Ustrój, sk³ad osobowy i dzia³alnoœæ

2013

Odrodzenie polskiej pañstwowoœci kojarzone jest powszechnie z powro-tem do Polski w dniu 10 listopada 1918 r. komendanta Józefa Pi³sudskiego, przywódcy konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej. Tymczasem zrêby polskiej pañstwowoœci zaczê³y powstawaæ dwa lata wczeœniej. Punktem zwrotnym by³o og³oszenie 5 listopada 1916 r. przez dwóch cesarzy: Niemiec i Austro-Wêgier restauracji Królestwa Polskiego i powo³anie trzyosobowej Rady Regencyjnej (pe³ni¹cej rolê regenta). Przyczyn¹ tej pozornej „wielko-dusznoœci” by³a s³abn¹ca pozycja militarna pañstw centralnych (Niemiec, Austro-Wêgier, Bu³garii i Turcji) oraz pog³êbiaj¹cy siê brak rekrutów. Wów-czas w³adze w Berlinie i Wiedniu zrozumia³y, ¿e do wygrania prowadzonej na dwa fronty wojny konieczne bêdzie przeprowadzenie nowego, przynajmniej milionowego zaci¹gu, co by³o mo¿liwe g³ównie na ziemiach polskich odebra-nych Rosji w 1915 r. Oczywiœcie cen¹ za zrealizowanie tej koncepcji musia³a byæ obietnica odzyskania niepodleg³oœci lub przynajmniej nadania szerokiej autonomii polskiemu spo³eczeñstwu. Oœrodkiem decyduj¹cym by³ rz¹d w Berlinie, poniewa¿ Austro-Wêgry po pocz¹tkowo zwyciêskiej ofensywie Aleksieja Brusi³owa straci³y mo¿liwoœæ utworzenia trialistycznej monarchii austriacko-wêgiersko-polskiej. Po wielu naradach zwo³ano konferencjê mini-strów spraw zagranicznych obydwóch pañstw niemieckich, która odby³a siê 11 i 12 sierpnia 1916 r. w Wiedniu, a jej ustalenia doprowadzi³y ostatecznie do proklamowania 5 listopada 1916 r. Królestwa Polskiego. Polscy dzia³acze polityczni stoj¹cy po stronie pañstw centralnych mogli zatem przyst¹piæ do organizowania zêbów polskiej administracji, czego pierwszym przejawem by³o utworzenie w 1916 r. Tymczasowej Rady Stanu (dalej: TRS), a w roku nastêpnym powo³anie Rady Regencyjnej i pierwszego polskiego rz¹du z Ja-nem Kucharzewskim na czele.

Zarówno postaæ pierwszego polskiego premiera, jak i gabinetu, którym kierowa³, dotychczas nie zosta³y opisane w ¿adnej monografii – istnieje

za-tem w historiografii powa¿na luka w tym zakresie. Publikacja niniejsza, oparta g³ównie na Ÿród³ach archiwalnych, znajduj¹cych siê w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, opracowaniach, wspomnieniach pamiêtnikarskich i relacjach prasowych¹, jest prób¹ chocia¿ czêœciowego jej wype³nienia.

Zakres kompetencji rz¹du

Aktem podstawowym, na którym opiera³y swoj¹ dzia³alnoœæ polskie gabi-nety, by³ dekret Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918 r. Ustalono w nim kompetencje Rady Ministrów, do których nale¿a³y: ustalanie programu

dzia-³ania rz¹du i zasad ogólnej polityki rz¹dowej, wys³uchiwanie sprawozdañ szefów resortów z dzia³alnoœci ich ministerstw wraz z uzasadnieniem, roz-strzyganie sporów dotycz¹cych kilku ministrów, rozpatrywanie spraw prze-kraczaj¹cych kompetencje ministrów, a tak¿e podejmowanie uchwa³ w kwe-stii sposobu przejmowania administracji, organizacji i zakresu kompetencji wszystkich ministerstw. Ponadto zadaniem gabinetu by³o podejmowanie uchwa³ w sprawach projektów ustaw, dekretów i reskryptów, które na posie-dzeniach przedk³ada³ premier lub ministrowie (wymaga³y one jednak akcep-tacji Rady Regencyjnej). Szefowie resortów zostali zobowi¹zani do opracowa-nia dla rz¹du projektów przejmowaopracowa-nia administracji od w³adz okupacyjnych, zorganizowania aparatu administracyjnego dla swoich dzia³ów oraz opraco-wania projektów aktów prawnych i realizoopraco-wania zadañ administroopraco-wania w przekazanym zakresie uprawnieñ².

