zawiera je sądząc, iż to jego wybranka jest obecna w kościele a okazuje się, że zawarł małżeństwo z kimś innym. Sytuacja taka może mieć miejsce w przypadku sióstr czy braci bliźniaczek tak podobnych do siebie, że narzeczony nie potrafi odróżnić podmiany. Tomasz Sanchez wykazał, iż strony, aby istniał ważny związek małżeński muszą przynajmniej znać tożsamość fizyczną osoby, z którą zawierają ślub. Jest to taki minimalny wymóg, tzw. poznanie małżeńskie.

Tożsamość osoby poznaje się, zatem nie na żywo tylko poprzez jej przejawy. Pierwszym z nich jest ciało, które oprócz tego, że zawiera i wyraża tożsamość osobową i płciową w sposób pewny i określony, może być bezpośrednio i obiektywnie poznane przez nupturienta. To ciało ukształtowane, jako męskie albo żeńskie jest właśnie przedmiotem daru i przyjęcia małżeńskiego. Należy zatem stwierdzić, iż tożsamość fizyczna zawiera w sobie tożsamość płciową każdej pojedynczej osoby, której określenie jest konieczne,

146 J.P. Villadrich^, Konsens małżeński. Sposoby prawnej oceny i interpretacji w kanonicznych procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa (kanony 1095-1107 Kodeksu Prawa Kanonicznego), S. Świaczny (tłum.), Warszawa 2002, s. 176.

44 ponieważ małżeństwo istnieje między konkretnym mężczyzną a konkretną kobietą.

Reasumując, należy stwierdzić, że błąd co do osoby oznacza błąd co do tożsamości fizycznej, w skład której wchodzi tożsamość płciowa.