Wp³yw ewolucji prawa wyborczego na zmiany zachodz¹ce na scenie politycznej Ukrainy

2013

W okresie niepodleg³oœci na Ukrainie bardzo czêsto dochodzi³o do zmiany przepisów w prawie wyborczym. W szczególnoœci dotyczy³y one systemu wy-borczego do Rady Najwy¿szej Ukrainy. Warto podkreœliæ, i¿ poza jednym wyj¹tkiem ka¿da kolejna elekcja parlamentarna odbywa³a siê na podstawie nowej ordynacji wyborczej. Celem artyku³u jest ukazanie, w jakim stopniu zmiany ordynacji wyborów parlamentarnych wp³ywa³y na zmiany zachodz¹-ce na ukraiñskiej szachodz¹-cenie politycznej. Przybli¿one zostan¹ rozwi¹zania praw-ne, które spowodowa³y wzrost znaczenia partii politycznych w ¿yciu politycz-nym Ukrainy, a tak¿e i te, które wp³ynê³y na ograniczenie lub zwiêkszenie liczby ugrupowañ politycznych reprezentowanych w parlamencie. Znaczna uwaga zosta³a poœwiêcona przepisom ordynacji wyborczej z 2011 r., której zasadniczym celem by³o zapewnienie obozowi w³adzy zwyciêstwa w wybo-rach parlamentarnych 2012 r. Analizie poddane zosta³y nastêpuj¹ce akty prawne: ustawa Ukraiñskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej o wyborze deputowanych ludowych USRR z dnia 27 paŸdziernika 1989 r.¹, ustawa Ukrainy o wyborze deputowanych ludowych Ukrainy z dnia 18 listopada 1993 r.², ustawa Ukrainy o wyborze deputowanych ludowych Ukrainy z dnia 24 wrzeœnia 1997 r.³, ustawa Ukrainy o wyborze deputowanych ludowych Ukrainy z dnia 18 paŸdziernika 2001 r.⁴, ustawa Ukrainy o wyborze deputo-wanych ludowych Ukrainy z dnia 25 marca 2004 r.⁵, a tak¿e obecnie

obwi¹-1 Çàêîí Óêðà¿íñüêî¿ Ðàäÿíñüêî¿ Ñîö³àë³ñòè÷íî¿ Ðåñïóáë³êè ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íñüêî¿ ÐÑÐ â³ä 27 æîâòíÿ 1989, „³äîìîñò³ Âåðõîâíî¿ Ðàäè ÓÐÑД (dalej: ÂÂÐ) äîäàòîê äî ¹ 1, ñò. 626 ç íàñòóïíèìè çì³íàìè.

2 Çàêîí Óêðà¿íè ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè â³ä 18 ëèñòîïàäà 1993 ð., ÂÂÐ ¹ 48, ñò. 455 ç íàñòóïíèìè çì³íàìè.

3 Çàêîí Óêðà¿íè ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè â³ä 24 âåðåñíÿ 1997 ð., ÂÂÐ ¹ 43, ñò. 280.

4 Çàêîí Óêðà¿íè ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè â³ä 18 æîâòíÿ 2001 ð, ÂÂÐ ¹ 51–52, ñò. 265 ç íàñòóïíèìè çì³íàìè.

5 Çàêîí Óêðà¿íè ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè â³ä 25 áåðåçíÿ 2004 ð., ÂÂÐ ¹ 27–28, ñò. 366 ç íàñòóïíèìè çì³íàìè (Ðåäàêö³ÿ çàêîíó â³ä 7 ëèïíÿ 2005 ð., ÂÂÐ ¹ 38–39, ñò. 449).

zuj¹ca ustawa Ukrainy o wyborze deputowanych ludowych Ukrainy z dnia 21 listopada 2011 r.⁶ Skoncentrujê siê przede wszystkim na tych rozwi¹za-niach prawnych, które wywar³y najwiêkszy wp³yw na ewolucjê ukraiñskiej sceny politycznej.

Rada Najwy¿sza Ukrainy I kadencji zosta³a wy³oniona w marcu 1990 r., a wiêc w okresie, gdy istnia³ jeszcze Zwi¹zek Socjalistycznych Republik Ra-dzieckich. Wybory do ówczesnej Rady Najwy¿szej USRR odby³y siê na pod-stawie ustawy Ukraiñskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej o wyborze deputowanych ludowych USRR uchwalonej dnia 27 paŸdziernika 1989 r.⁷ Ordynacja mia³a za zadanie m.in. przybli¿yæ prawo wyborcze do zasad demo-kratycznych⁸. Wybory odbywa³y siê w okrêgach jednomandatowych (art. 1), a w ka¿dym z nich mia³o byæ zarejestrowanych co najmniej dwóch kandyda-tów (art. 35). O zdobyciu mandatu decydowa³o uzyskanie wiêkszoœci bez-wzglêdnej, ponadto musia³ byæ spe³niony warunek co najmniej 50-procento-wej frekwencji (art. 50). W przypadku, gdy ¿aden z kandydatów nie uzyska³ wymaganej wiêkszoœci, przeprowadzane by³o powtórne g³osowanie z

udzia-³em dwóch kandydatów, którzy uzyskali najwiêksz¹ liczbê g³osów, a o uzy-skaniu mandatu decydowa³a wiêkszoœæ wzglêdna (art. 54). Prawo do zg³asza-nia kandydatów na deputowanych uzyska³y zespo³y pracownicze, organizacje spo³eczne, zespo³y pracownicze szkó³ zawodowo-technicznych, szkó³ œrednich specjalnych i szkó³ wy¿szych, a tak¿e zebrania wyborców oraz ¿o³nierze po-szczególnych jednostek wojskowych (art. 10)⁹.