Pozycja Prezydenta Ministrów

Kompetencje szefa gabinetu zosta³y okreœlone w patencie z 12 wrzeœnia 1917 r. i dekrecie z 3 stycznia 1918 r., chocia¿ nie sprecyzowano w nich, jaki organ mia³ powo³ywaæ premiera. W aktach tych okreœlono tylko, ¿e akty Rady Regencyjnej wymagaj¹ jego kontrasygnaty. Formalnie ¿aden z wymie-nionych aktów nie uzale¿nia³ obsadzania stanowiska szefa rz¹du od opinii w³adz okupacyjnych, ale w praktyce Rada Regencyjna musia³a siê liczyæ ze zdaniem rz¹dów pañstw centralnych. Uzgodnieñ (bez ¿adnej podstawy praw-nej) dokonywano poprzez Generalnych Gubernatorów, do których Rada zwraca³a siê formalnie jedynie z „oznajmieniem” mianowania konkretnej

1 Jedynym opracowaniem i to o charakterze popularnonaukowym o gabinetach Królestwa Polskiego jest publikacja pod red. J. Farysia i J. Pajewskiego, Gabinety Drugiej Rzeczypospoli-tej, Szczecin – Poznañ 1991.

2 Ibidem, s. 27, 28; art. 9–11 i 14–19 dekretu z 3 stycznia 1918 r.

osoby, ale faktycznie z objêciem tego urzêdu czekano do nadejœcia pisma od rz¹dów w Berlinie i Wiedniu, czy akceptuj¹ lub odrzucaj¹ dan¹ kandy-daturê³.

Dekret o tymczasowej organizacji w³adz okreœla³ premiera jako „naczel-nika Rz¹du Pañstwa Polskiego” reprezentuj¹cego Radê Ministrów. Poza tym zakres jego obowi¹zków obejmowa³: kontrasygnaty wszystkich reskryptów i dekretów Rady Regencyjnej, ich og³aszanie i kontrolê wykonywania, zwo³y-wanie i przewodniczenie posiedzeniom gabinetu oraz kierozwo³y-wanie jego praca-mi, czuwanie nad wykonaniem uchwa³ rz¹du i dzia³alnoœci¹ ministrów, jak te¿ sprawowanie bezpoœredniego nadzoru nad Departamentem Spraw Poli-tycznych, Komisj¹ Urzêdnicz¹ i Komisj¹ Wojskow¹. Do obowi¹zków premiera nale¿a³o tak¿e przedk³adanie Radzie Regencyjnej kandydatur na stanowiska szefów resortów, sk³adanie okresowych sprawozdañ z dzia³alnoœci rz¹du i przechowywanie pieczêci koronnej. Dodatkowo premier zosta³ zobowi¹zany do opracowania projektu ustawy o Radzie Stanu. Podlega³o mu równie¿

Biuro Prezydialne Rady Ministrów (to pod jego nadzorem wydawano gazetê rz¹dow¹ – „Monitor Polski”)⁴.

3 W tym ostatnim przypadku mia³o to miejsce przy odmowie zgody na objêcie stanowiska szefa pierwszego polskiego rz¹du przez hr. Adama Tarnowskiego – zob. Z. J. Winnicki, Rada Regencyjna Królestwa Polskiego i jej organy (1917–1918), Wroc³aw 1991, s. 17–22, 72 i in.;

K. Kumaniecki, Polskie prawo polityczne (geneza i system), Warszawa 1922, s. 50, 122 i in.;

Archiwum Akt Nowych, Gabinet Cywilny Rady Regencyjnej (dalej: AAN, GCRR) – Komisja Przejœciowa Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego i jej Departamenty, sygn. 8 paginata (dalej: p.), 7–19, 32–35, 44, 62, 68–75, 106–108, 113, 122–123.

