Filozofia Hegla, sama w sobie stanowiąca zwarty system filozoficzny oraz bogactwo myśli, z którego korzystają nawet przeciwnicy heglizmu, wpłynęła na całą humanistykę. „Heglizm — stwierdza Em st von Aster
— stał się, o wiele bardziej niż kantyzm, prądem [...] dominującym w całym niemieckim życiu naukowym” 12. Z kolei Zbigniew Kuderowicz podkreśla, że „o szkole heglowskiej zaczęto mówić bardzo wcześnie, podobno jeszcze za życia mistrza” 13. Ówczesnych filozofów można po
dzielić na zwolenników Hegla oraz jego przeciwników, przy czym prze
ciwnicy ujawnili się ju ż za życia Hegla — głównie w tak zwanej szkole historycznej, do której należeli przede wszystkim Leopold von Ranke (1795— 1886) oraz Friedrich Carl von Savigny (1779— 1861). Sprze
ciwiali się oni teleologicznemu rozumieniu dziejów, gdyż uważali, że
10 H. S c h n ä d e l b a c h : Filozofia w Niemczech 1831— 1933..., s. 16 i 359. Zob. tak
że G. L e h m a n n : Geschichte der Philosophie. Bd. 8: Die Philosophie des neunzehnten Jahrhunderts I. Berlin 1953, s. 11.
11 F.A. L a n g e : Historya filozofii materyalistycznej i je j znaczenie w teraźniejszości.
Tłum. F. J e z i e r ski . T. 2. W arszawa 1881, s. 89.
12 E. von A s t e r : Historia filozofii. Tłum. J. S z e w c z y k . W arszawa 1969, s. 426.
13 Z. K u d e r o w i c z : Hegel i jego uczniowie. W arszawa 1984, s. 199.
jest to naciągana teleologia, która w imię procesu dziejowego nie sza
nuje faktów historycznych. Dlatego też odrzucali Heglowską spekula
cję dotyczącą dziejów i chcieli ją zastąpić nauką14. Osiągnięcia szkoły historycznej są, oczywiście, istotne ze względu na rodzący się prob
lem historyzmu, ale z pewnością nie wolno zapominać, że szkoła ta nie pozostaje obojętna na osiągnięcia Schopenhauera. Schnädelbach zwraca uwagę na znaczenie 1840 roku, kiedy to na tron wstąpił Fry
deryk Wilhelm IV, co wiąże się z końcem dominacji heglizmu na rzecz szkoły historycznej1S.
Nie można nie doceniać osiągnięć szkoły historycznej, jednak nie należy ona do głównych kierunków krytyki Hegla. Pierwszym z nich była krytyka idealizmu Hegla, czyli krytyka jego metafizyki. Kiytyka idealizmu prowadziła do materializmu, a więc do przekonania, że isto
ta bytu nie jest myślowa, lecz materialna, oraz do sensualizmu wyra
żającego się w przekonaniu, że najpewniejsza wiedza to wiedza zdo
byta dzięki zmysłom. Do tej grupy krytyków należy przede wszystkim Ludwig Feuerbach (1804— 1872) oraz Friedrich Engels (1820— 1895).
Drugim kierunkiem jest krytyka Heglowskiej filozofii religii. Myślą przewodnią reprezentantów lewicy heglowskiej jest przyznanie czło
wiekowi roli twórcy dziejów, podmiotowości dziejów. W ujęciu Hegla człowiek jest narzędziem historii, w rozumieniu młodoheglistów — podmiotem historii. W filozofii religii tendencja ta przejawia się w twier
dzeniu, że religia jest wytworem ludzkim. Dla Hegla religia stanowi jed ną z form ducha absolutnego. Młodohegliści uważają religię za zbiór mitów. Najbardziej znaną postacią spośród krytyków Heglowskiej fi
lozofii religii jest David Friedrich Strauss (1808— 1874), autor książki Das Leben Jesu (1835). Kolejnym kierunkiem, jaki zwykło się wyróż
niać, jest krytyka Heglowskiej filozofii politycznej. Powiada się zwycza
jowo, że Hegel wyidealizował państwo i było to państwo, w jakim żył, to znaczy monarchia pruska. Oprócz krytyki Heglowskiej filozofii poli
tycznej (a więc tego utożsamiania celu i doskonałości dziejowej z m o
narchią pruską, przyznania światu chrześcijańsko-germańskiemu roli najdoskonalszego świata, wzoru dla całej reszty, ostatecznego wykwi
tu procesu dziejowego) krytykowano także idealizowane przez Hegla pruskie instytucje. Młodohegliści rozwinęli ogromną działalność pub
licystyczną, która obnażała wszystkie niedostatki funkcjonowania nie
14 Zob. H. S c h n ä d e l b a c h : Geschichlsphilosophie nach Hegel. Die Probleme des Hi
storismus. Freiburg— München 1974. Zob. także S. S w i e ż a w s k i : Zagadnienie histo
rii filozofii. W arszaw a 1966.