Warto podkreœliæ, i¿ ordynacja z 1989 r. nie wymienia³a partii politycznych wœród podmiotów uprawnionych do zg³aszania kandydatów na deputowanych.

Ten stan rzeczy uleg³ zmianie wraz z uchwaleniem w dniu 18 listopada 1993 r.

ustawy o wyborze deputowanych ludowych Ukrainy¹⁰. W myœl przepisów nowej ordynacji wyborczej prawo do zg³aszania kandydatów uzyska³y partie polityczne oraz ich koalicje, a mog³y tego dokonaæ za poœrednictwem swoich oœrodków regionalnych (art. 23 ust 1). Ponadto powy¿sze prawo

przys³ugiwa-³o zespoprzys³ugiwa-³om pracowniczym oraz grupie co najmniej 10 wyborców. W procesie zg³aszania kandydatów w uprzywilejowanej sytuacji znalaz³y siê te dwa ostatnie podmioty. Nie dziwi wiêc fakt, ¿e spoœród ³¹cznej liczby 5609 kandy-datów, partie polityczne zg³osi³y zaledwie 616 (10,98%). W przypadku grup wyborców ta liczba wynios³a a¿ 3495 (62,31%), zaœ w przypadku zespo³ów

6 Çàêîí Óêðà¿íè ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè â³ä 21 ëèñòîïàäà 2011 ð., ¹ 4061–VI.

7 Çàêîí Óêðà¿íñüêî¿ Ðàäÿíñüêî¿ Ñîö³àë³ñòè÷íî¿ Ðåñïóáë³êè ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íñüêî¿ ÐÑÐ â³ä 27 æîâòíÿ 1989, ÂÂÐ äîäàòîê äî ¹ 1, ñò. 626 ç íàñòóïíèìè çì³íàìè.

8 W. Baluk, Kszta³towanie systemu partyjnego Ukrainy w okresie transformacji ustrojowej (1987–2004), Wroc³aw 2006, s. 253–254.

9 Wymienione podmioty otrzyma³y równie¿ prawo uczestniczenia w tworzeniu komisji wyborczych (art. 7).

10 Çàêîí Óêðà¿íè ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè â³ä 18 ëèñòîïàäà 1993 ð., ÂÂÐ ¹ 48, ñò. 455 ç íàñòóïíèìè çì³íàìè.

pracowniczych 1498 (26,71%)¹¹. Wybór parlamentarzystów, tak jak i wczeœniej, odbywa³ siê w okrêgach jednomandatowych, a o uzyskaniu mandatu decydo-wa³a wiêkszoœæ bezwzglêdna. Ponadto, aby kandydat uzyska³ mandat depu-towanego, musia³ byæ spe³niony warunek co najmniej 50% frekwencji (art. 43 ust. 4). Jednak w odró¿nieniu od poprzedniej ordynacji o uzyskaniu mandatu w drugiej turze decydowa³o uzyskanie wiêkszoœci bezwzglêdnej przy co naj-mniej 50% frekwencji (art. 48). Powy¿sze rozwi¹zania spowodowa³y, i¿ pod-czas powtórnego g³osowania nie uda³o siê wy³oniæ zwyciêzcy a¿ w 112 okrê-gach jednomandatowych. W 92 okrêokrê-gach by³o to spowodowane oddaniem znacznej liczby g³osów przeciwko obu kandydatom, w zwi¹zku z czym ¿aden z nich nie uzyska³ wiêkszoœci bezwzglêdnej. Natomiast o braku rozstrzygniê-cia w 20 okrêgach zadecydowa³a niska frekwencja¹². Warunki, które musia³y zostaæ spe³nione w celu uzyskania mandatu, spowodowa³y, i¿ do koñca ka-dencji nie uda³o siê wy³oniæ ca³ego sk³adu Rady Najwy¿szej¹³.