4 Biuro Prezydialne Rady Ministrów, które zajmowa³o siê techniczn¹ stron¹ dzia³alnoœci premiera, dzieli³o siê na: Dzia³ Administracyjny (8 urzêdników), Dzia³ Prasowy (6 urzêdników), Kancelariê Ministrów z Naczelnikiem – okreœlanym czêsto mianem Dyrektora (³¹cznie 3 urzêd-ników) oraz Redakcjê „Monitora Polskiego” (równie¿ 3 urzêdurzêd-ników). Przez to biuro przechodzi³y sprawy kierowane do rz¹du, w nim te¿ przygotowywano i opracowywano korespondencjê szefa gabinetu oraz inne dokumenty przedk³adane przez niego Radzie Ministrów i innym organom oraz instytucjom. Kierownik biura uczestniczy³ w niemal wszystkich posiedzeniach rz¹du, za-pewniaj¹c tym samym ci¹g³oœæ prac a¿ do gabinetu Jêdrzeja Moraczewskiego w³¹cznie. Biuro Prezydialne Rady Ministrów wywodzi³o siê z Kancelarii Rady Ministrów powsta³ej z sekretaria-tu i kancelarii Komisji Przejœciowej Tymczasowej Rady Stanu (dalej: TRS). Po raz pierwszy okreœlenie „Szef Biura Prezydialnego” pojawi³o siê w szesnastym protokole posiedzenia rz¹du z 21 stycznia 1918 r. W charakterze technicznej obs³ugi poprzednio w posiedzeniach rz¹du uczestniczyli Dyrektor Kancelarii Rady Ministrów lub Sekretarz Prezydenta (albo obydwaj razem). Od 21 stycznia 1918 r. jest to ju¿ Szef Biura Prezydialnego, natomiast protokó³ prowa-dzi³ dyrektor lub jeden z urzêdników kancelarii. Ca³e Biuro Prezydialne zosta³o usankcjonowa-ne dekretem Rady Regencyjusankcjonowa-nej z 30 stycznia 1918 r., a jego szefem zosta³ W. Wróblewski, posiadaj¹cy a¿ ponad 20-letni sta¿ w „pracy publicznej”. To W. Wróblewski wspó³tworzy³ pojêcie i zakres w³adzy instytucji Naczelnika Pañstwa i wraz ze Stanis³awem Thugutem przygotowy-wa³ „dekret o najwy¿szej w³adzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej”. Z. J. Winnicki, op. cit., s. 123 i in.; W. Suleja, Próby budowania zrêbów polskiej pañstwowoœci w okresie istnienia Tymczasowej Rady Stanu, Wroc³aw 1981, s. 46 i in.; idem, Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998, s. 36 i in. Por.: Archiwum Akt Nowych, protoko³y posiedzeñ Rady Ministrów (dalej: AAN, PRM) – mf. 20047, t. 4, p. 197, t., 5, p. 324, 336–337, 347–349, 354 –355, 361.

Pozycja Prezydenta Ministrów by³a doœæ szczególna, poniewa¿ z jednej strony wymieniany by³ jako organ samoistny, a z drugiej – jako szef gabine-tu, chocia¿ stanowi³ jego sk³adow¹ (art. 1 Patentu i art. 6 i 7 dekretu)⁵.

Tryb funkcjonowania rz¹du

Zakres kompetencji Rady Ministrów okreœli³ wspomniany ju¿ dekret Rady Regencyjnej z 3 stycznia 1918 r. o tymczasowej organizacji w³adz na-czelnych w Królestwie Polskim. Akt ten nie powo³ywa³ siê na ¿adn¹ podsta-wê prawn¹ i zosta³ uchwalony wy³¹cznie przez sam¹ Radê Regencyjn¹, jedy-nie z kontrasygnat¹ Prezydenta Ministrów – tym samym wykazywa³ cechy samoistnego aktu najwy¿szego organu w³adzy. W³adzê wykonawcz¹ podzielo-no na: Prezydenta Ministrów, Radê Ministrów i ministrów. Poza tym wyod-rêbniono organy powo³ane przy premierze: Komisjê Wojskow¹, Komisjê Urzêdnicz¹ Pañstwa Polskiego oraz Departament Spraw Politycznych.