15 H. S c h n ä d e l b a c h : Filozofia w Niemczech 1831— 1933..., s. 367— 368, przypis 107.
mieckich, a w szczególności pruskich instytucji. Najwybitniejszą po
stacią wysuwającą się na plan pierwszy wśród krytyków Heglowskiej koncepcji państwa jest Karol Marks. Czwarty kierunek krytyki Hegla to krytyka utożsamiania człowieka z ludzkością. Zarzuca się Heglowi, iż nie dostrzega roli jednostki, którą właściwie ze swych rozważań eli
minuje, gdyż jednostkę zanurza w ludzkości. Interesujące, że także Ta
deusz Kroński mówi o Heglowskim kulcie państwa, który — jego zda
niem — widać zwłaszcza w Wykładach z filozofii dziejów16.
W tym miejscu wręcz nieodparta staje się potrzeba przytoczenia fragmentu wiersza wieszcza rewolucji Włodzimierza Majakowskie
go (1893— 1930), który ukazał tę kwestię od strony ideologii marksi
stowskiej:
Jednostka! Co komu po niej?!
Jednostki głosik cieńszy od pisku.
Do kogo dojdzie? — ledwie do żony!
I to, jeżeli pochyli się blisko.
[...]
Partia — to ręka milionopalca, w jedną miażdżącą pięść zaciśnięta.
Jednostka — zerem, jednostka — bzdurą, sama — nie ruszy pięciocalowej kłody, choćby i wielką była figurą,
a cóż dopiero podnieść dom pięciopiętrowy.17
Takie rozumienie roli jednostki, mające swe źródło w filozofii He
gla, krytykowali przede wszystkim Saren Kierkegaard oraz Max Stirner (1806— 1856), autor książki Jedyny i jeg o w łasność18. Jednostka sta
je się w ich rozważaniach obiektem zainteresowań filozofii, gdyż każ
da jednostka jest dla siebie czymś jedynym i niepowtarzalnym. Jest to krytyka totalnego pojmowania człowieka jako ludzkości, a zarazem propozycja rozumienia człowieka jako jednostki. O ile Kierkegaard uchodzi za ojca dwudziestowiecznego egzystencjalizmu, o tyle Stirner
— za twórcę anarchizmu. Max Stirner wywarł wpływ na Nietzschego, toteż uważa się go także — podobnie jak Kierkegaarda i Jacobiego — za prekursora egzystencjalizmu. Ale teza ta okazuje się kontrowersyjna.
16 Zob. T. K r o ń s k i : Hegel. W arszawa 1966, s. 40.
17 W. M a j a k o w s k i : Z poematu .Włodzimierz Iljicz Lenin". Tłum. A. W a ż y k . W:
W. M a j a k o w s k i : Wiersze i poematy. Oprać. A. W a ż y k . Warszawa 1949, s. 108— 110.
18 M. S t i r n e r : Jedyny i jeg o własność. Tłum. J. i A. G a j l e w i c z o w i e . Wstęp L. K u s a k . W arszawa 1995.
Leszek Kusak pisze: „[...] można wprawdzie wysunąć tezę, że Stirner wpłynął na egzystencjalizm pośrednio, poprzez filozofię F. Nietzschego, ale jej uzasadnienie nie jest łatwym zadaniem” 19. Na marginesie pod
kreślić trzeba znaczenie dorobku Michaiła Aleksandrowicza Bakuni
na (1814— 1876) oraz Piotra Aleksiejewicza Kropotkina (1842— 1921) dla rozwoju anarchizmu20.