Rezultatem uprzywilejowania w procesie wyborczym zespo³ów pracowni-czych i grup wyborpracowni-czych by³ fakt, ¿e wiêkszoœæ miejsc w Radzie Najwy¿szej II kadencji zajêli kandydaci bezpartyjni. Spoœród 403 parlamentarzystów zale-dwie 176 by³o reprezentantami partii politycznych¹⁴. Ponadto, co warte jest podkreœlenia, czêœæ „partyjna” nowo wybranego parlamentu

charakteryzowa-³a siê znacznym rozdrobnieniem politycznym, gdy¿ w Radzie Najwy¿szej zasiedli reprezentanci a¿ 14 partii politycznych. Mandaty zdoby³y nastêpuj¹-ce ugrupowania: Komunistyczna Partia Ukrainy, Ch³opska Partia Ukrainy, Socjalistyczna Partia Ukrainy, Ludowy Ruch Ukrainy, Ukraiñska Partia Re-publikañska, Kongres Ukraiñskich Nacjonalistów, Demokratyczna Partia Ukrainy, Chrzeœcijañsko-Demokratyczna Partia Ukrainy, Ukraiñska Konser-watywna Partia Republikañska, Partia Pracy, Partia Demokratycznego Od-rodzenia Ukrainy, Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy, Obywatelski Kon-gres Ukrainy oraz Partia Ekonomicznego Odrodzenia Krymu¹⁵. Obecnoœæ w ukraiñskim parlamencie znacznej liczby deputowanych bezpartyjnych ne-gatywnie wp³ywa³a na proces kszta³towania siê systemu partyjnego Ukrainy.

Brak identyfikacji politycznej wœród du¿ej czêœci cz³onków Rady Najwy¿szej sprzyja³ zawieraniu porozumieñ na podstawie interesów poszczególnych grup regionalnych¹⁶. Nale¿y podkreœliæ, i¿ wa¿niejsz¹ rolê na scenie politycznej

11 ². Êðåñ³íà, ª. Ïåðåãóäà, Ïàðëàìåíòñüê³ âèáîðè â Óêðà¿í³: ïðàâîâ³ ³ ïîë³òè÷í³ ïðîáëåìè, Êè¿â 2003, s. 46. Por. J. Krawulski, Wybory parlamentarne i prezydenckie u wschodnich s¹siadów Polski w latach 1992–1995 (Litwa, Rosja, Ukraina, Bia³oruœ), Poznañ 1995, s. 71.

12 J. Krawulski, op.cit., s. 72.

13 Í. Áîãàøåâà, Þ. Êëþ÷êîâñüêèé, Ë. Êîë³ñåöüêà, Åâîëþö³ÿ âèáîð÷îãî çàêîíîäàâñòâà Óêðà¿íè (1989–2006). Äåÿê³ àñïåêòè, Êè¿â 2006, s. 15–16.

14 Zgodnie ze stanem z grudnia 1994 r.

15 À. Á³ëîóñ, Âåðõîâíà Ðàäà Óêðà¿íè: ðîçòàøóâàííÿ ñèë ³ ïåðñïåêòèâè ïàðò³é, “Íîâà ïîë³òèêà”

÷åðâåíü-ëèïåíü 1995, s. 30.

16 T.A. Olszañski, Ukraiñska scena polityczna, „Wi꟔ 1996, nr 10 (456), s. 31.

Ukrainy odgrywa³y wówczas nie partie polityczne, ale bezpartyjna „partia w³adzy”.

O zwiêkszeniu znaczenia partii politycznych w ¿yciu politycznym Ukra-iny i w³aœciwym rozwoju systemu partyjnego mia³y zadecydowaæ m.in. zmia-ny, które wprowadzano w kolejnych latach niepodleg³oœci pañstwa. W tym kontekœcie nale¿y przywo³aæ now¹ ordynacjê wyborcz¹ uchwalon¹ przez Radê Najwy¿sz¹ w dniu 24 wrzeœnia 1997 r.¹⁷ Bardzo istotne by³o wprowa-dzenie wiêkszoœciowo-proporcjonalnego systemu wyborczego. Odt¹d wed³ug zasady wiêkszoœciowej obsadzano tylko po³owê mandatów w parlamencie, a o ich uzyskaniu decydowa³a ju¿ wiêkszoœæ wzglêdna. Jednoczeœnie nale¿y zaznaczyæ, i¿ zrezygnowano z wymogu 50% frekwencji. Druga po³owa man-datów by³a natomiast dzielona miêdzy listy krajowe zg³oszone przez partie polityczne lub koalicje partii politycznych (art. 1 ust. 2). W podziale tych mandatów mog³y wzi¹æ udzia³ tylko te ugrupowania, które pokona³y 4-pro-centowy próg wyborczy (art. 42 ust. 6). W œwietle art. 5 prawo zg³aszania kandydatów w okrêgach jednomandatowych przys³ugiwa³o obywatelom Ukrainy, którzy mogli tego dokonaæ samodzielnie lub przy pomocy partii politycznych, koalicji wyborczych, zebrañ obywateli oraz zespo³ów pracowni-czych. W przypadku okrêgu wielomandatowego prawo do zg³aszania list krajo-wych uzyska³y jedynie partie polityczne i koalicje wyborcze (art. 21 ust. 1)¹⁸.