W dekrecie Rada Ministrów zosta³a okreœlona jako „naczelny organ zbio-rowy stanowi¹cy urz¹d pañstwa polskiego” sk³adaj¹cy siê z Prezydenta Mini-strów i wszystkich miniMini-strów⁶. W wypadku gdyby jeden z ministrów nie móg³ uczestniczyæ w posiedzeniach gabinetu, mia³ go zastêpowaæ podsekre-tarz stanu, a jeœli takie stanowisko nie istnia³o, mia³ tê rolê pe³niæ wyznaczo-ny naczelnik sekcji z g³osem decyduj¹cym w sprawach resortu, który repre-zentowa³. Szefowie resortów (lub ich zastêpcy) posiadali prawo powo³ywania urzêdników referuj¹cych konkretn¹ sprawê. Premierowi i rz¹dowi przys³ugi-wa³o prawo wzywania na swoje posiedzenia osób z zewn¹trz, je¿eli uznano to za niezbêdne, w celu z³o¿enia potrzebnych wyjaœnieñ; równie¿ szef rz¹du zwo³ywa³ posiedzenia Rady Ministrów z w³asnej inicjatywy lub minimum trzech cz³onków gabinetu. Posiedzeniu Rady Ministrów przewodniczy³ pre-mier lub jego ustalony zastêpca. Wa¿noœæ posiedzenia uprawomocnia³a tylko

5 Nale¿y podkreœliæ, ¿e ¿aden z premierów nie wykorzystywa³ swojej przewagi wobec rz¹du. Praktykowano bowiem daleko posuniêt¹ kolegialnoœæ, z tym ¿e faktyczna pozycja pre-miera ulega³a wyraŸnej zmianie w czasie przesileñ gabinetowych wraz z now¹ sytuacj¹ politycz-n¹, ale wszystkich trzech premierów cechowa³a wysoka kultura polityczna i osobista (ibidem).

6 Rada Regencyjna mog³a na wniosek premiera spoœród ministrów wybraæ wicepremiera, tj. „wiceprezydenta ministrów”, który w za³o¿eniu mia³ zastêpowaæ szefa gabinetu we wszyst-kich czynnoœciach w przypadku niemo¿noœci pe³nienia przez niego funkcji, ale Rada nigdy nie skorzysta³a z tego uprawnienia, choæ sama funkcja zastêpcy by³a wykonywana – w rz¹dzie J. Kucharzewskiego pe³ni³ j¹ Józef Miku³owski-Pomorski i w ca³ym okresie (23 posiedzenia) siedmiokrotnie zastêpowa³ szefa gabinetu (AAN GCRR – 106 p. 46). Projekt dekretu z 3 stycznia 1918 r. omawiano ju¿ na pierwszym posiedzeniu Rady Ministrów 11 grudnia 1917 r.

(AAN PRM, t. 1, p. 1). Oparto siê na projekcie Tymczasowej organizacji w³adz Królestwa Polskiego autorstwa Tymczasowej Rady Stanu. Dekret zosta³ og³oszony w nr 1 „Dziennika Praw Królestwa Polskiego” z dat¹ 1 lutego 1918 r. (data samego dekretu to 3 stycznia 1918 r.) oraz w „Monitorze Polskim” 1918, nr 2, poz. 2; Z. J. Winnicki, op. cit., s. 25, 26.

obecnoœæ wiêkszoœci ministrów. Wszystkie wnioski rozstrzygano „prost¹”

wiêkszoœci¹ g³osów, a w razie ich równoœci decydowa³ g³os przewodnicz¹-cego⁷.

Dzia³alnoœæ gabinetu Jana Kucharzewskiego

W okresie Rady Regencyjnej funkcjonowa³o piêæ gabinetów (dwa z nich to „prowizoria rz¹dowe”). Nale¿y przypomnieæ, ¿e zgodnie z przyjêt¹ proce-dur¹, powo³ywanie szefa rz¹du przez Radê stanowi³o czynnoœæ niezale¿n¹ od obsady stanowisk ministerialnych. Sk³ad nowego gabinetu Rada Regencyjna zatwierdza³a dopiero po mianowaniu premiera i na jego wniosek, co

podkre-œla³o jego niezale¿noœæ od Rady Ministrów, której pracami kierowa³. St¹d kwestia obsady tego stanowiska by³a jedn¹ z najwa¿niejszych decyzji, które Rada Regencyjna podejmowa³a⁸. Ostatecznie po d³ugich negocjacjach misjê utworzenia rz¹du otrzyma³ Jan Kuchrzewski, co zosta³o zaakceptowane przez w³adze niemieckie i austriackie. W dniu 26 listopada 1917 r. Rada Regencyjna powo³a³a go na stanowisko Prezydenta Ministrów, powierzaj¹c jednoczeœnie ustalenie listy cz³onków gabinetu do jej zatwierdzenia (co pre-mier uczyni³ 7 grudnia 1917 r.)⁹.

7 Pocz¹tkowo protokó³ posiedzeñ rz¹du prowadzony by³ przez dyrektora Kancelarii Rady Ministrów lub wyznaczonego przez premiera urzêdnika, ale po znacznym powiêkszeniu zakresu spraw rozstrzyganych przez rz¹d obowi¹zki te przejê³o Biuro Prezydialne Rady Ministrów, okreœlane potocznie jako Prezydium Rady Ministrów (kancelaria wesz³a w sk³ad tego biura), którym kierowa³ Szef Biura Prezydialnego, uczestnicz¹c w posiedzeniach rz¹du niezale¿nie od prowadz¹cego protokó³ dyrektora kancelarii (lub wyznaczonego urzêdnika). Ibidem; por.

J. Goclon, Prezydium Rady Ministrów w latach 1918–1939. Struktura, zakres kompetencji i dzia³alnoœæ projektodawcza (zarys problemu), „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2012, z. 2 (64).

8 Kontrowersje zwi¹zane z nominacj¹ pierwszego premiera mog¹ byæ dowodem na znacze-nie tej decyzji. Pierwszym Prezydentem Ministrów mia³ zostaæ Adam hr. Tarnowski (w okresie wojny ambasador Austro-Wêgier w Bu³garii), którego kandydatura by³a popierana przez rz¹d austriacki i polityków z krêgu by³ej Tymczasowej Rady Stanu. Jednak dla rz¹du niemieckiego austriacki dyplomata i polski arystokrata, zwolennik monarchii austro-wêgiersko-polskiej by³ nie do przyjêcia. Niemcy nie chcieli zbyt silnej indywidualnoœci na stanowisku szefa pierwszego polskiego rz¹du, pragnêli osoby bardziej dyspozycyjnej. Z. Winnicki, op. cit., s. 84–85;

T. Schramm, Gabinety Jana Kucharzewskiego, Jana Kantego Steczkowskiego i Jó¿efa Œwierzyñ-skiego, [w:] Gabinety Drugiej Rzeczypospolitej..., s. 12; V. Horcicka, Hrabia Adam Tarnowski z Tarnowa jako austro-wêgierski ambasador w Stanach Zjednoczonych Ameryki (1917), „Dzieje Najnowsze” 2011, z. 3 (43), s. 43–60. Zob. L. Grosfeld, Polityka pañstw centralnych wobec sprawy polskiej w I wojnie œwiatowej, Warszawa 1962; P. Hauser, Niemcy wobec sprawy polskiej (paŸdziernik 1918 – czerwiec 1919), Poznañ 1984; J. Pajewski, Polityka imperializmu niemiec-kiego w sprawie polskiej podczas I wojny œwiatowej, “Studia i Materia³y do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1956, z. 1.

9 Nowy premier, przedk³adaj¹c Radzie Regencyjnej listê ministrów do akceptacji, jedno-czeœnie poinformowa³ o tym obydwóch Generalnych Gubernatorów. Jan Kucharzewski (ur.

1876) studiowa³ prawo w Warszawie oraz socjologiê i ekonomiê polityczn¹ w Berlinie. Od 1901 r.

rozpocz¹³ pracê w Prokuratorii Skarbu Królestwa Polskiego i kolejno: prowadzi³ kancelariê adwokack¹, wyk³ada³ prawo i ekonomiê polityczn¹ w ró¿nych szko³ach (jako samouk zajmowa³

Poza premierem w sk³ad Rady Ministrów wesz³o oœmiu szefów resortów, którym nominacje przekazano 2 stycznia 1918 r., a od nastêpnego dnia resor-ty uzyska³y oficjalnie nazwê ministerstw. Sk³ad gabinetu to: Premier – Jan Kucharzewski, Minister Spraw Wewnêtrznych – Jan Stecki (ekonomista, cz³onek Ligi Narodowej i Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego od 1893 r., pose³ do rosyjskiej I i II Dumy Pañstwowej do 1917 r., dzia³acz organizacji ziemiañskich), Minister Sprawiedliwoœci – Stanis³aw Bukowiecki (absolwent Uniwersytetu w Heidelbergu, doktor praw, adwokat, wspó³za³o¿yciel Zwi¹z-ku M³odzie¿y Polskiej „Zet”), Minister Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Pu-blicznego – Antoni Ponikowski (profesor miernictwa w Politechnice Warszaw-skiej, dzia³acz Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego przed I wojn¹