Wprowadzenie systemu mieszanego spowodowa³o, i¿ w wyniku wyborów parlamentarnych 1998 r. reprezentanci partii politycznych obsadzili zdecydo-wan¹ wiêkszoœæ miejsc w Radzie Najwy¿szej. £¹cznie uzyskali ponad 3/4 mandatów. Proporcjonalna czêœæ wyborów odegra³a równie¿ wa¿n¹ rolê w zakresie ograniczenia rozdrobnienia partyjnego w parlamencie. Próg wy-borczy pokona³o osiem ugrupowañ: Komunistyczna Partia Ukrainy, Ludowy Ruch Ukrainy, Koalicja Wyborcza Socjalistycznej Partii Ukrainy i Ch³opskiej Partii Ukrainy „O Prawdê, o Lud, o Ukrainê!”, Partia Zielonych Ukrainy, Partia Ludowo-Demokratyczna, Ogólnoukraiñskie Zjednoczenie „Hromada”, Postêpowa Socjalistyczna Partia Ukrainy oraz Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy (Zjednoczona)¹⁹. Niestety powy¿sze osi¹gniêcie, a wiêc zmniejszenie rozdrobnienia parlamentarnego, zosta³o w znacznym stopniu zniweczone przez wiêkszoœciow¹ czêœæ wyborów. Otó¿ wyniki wyborów w okrêgach jedno-mandatowych spowodowa³y, i¿ w Radzie Najwy¿szej Ukrainy zasiedli przed-stawiciele a¿ 21 ugrupowañ politycznych²⁰, a ponadto 101 deputowanych

17 Çàêîí Óêðà¿íè ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè â³ä 24 âåðåñíÿ 1997 ð., ÂÂÐ 1997,

¹ 43, ñò. 280).

18 Warto odnotowaæ, i¿ ordynacja zezwoli³a na jednoczesne kandydowanie z listy krajowej i w okrêgu jednomandatowym (art. 20 ust. 3).

19 Zob. ϳäñóìêè ãîëîñóâàííÿ ïî ïàðò³ÿõ (âèáîð÷èõ áëîêàõ ïàðò³é), [online] <http://

www.cvk.gov.ua/pls/vd2002/webproc0v?kodvib=1&rejim=0>.

20 Poza ugrupowaniami, które pokona³y próg wyborczy, w parlamencie swoich reprezen-tantów mia³y nastêpuj¹ce formacje polityczne: Agrarna Partia Ukrainy, Koalicja Wyborcza

bezpartyjnych²¹. Nale¿y przy tym podkreœliæ, i¿ liczba bezpartyjnych parla-mentarzystów w porównaniu do wyników elekcji sprzed czterech lat wydat-nie zmala³a, a decyduj¹cy wp³yw na to bez w¹tpienia mia³o przyjêcie miesza-nego systemu wyborczego. O tym, ¿e nowe przepisy prawa wyborczego wywar³y znaczny wp³yw na zmiany zachodz¹ce na scenie politycznej Ukra-iny, œwiadczy równie¿ fakt, ¿e wiele partii z myœl¹ o elekcji parlamentarnej przyst¹pi³o do tworzenia koalicji wyborczych, które mia³y byæ gwarancj¹ pokonania klauzuli zaporowej. W wyborach wziê³o udzia³ a¿ 9 koalicji, które

³¹cznie skupi³y 19 partii politycznych²².

Ustawa Ukrainy o wyborach deputowanych ludowych Ukrainy z dnia 18 paŸdziernika 2001 r. kontynuowa³a proces zwiêkszania roli partii politycz-nych w procesie wyborczym. Do najistotniejszych zmian, które wprowadzi³a nowa ordynacja wyborcza nale¿y zaliczyæ uniemo¿liwienie zg³aszania kandy-datów na deputowanych przez zebrania wyborców oraz zespo³y pracownicze.

W œwietle art. 9 obywatele Ukrainy mogli zg³aszaæ kandydatów samodzielnie lub za poœrednictwem ju¿ tylko partii politycznych oraz ich koalicji. Warto tak¿e zwróciæ uwagê, i¿ ordynacja zapewni³a przedstawicielom partii poli-tycznych miejsce w sk³adzie okrêgowych komisji wyborczych (art. 20)²³. Utrzymanie systemu proporcjonalno-wiêkszoœciowego z 4-procentowym pro-giem wyborczym dla list krajowych sprzyja³o, tak jak i cztery lata wczeœniej, tworzeniu koalicji wyborczych. Warto odnotowaæ, i¿ w sk³ad 12 koalicji uczestnicz¹cych w wyborach parlamentarnych 2002 r. wesz³y ³¹cznie a¿ 42 partie polityczne. Na indywidualny udzia³ zdecydowa³a siê tylko 1/3 partii.