œwiatow¹), Minister Rolnictwa i Dóbr Koronnych – Józef Miku³owski-Pomor-ski (profesor chemii rolnej, wicemarsza³ek TRS w latach 1916-1917, zastêpca Prezydenta Ministrów od 27 grudnia 1917 r.), Minister Przemys³u i Handlu

– Jan Zagleniczny (z wykszta³cenia chemik, pose³ do rosyjskiej Dumy), Mini-ster Skarbu – Jan Kanty Steczkowski (doktor praw, adwokat, prezes Cen-tralnej Kasy Krajowej dla Spó³ek Rolniczych w 1915 r., dyrektor Banku Krajowego we Lwowie od 1913 do 1920 r.), Minister Opieki Spo³ecznej i Ochrony Pracy – Stanis³aw Staniszewski (prawnik, cz³onek TRS od 1917 r.), Minister Aprowizacji – Stefan Przanowski (przemys³owiec, in¿ynier mecha-nik, absolwent Politechniki w Karlsruhe, dzia³acz Miêdzypartyjnego Ko³a Politycznego)¹⁰. Oceniaj¹c kwalifikacje cz³onków rz¹du J. Kucharzewskiego, mo¿na stwierdziæ, ¿e stanowili znacz¹c¹ kadrê ze swoim doœwiadczeniem politycznym, zarówno zagranicznym, jak i krajowym, bowiem wiêkszoœæ

mi-siê równie¿ badaniami historycznymi). Na pocz¹tku swojej dzia³alnoœci politycznej zwi¹za³ mi-siê z Narodow¹ Demokracj¹, ale odszed³ od tego ugrupowania w 1908 r. Wraz z wybuchem I wojny

œwiatowej osiedli³ siê w Szwajcarii i nie zwi¹za³ z ¿adn¹ orientacj¹ polityczn¹, prowadz¹c jednak znaczn¹ akcjê propagandow¹ na rzecz odzyskania niepodleg³oœci przez Polskê. Og³osze-nie aktu 5 listopada uzna³ za tak wa¿ne wydarzeOg³osze-nie, ¿e wróci³ do kraju i rozpocz¹³ dzia³alnoœæ w odradzaj¹cej siê polskiej administracji pañstwowej. Pocz¹tkowo pe³ni³ funkcjê szefa szkolnic-twa wy¿szego Departamentu Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego TRS, zaœ po utwo-rzeniu Rady Regencyjnej obj¹³ szefostwo jej gabinetu cywilnego jako jej radca prawny. Zob.

T. Schramm, op. cit., s. 12, 13; W. Pobóg Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, t. 2:

1914–1939, przyg. B. Miedziñski, Londyn 1963; por. A. Garlicki, Pierwsze lata Drugiej Rzeczypo-spolitej, [w:] Dzieje Narodu i Pañstwa, t. 3, Warszawa 1989; K. Koz³owski (red.), Drogi do niepodleg³oœci, Kraków 1978; Z. Winnicki, op. cit., s. 84–85.

10 Na stanowiskach dyrektorów Departamentu Spraw Politycznych oraz Komisji Wojsko-wej nie zasz³y zmiany, poniewa¿ rz¹d J. Kucharzewskiego przej¹³ te organy wraz z ich kierow-nictwem. Na stanowisku dyrektora Departamentu Spraw Politycznych (okreœlanego te¿ Depar-tamentem Stanu, który mia³ zorganizowaæ Ministerstwo Spraw Zagranicznych) pozosta³ Wojciech hr. Rostworowski (prawnik, ziemianin, przed I wojn¹ œwiatow¹ zwi¹zany z endecj¹, cz³onek TRS), a dyrektorem Komisji Wojskowej nadal by³ Ludwik Górski (chemik po studiach w Berlinie, cz³onek TRS). Departamenty te funkcjonowa³y przy premierze, tak jak Komisja Urzêdnicza Pañstwa Polskiego. T. Schramm, op. cit., s. 13; M. Seyda, Polska na prze³omie dziejów. Fakty i dokumenty, Poznañ 1927, s. 65 i in.; M. Baumgart (red.), Ministrowie Polski Niepodleg³ej 1918–1939, Szczecin 2001, s. 258, 316, 327, 392; AAN GCRR – 5 p. 93, 94, 282.

nistrów nowo powo³anego gabinetu wywodzi³a siê z krêgu dzia³aczy i urzêd-ników by³ej TRS i Komisji Przejœciowej TRS.

Po powo³aniu gabinetu J. Kucharzewskiego powsta³ pewien dualizm w³a-dzy wykonawczej, poniewa¿ nadal istnia³a Komisja Przejœciowa TRS. Dopie-ro 9 stycznia 1918 r. J. Miku³owski-Pomorski jako wiceprezydent ministrów przes³a³ do zatwierdzenia Radzie Regencyjnej uchwa³ê Komisji Przejœciowej TRS z 13 grudnia 1917 r. w sprawie przekazania funkcji poszczególnych departamentów Komisji odpowiednim resortom nowego gabinetu¹¹.

Na pierwszym posiedzeniu Rady Ministrów 11 grudnia 1917 r. Jan Kucha-rzewski da³ wyraz swemu przekonaniu, ¿e „zebranych ³¹czy wspólny cel, jakim jest budowanie Pañstwa Polskiego”. Za podstawê dalszych prac rz¹du uznano wówczas przejêcie poszczególnych dzia³ów administracji pañstwa, tworzenie wojska polskiego oraz wspomo¿enie ludnoœci poprzez poprawê aprowizacji¹².

Realizacja pierwszej tezy okaza³a siê mo¿liwa dopiero po serii klêsk militarnych pañstw centralnych na skutek wewnêtrznego politycznego roz-przê¿enia w ich krajach. Druga sprawa spotka³a siê z du¿ym oporem zarów-no ze strony w³adz okupacyjnych, jak i... polskiego spo³eczeñstwa. Natomiast rozwi¹zanie trzeciej kwestii w obliczu wyj¹tkowo nieugiêtej postawy okupan-tów, traktuj¹cych Królestwo Polskie jak podbity kraj, by³o praktycznie nie-mo¿liwe do samodzielnego zrealizowania przez polskie czynniki polityczne.

Wszystko to spowodowa³o z³o¿enie dymisji przez dwóch ministrów i to ju¿ na drugim posiedzeniu gabinetu; uczynili to szef wymiaru sprawiedliwoœci S. Buko-wiecki i minister aprowizacji S. Przanowski¹³.

11 W piœmie tym Komisja powiadomi³a o przekazaniu swoich departamentów wraz z per-sonelem i „wszystkimi sprawami” odpowiednim ministrom i Radzie Ministrów oraz postanowie-nie o zorganizowaniu wspólnej konferencji ministrów z dyrektorami departamentów i zawiesze-niu dzia³alnoœci Komisji Przejœciowej. Rada Regencyjna uzna³a uchwa³ê Komisji i poszczególni ministrowie przejêli jej ca³y aparat administracyjny, który ta z kolei wczeœniej przejê³a po TRS lub zorganizowa³a czêœciowo samodzielnie. Ibidem.

12 Po burzliwej dyskusji w ocenie postêpowania w³adz okupacyjnych, które „uznano za bezprawne i nader szkodz¹ce autorytetowi Rz¹du Królestwa Polskiego, postanowiono a¿eby prezydent Ministrów i Minister Sprawiedliwoœci udali siê w tej sprawie do Genera³ Gubernato-ra” (stenogram posiedzenia sporz¹dzony pismem rêcznym). Na tym samym posiedzeniu, „przy-jêto do wiadomoœci, ¿e Minister Sprawiedliwoœci przygotowa³ projekt Dekretu o tymczasowej organizacji w³adz naczelnych w Królestwie Polskim oraz wniosek w sprawie przysiêgi urzêdni-ków pañstwowych”; jednoczeœnie Minister Rolnictwa „podniós³ koniecznoœæ wyjaœnienia na naj-bli¿szym posiedzeniu Rz¹du stosunku Rady Ministrów do Komisji Przejœciowej TRS oraz zwró-ci³ uwagê pp. Ministrów na dzia³ania Komisji Urzêdniczej, która miast wynajdywaæ odpowiednich kandydatów na urzêdników”, tolerowa³a „szkodliwy sposób obsadzania stanowisk urzêdniczych przez protekcjê”. Omawiano jeszcze sprawê warunków internowania polskich legionistów w obozie w Szczypiornie oraz sprawê „zajœæ, jakie mia³y miejsce w Polskim Korpu-sie Posi³kowym w Przemyœlu i demonstracji, w której „wed³ug sporz¹dzonych przez w³adze niemieckie protoko³ów, m³odzie¿ polska pierwsza zaatakowa³a policjê i wojskowych niemiec-kich”. AAN, mf. 20045, p. 1–2.