Próg wyborczy zdo³a³o pokonaæ 6 ugrupowañ politycznych: Koalicja Wyborcza Wiktora Juszczenki „Nasza Ukraina”, Komunistyczna Partia Ukrainy, Koali-cja Wyborcza „O Jedyn¹ Ukrainê!”, KoaliKoali-cja Wyborcza Julii Tymoszenko, Socjalistyczna Partia Ukrainy oraz Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy (Zjednoczona)²⁴. Niestety, podobnie jak podczas poprzedniej elekcji to, czego dokona³y wyniki wyborów proporcjonalnych na polu ograniczenia

rozdrobnie-„Front Narodowy”, partia Reformy i Porz¹dek, Koalicja Wyborcza „Naprzód, Ukraino!”, Koalicja Wyborcza „Partia Pracy i Liberalna Partia – RAZEM!”, Chrzeœcijañsko-Demokratyczna Partia Ukrainy, Partia Regionalnego Odrodzenia Ukrainy, Koalicja Partii Demokratycznych – NEP („W³adza Ludu, Gospodarka, Porz¹dek”), Koalicja Wyborcza „Pracuj¹ca Ukraina”, Koalicja S£On – Zjednoczenie Spo³eczno-Liberalne, Ogólnoukraiñska Partia Pracuj¹cych, Koalicja Wy-borcza „Mniej S³ów” oraz partia Zwi¹zek.

21 Óêðà¿íñüê³ ë³â³: ì³æ ëåí³í³çìîì ³ ñîö³àë-äåìîêðàò³ºþ, çà ðåä. Î. Ãàðàíÿ, Î. Ìàéáîðîäè, Êè¿â 2000, s. 123.

22 R. Gortat, Ukraiñskie wybory. Elekcja parlamentarna ‘98 a partie polityczne, Warszawa 1998, s. 60.

23 Zgodnie z przepisami poprzedniej ordynacji, partie polityczne oraz ich koalicje, które zarejestrowa³y w danym okrêgu wyborczym swojego kandydata na deputowanego, mog³y mieæ tylko przedstawiciela przy okrêgowej komisji wyborczej – swego rodzaju obserwatora. Zob.

Í. Áîãàøåâà, Þ. Êëþ÷êîâñüêèé, Ë. Êîë³ñåöüêà, op.cit., s. 72.

24 Zob. Ðåçóëüòàòè ãîëîñóâàííÿ/Ðåçóëüòàòè ãîëîñóâàííÿ â áàãàòîìàíäàòíîìó îêðóç³ (ïî ïàðò³ÿõ), <http://www.cvk.gov.ua/pls/vd2002/webproc0v>.

nia politycznego w parlamencie, zosta³o w znacznym stopniu zmarnowane przez wyniki wyborów w okrêgach jednomandatowych. Poza ugrupowaniami, które pokona³y próg wyborczy, w Radzie Najwy¿szej zasiedli przedstawiciele jeszcze czterech formacji politycznych²⁵, a co istotniejsze – w jej ³awach zasiad³o równie¿ 94 deputowanych bezpartyjnych.

Nale¿y podkreœliæ, i¿ brak zgody prezydenta £eonida Kuczmy na zmianê ordynacji wyborczej z mieszanej na proporcjonaln¹, za czym opowiada³a siê Rada Najwy¿sza III kadencji, przyniós³ oczekiwane przez niego skutki. Otó¿

najliczniejszej frakcji w parlamencie nie utworzy³a opozycyjna Koalicja Wik-tora Juszczenki „Nasza Ukraina”, która uzyska³a najwiêksz¹ liczbê g³osów (23,57%), lecz wspieraj¹ca prezydenta Koalicja Wyborcza „Za Jedyn¹ Ukra-inê!” (11,77%)²⁶. W sk³ad utworzonej przez „Nasz¹ Ukrainê” frakcji wesz³o 119 deputowanych, podczas gdy w szeregach „Jedynej Ukrainy” znalaz³o siê a¿ 175 deputowanych²⁷. Na utworzenie tak licznej frakcji przez proprezy-denck¹ koalicjê pozwoli³o zdobycie przez ni¹ du¿ej liczby mandatów w okrê-gach jednomandatowych oraz przyci¹gniêcie do swoich szeregów wielu depu-towanych bezpartyjnych. Tak wiêc chocia¿ „Nasza Ukraina” cieszy³a siê dwukrotnie wiêksz¹ popularnoœci¹ wœród spo³eczeñstwa od proprezydenckiej

„Za Jedyn¹ Ukrainê!”, to jednak nie sta³a siê najliczniejsz¹ formacj¹ politycz-n¹ w parlamencie. Konsekwencj¹ wprowadzenia systemu proporcjonalnego w miejsce systemu mieszanego bez w¹tpienia by³by zupe³nie inny uk³ad si³ w nowo wybranym parlamencie. Przeprowadzenie ca³oœciowych wyborów na zasadzie proporcjonalnoœci by³oby niekorzystne dla obozu w³adzy.

Wprowadzenie systemu mieszanego w miejsce systemu wiêkszoœciowego by³o zmian¹ id¹c¹ w dobrym kierunku. Jednoczeœnie wyniki wyborów z lat 1998 i 2002 oraz ukszta³towany uk³ad si³ w parlamencie potwierdza³y potrze-bê dalszych zmian w prawie wyborczym Ukrainy. Takie zmiany zosta³y wpro-wadzone przez ustawê Ukrainy o wyborze deputowanych Ukrainy z dnia 25 marca 2004 r. Nowa ordynacja w miejsce systemu mieszanego

wprowadzi-³a system proporcjonalny (art. 1 ust. 1), zaœ prawo zgwprowadzi-³aszania kandydatów na deputowanych zachowa³y ju¿ tylko partie polityczne i koalicje wyborcze (art. 1 ust. 2). Prawo do podzia³u mandatów otrzyma³y te partie i koalicje, które pokona³y 3-procentowy próg wyborczy (art. 1 ust. 4, art. 96 ust. 3)²⁸. W wyni-ku wyborów parlamentarnych 2006 r. przeprowadzonych na podstawie ordy-nacji proporcjonalnej do Rady Najwy¿szej Ukrainy dosta³o siê ju¿ tylko piêæ ugrupowañ politycznych: Partia Regionów, Koalicja Julii Tymoszenko,

Koali-25 By³y to: Koalicja Wyborcza Demokratyczna Partia Ukrainy – Zwi¹zek Demokratyczny, Koalicja Wyborcza „Jednoœæ”, Partia Narodowo-Ekonomicznego Rozwoju Ukrainy oraz Ukraiñ-ska Partia MorUkraiñ-ska.

26 Zob. Ðåçóëüòàòè ãîëîñóâàííÿ....

27 Ó ïàðëàìåíò³ ïîêè ùî 6 ôðàêö³é, „Óêðà¿íñüêà ïðàâäà” â³ä 15 òðàâíÿ 2002, [online] <http://

pravda.com.ua/news/2002/5/15/23019.htm>.

28 Tak wiêc klauzula zaporowa zosta³a obni¿ona o jeden punkt procentowy.

cja Wyborcza „Nasza Ukraina”, Socjalistyczna Partia Ukrainy i Komunistycz-na Partia Ukrainy²⁹. Zrezygnowanie z czêœci wiêkszoœciowej wyborów pozwo-li³o zmniejszyæ liczbê ugrupowañ reprezentowanych w parlamencie, a co jesz-cze bardziej istotne z punktu w³aœciwego rozwoju systemu partyjnego Ukrainy – zamknê³o mo¿liwoœæ wyboru tzw. kandydatów niezale¿nych. Pro-porcjonalny system wyborczy obowi¹zywa³ równie¿ podczas przedtermino-wych wyborów parlamentarnych 2007 r. W ich wyniku do Rady Najwy¿szej równie¿ dosta³o siê tylko 5 ugrupowañ politycznych: Partia Regionów, Koalicja Julii Tymoszenko, Koalicja Wyborcza „Nasza Ukraina – Ludowa Samoobrona”, Komunistyczna Partia Ukrainy oraz Koalicja £ytwyna³⁰.

Ordynacja wyborcza z 2004 r. by³a wielokrotnie nowelizowana. Jednak ustawodawca nie wprowadzi³ jednej bardzo istotnej zmiany, która zapewne przyœpieszy³aby prawid³owy rozwój systemu partyjnego, a mianowicie nie wprowadzi³ otwartych list wyborczych. Otó¿ wyborca móg³ nadal oddaæ g³os tylko na partiê lub koalicjê, bez mo¿liwoœci oddania g³osu na konkretnego kandydata. W przypadku zastosowania mechanizmu preferencji zmala³by wp³yw œcis³ego kierownictwa ugrupowania na to, kto uzyska mandat parla-mentarzysty, znacznie wzros³aby rola wyborców, a ponadto zosta³by zahamo-wany proceder kupowania miejsc na listach krajowych. Bardzo istotne by³o-by równie¿ wprowadzenie regulacji prawnych, które ustanowi³yby³o-by wymóg, aby kandydat z danego okrêgu wyborczego by³ jego mieszkañcem. Takie rozwi¹zanie pozwoli³oby unikn¹æ sytuacji, w której to wiêkszoœæ deputowa-nych jest mieszkañcami stolicy.

Temat otwartych list wyborczych by³ obecny m.in. podczas wyborów pre-zydenckich 2010 r. Za ich wprowadzeniem opowiedzia³a siê Julia Tymoszen-ko – ówczesna premier i kandydatka na urz¹d prezydenta³¹. G³ow¹ pañstwa zosta³ jednak lider Partii Regionów Wiktor Janukowycz, a utworzenie pro-prezydenckiej wiêkszoœci parlamentarnej spowodowa³o, i¿ na stanowisku szefa rz¹du Julia Tymoszenko zosta³a zast¹piona przez Myko³ê Azarowa.

Nowa w³adza przyst¹pi³a do prac nad zmianami w prawie wyborczym. Jed-nak – jak mia³o okazaæ siê niebawem – nie by³a ona zainteresowana udosko-nalaniem systemu proporcjonalnego, lecz podjê³a dzia³ania maj¹ce na celu przywrócenie systemu mieszanego. Ostatecznie w dniu 17 listopada 2011 r.

zosta³a uchwalona nowa ustawa Ukrainy o wyborze deputowanych ludowych Ukrainy³². Ordynacja wprowadzi³a system proporcjonalno-wiêkszoœciowy,

29 Zob. Ðåçóëüòàòè ãîëîñóâàííÿ ïî Óêðà¿í³, [online] <http://www.cvk.gov.ua/pls/vnd2006/

W6P001>.