13 Ogromne trudnoœci z aprowizacj¹ ludnoœci spowodowa³y, ¿e rz¹d podj¹³ decyzjê o zast¹-pieniu Ministerstwa Aprowizacji organem ni¿szej rangi – Urzêdem Aprowizacyjnym. AAN GCRR, RM 5, p. 5.

Nale¿y podkreœliæ, ¿e tryb pracy Rady Ministrów nie zosta³ sprecyzowa-ny ani w Patencie z 12 grudnia 1917 r., ani w dekrecie z 3 stycznia 1918 r.

W obydwóch aktach nie ustalono równie¿ zasad odpowiedzialnoœci gabinetu i problem ten musia³ zostaæ rozwi¹zany drog¹ praktyki w okresie funkcjono-wania rz¹du J. Kucharzewskiego. Namiastk¹ odpowiedzialnoœci politycznej by³ wymóg kontrasygnaty aktów prawnych Rady Regencyjnej przez Prezy-denta Ministrów.

W dobie dzia³alnoœci tego rz¹du przyjêto sta³¹ zasadê, ¿e ust¹pienie jednego z cz³onków gabinetu poci¹ga za sob¹ dymisjê ca³ej Rady Ministrów (o co wnioskowa³ sam premier). Za najodpowiedniejsz¹ formê prezentowania wspólnego stanowiska rz¹du uznano uchwa³y Rady Ministrów – z tym, ¿e akty te mia³y tylko charakter wewnêtrznych ustaleñ o formule nienormatyw-nej i odbiega³y od dzisiejszego znaczenia tego pojêcia. Poza tym ustalono, ¿e porz¹dek obrad ma przygotowywaæ dyrektor Kancelarii Rady Ministrów pod sankcj¹ Prezydenta Ministrów (w póŸniejszym okresie sta³o siê to obowi¹z-kiem szefa Biura Prezydialnego). Wszyscy cz³onkowie gabinetu otrzymywali pismo zawieraj¹ce treœæ porz¹dku obrad przygotowywanego posiedzenia oraz kopie zg³oszonych wniosków, na których odnotowywano uchwa³y rz¹du w sprawach wczeœniej zg³oszonych przez ministrów lub premiera. Rz¹d ze-zwoli³, aby ministrowie i wy¿si urzêdnicy mogli byæ cz³onkami partii politycz-nych, a nawet posiadaæ udzia³y w przedsiêbiorstwach. Zastrze¿ono jednak, ¿e udzia³y w jednostkach gospodarczych s¹ dopuszczalne tylko wówczas, gdy osoby zainteresowane nie bêd¹ otrzymywa³y innych dochodów poza wynika-j¹cymi ze wspó³w³asnoœci. W przypadku cz³onkostwa w organizacjach poli-tycznych zainteresowani zostali zobowi¹zani do zaprzestania czynnej dzia³al-noœci politycznej. Ponadto cz³onkowie gabinetu nie mogli nale¿eæ do stowarzyszeñ i korporacji gospodarczych, co mog³oby zostaæ odczytane jako okreœlenie przysz³ego kierunku dzia³alnoœci danego ministra.

Ka¿de ministerstwo zobligowano do œcis³ego ustalenia w³asnej struktury z podzia³em na sekcje, które dzieliæ siê mia³y na wydzia³y, a te na referaty¹⁴. Wszyscy wiceministrowie mieli u¿ywaæ tytu³u podsekretarza stanu i kiero-waæ jedn¹ z sekcji lub ca³ym departamentem. Tak¿e poszczególni ministro-wie mogli kierowaæ bezpoœrednio departamentem lub sekcj¹. W pozosta³ych przypadkach sekcj¹ kierowa³ szef sekcji, wydzia³em – naczelnik wydzia³u,

Ka¿de ministerstwo zobligowano do œcis³ego ustalenia w³asnej struktury z podzia³em na sekcje, które dzieliæ siê mia³y na wydzia³y, a te na referaty¹⁴. Wszyscy wiceministrowie mieli u¿ywaæ tytu³u podsekretarza stanu i kiero-waæ jedn¹ z sekcji lub ca³ym departamentem. Tak¿e poszczególni ministro-wie mogli kierowaæ bezpoœrednio departamentem lub sekcj¹. W pozosta³ych przypadkach sekcj¹ kierowa³ szef sekcji, wydzia³em – naczelnik wydzia³u,