30 Zob. ibidem.

31 Ïåðåäâèáîðíà ïðîãðàìà êàíäèäàòà íà ïîñàäó Ïðåçèäåíòà Óêðà¿íè Þ볿 Òèìîøåíêî

„Óêðà¿íà ïåðåìîæå. Óêðà¿íà – öå Òè!”, [online] <http://gazeta.ua/index.php?id=261925&eid=715>.

32 Çàêîí Óêðà¿íè ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè â³ä 11 ëèñòîïàäà 2011 ð., ÂÂÐ 2012,

¹ 10–11, s. 73.

znowu po³owa mandatów jest obsadzana w 225 jednomandatowych okrêgach wyborczych, zaœ druga po³owa jest dzielona miêdzy listy krajowe na zasadzie proporcjonalnoœci. O uzyskaniu mandatu w okrêgu jednomandatowym decy-duje wiêkszoœæ wzglêdna, zaœ do podzia³u mandatów w okrêgu wielomanda-towym zosta³y uprawnione partie polityczne, które pokona³y 5-procentowy próg wyborczy (art. 98 ust. 3). Prawo zg³aszania kandydatów na deputowa-nych w okrêgach jednomandatowych przys³uguje wyborcom, którzy mog¹ tego dokonaæ za poœrednictwem partii politycznych lub w drodze samodziel-nego zg³oszenia swojej kandydatury. Natomiast w wielomandatowym okrêgu ogolnopañstwowym prawo zg³aszania list wyborczych otrzyma³y tylko partie polityczne (art. 52 ust. 2 i 3)³³. Warto odnotowaæ, i¿ ordynacja pocz¹tkowo zezwala³a na jednoczesne ubieganie siê o mandat parlamentarzysty w okrêgu jednomandatowym i w okrêgu wielomandatowym. Jednak w dniu 5 kwietnia 2012 r. S¹d Konstytucyjny Ukrainy uzna³ ten przepis za niezgodny z konsty-tucj¹³⁴.

Podczas wyborów parlamentarnych 2012 r. 5-procentowy próg wyborczy zdo³a³o pokonaæ piêæ partii politycznych: Partia Regionów, Ogólnoukraiñskie Zjednoczenie „Ojczyzna”, Ukraiñski Demokratyczny Sojusz na rzecz Reform (UDAR) Witalija Kliczki, Komunistyczna Partia Ukrainy i Ogólnoukraiñskie Zjednoczenie „Swoboda”³⁵. Jednak to, czego dokona³a proporcjonalna czêœæ wyborów w zakresie ograniczenia rozdrobnienia politycznego w parlamencie, zosta³o znowu w pewnym stopniu zniweczone przez wybory w okrêgach jed-nomandatowych. W wyniku ich przeprowadzenia w Radzie Najwy¿szej poza piêcioma wy¿ej wymienionymi ugrupowaniami znaleŸli siê przedstawiciele jeszcze czterech partii politycznych. Ponadto mandat parlamentarzysty uzy-ska³o 43 tzw. deputowanych niezale¿nych³⁶.

Zmiany wprowadzone w systemie wyborczym w listopadzie 2011 r.

nale-¿y traktowaæ jako rozwi¹zania skierowane przeciwko opozycji. Otó¿ obóz w³adzy, znacznie trac¹cy poparcie w sonda¿ach opinii publicznej³⁷, doskonale

33 Tak wiêc prawa zg³aszania list krajowych zosta³y pozbawione koalicje wyborcze.

34 гøåííÿ Êîíñòèòóö³éíîãî Ñóäó Óêðà¿íè ó ñïðàâ³ çà êîíñòèòóö³éíèì ïîäàííÿì 51 íàðîäíîãî äåïóòàòà Óêðà¿íè ùîäî â³äïîâ³äíîñò³ Êîíñòèòóö³¿ Óêðà¿íè (êîíñòèòóö³éíîñò³) ÷àñòèíè ï’ÿòî¿ ñòàòò³ 52, àáçàöó äðóãîãî ÷àñòèíè äåñÿòî¿ ñòàòò³ 98, ÷àñòèòíè òðåòüî¿ ñòàòò³ 99 Çàêîíó Óêðà¿íè „Ïðî âèáîðè íàðîäíèõ äåïóòàò³â Óêðà¿íè” (ñïðàâà ïðî âèñóâàííÿ êàíäèäàò³â ó íàðîäí³ äåïóòàòè Óêðà¿íè çà çì³øàíî¿ âèáîð÷î¿ ñèñòåìè) 2012, ¹ 8-ðï.

35 ³äîìîñò³ ïðî ï³äðàõóíîê ãîëîñ³â âèáîðö³â ïî çàãàëüíîäåðæàâíîìó âèáîð÷îìó îêðóãó, [onli-ne] <http://www.cvk.gov.ua/pls/vnd2012/wp300?PT001F01=900>.

36 Ibidem.

37 Z badañ przeprowadzanych przez Centrum Razumkowa wynika, i¿ w kwietniu 2010 r. na Partiê Regionów by³o gotowych zag³osowaæ 39,1% obywateli, w paŸdzierniku 2010 r. – 26,7%, zaœ

w kwietniu 2011 r. ju¿ tylko 15,7%. Analogiczn¹ tendencjê spadkow¹ odnotowa³ Kijowski Miêdzy-narodowy Instytut Socjologii. Zob. ßêáè íàéáëèæ÷èì ÷àñîì çíîâó â³äáóâàëèñÿ âèáîðè äî Âåðõîâíî¿

Ðàäè Óêðà¿íè, çà ÿêó ïàðò³þ ÷è âèáîð÷èé áëîê Âè ïðîãîëîñóâàëè á? (äèíàì³êà, 2010–2011), [online]

<http://www.uceps.org/ukr/poll.php?poll_id=115>; Åëåêòîðàëüí³ íàì³ðè âèáîðö³â Óêðà¿íè ùîäî âèáîð³â äî Âåðõîâíî¿ Ðàäè, [online] <http://kiis.com.ua/ua/news/view-60.html>.

wiedzia³, i¿ jedyn¹ szans¹ na zachowanie wiêkszoœci w parlamencie po wybo-rach 2012 r. jest przywrócenie systemu mieszanego. Wyci¹gniêto odpowied-nie wnioski z wyników wyborów 2002 r. Wówczas to, o czym by³a ju¿ mowa, koalicja „Za Jedyn¹ Ukrainê!” dozna³a dotkliwej pora¿ki i przegra³a zdecydo-wanie z opozycyjn¹ „Nasz¹ Ukrain¹”. Jednak dziêki wynikom w wyborach wiêkszoœciowych to proprezydencka koalicja cieszy³a siê z ostatecznego zwy-ciêstwa. Zgodnie z przewidywaniami taka sytuacja powtórzy³a siê podczas wyborów parlamentarnych 2012 r. W wielomandatowym okrêgu wyborczym zdecydowanie wiêksz¹ popularnoœci¹ cieszy³a siê opozycja. Trzy partie opozy-cyjne – Ojczyzna, UDAR i Swoboda – uzyska³y ³¹cznie ok. 50% g³osów, podczas gdy Partia Regionów zaledwie 30%³⁸. Ponadto, co warto podkreœliæ, wynik partii w³adzy w du¿ej mierze zosta³ osi¹gniêty dziêki licznym fa³szer-stwom wyborczym. Jednak o tym, kto ostatecznie wyjdzie zwyciêsko z rywali-zacji wyborczej, mia³y zadecydowaæ, tak jak dziesiêæ lat temu, wyniki wyborów wiêkszoœciowych. Ostatecznie zdecydowanie najwiêksz¹ liczbê mandatów zdo-byli przedstawiciele Partii Regionów. Niema³¹ liczbê miejsc w parlamencie uzyskali równie¿ kandydaci bezpartyjni, spoœród których wielu zdecydowa³o o przyst¹pieniu do frakcji Partii Regionów. Tym samym potwierdzi³o siê, i¿

tzw. deputowani niezale¿ni znacznie chêtniej przy³¹czaj¹ siê do obozu w³adzy ani¿eli do opozycji. Tak¹ sam¹ tendencjê mo¿na by³o zaobserwowaæ po wybo-rach 1998 i 2002 r. W pierwszym wypadku znaczna liczba deputowanych bezpartyjnych wesz³a w sk³ad frakcji Partii Ludowo-Demokratycznej, zaœ

w drugim sukces na polu przyci¹gania deputowanych bezpartyjnych

osi¹gnê-³a Koalicja Wyborcza „O Jedyn¹ Ukrainê!”. Partia Ludowo-Demokratyczna w wyborach zdoby³a 31 mandatów, a w sk³ad jej frakcji wesz³o 89 deputowa-nych³⁹. Natomiast „O Jedyn¹ Ukrainê!” zdoby³a 101 mandatów, a do utwo-rzonej przez ni¹ frakcji wesz³o 175 deputowanych.

Za zmianê maj¹c¹ na celu utrudnienie opozycji utworzenia wiêkszoœci parlamentarnej mo¿na równie¿ uznaæ zwiêkszenie progu wyborczego.

W chwili, gdy trwa³y prace nad projektem ustawy, podniesienie klauzuli zaporowej do 5% oznacza³o, ¿e poza parlamentem znajd¹ siê dwie partie opozycyjne: UDAR Witalija Kliczki oraz Ogólnoukraiñskie Zjednoczenie

„Swoboda”. W kwietniu 2011 r. poparcie dla partii UDAR wynosi³o 3,2%, zaœ

dla Swobody 3,1%⁴⁰. Faktem jednak jest, i¿ oba ugrupowania nie wyra¿a³y szczególnych obaw z powodu mo¿liwego podniesienia progu wyborczego. By³y

dla Swobody 3,1%⁴⁰. Faktem jednak jest, i¿ oba ugrupowania nie wyra¿a³y szczególnych obaw z powodu mo¿liwego podniesienia progu wyborczego. By³y