nowożytnego państwa uniwersalnego
I. Pojęcie „eklezjologii politycznej”
2. Fonti teologiczne i kanoniczne
Skoro, wyjąwszy jedną jedyną Sycylię, wczesnośrednio-wieczny impuls do powstania nowoczesnej struktury pań-stwowej jest bardzo słaby, to idea ta mogła przyjść tylko z zewnątrz świata wyobrażeń polityczno-prawnych typu do-czesnego. Rzeczywiście, ma ona swoje źródła kościelne i skła-dają się na nią dwie idee: odnowienie prawa rzymskiego za pomocą prawa kanonicznego oraz idea Kościoła jako uniwer-salnego super-państwa.
20 G. de Lagarde, La naissance de l’ésprit..., t. I, s. 133–35; E. Kantorowicz, Frederick the Second, 1194–1250, New York 1957, s. 234–41, 271–80.
21 O. von Gierke, Der germanische Staatsgedanke, Berlin 1919; idem, Die soziale Aufgabe des Privatrechts, Frankfurt am Main 1948, s. 10–23.
a) Odnowienie prawa rzymskiego za pomocą prawa kanonicznego
Idea uzasadnienia praw Kościoła wobec cesarza za pomocą prawa antycznego wywodzi się z IX stulecia, gdy Biskupom Rzymu nazbyt zaczęła ciężyć cezaro-papistyczna karolińska kuratela nad duchowieństwem. Wtedy to, prawdopodobnie na zamówienie Rzymu, powstał słynny falsyfikat (gdzie wymie-szano dokumenty prawdziwe i sfałszowane), a mianowicie Dekretały Pseudo-Izydora stanowiące, że: 1) dobra Kościoła są nienaruszalne; 2) laicy nie mają prawa depozycji duchownych;
3) papież posiada prymat w Kościele; 4) ani monarchowie, ani cesarz nie mają prawa zwoływania soborów i synodów, gdyż jest to wyłączne uprawnienie papieskie22. W tę tradycję argu-mentowania władzy papieskiej i niezależności Kościoła przez odwołanie do praw Cesarstwa Rzymskiego wpisują się także dzieła pierwszych pre-gregoriańskich kanonistów z połowy X wieku: Ottona z Vorcelli i Ratezia z Verony23.
Poważne studia nad prawem rzymskim w XI stuleciu od-nowił Grzegorz VII, nakazując przeszukiwać przepastne ar-chiwa watykańskie, aby w zabytkach piśmiennictwa antycz-nego znajdywać argumentów przeciwko cesarskiej dominacji nad Kościołem. Z rozmaitych antycznych dokumentów ka-nonistom udało się wskrzesić, w ogólnych zarysach, zasady prawa rzymskiego publicznego i prywatnego. Ich dorobek, jak i cała stworzona przez nich tradycja prawna, znalazł następnie wyraz w dekretałach pontyfikalnych epoki gregoriańskiej24.
22 Zob. np. G. Hartmann, Der Primat des römischen Bischofs bei Pseudo-Isidor, Stuttgart 1930; A. Marchetto, Episcopato e Primato Pontificio nel-le decretali Pseudo-Isidoriane, Roma 1971.
23 S. Vacca, Prima sedes a nemine iudicatur. Genesi e sviluppo storico dell’as-sioma fin al Decreto di Graziano, Roma 1993, s. 138–43.
24 P.S. Leicht, Il Pontefice S. Gregorio VII ed il diritto romano, „Studi Gregori-ani” 1947, nr 1, s. 93–110; W. Ullmann, The Growth of papal..., s. 359–81;
Ojcem tej tradycji argumentacyjnej był Anzelm z Lukki, który dowodził prawowitości roszczeń Grzegorza VII dokumentami z historii Kościoła, także antycznymi25.
Do epoki gregoriańskiej Kościół nie był wyodrębniony od in-nych wspólnot, funkcje biskupie były zmieszane z królewskimi (germańska idea króla-kapłana), prawo kanoniczne przeni-kało się ze zwyczajowym, a złamania prawa nie odróżniano od grzechu. Ta konfuzja była źródłem sporu o inwestyturę.
Dlatego zwolennicy reformy gregoriańskiej stworzyli ideę no-woczesne prawo stanowionego eklezjalnego, aby wyodrębnić Kościół – jako korporację posiadającą podmiotowość prawną – od Cesarstwa i organizmów politycznych natury feudalnej.
Oparte na prawie rzymskim prawo kanoniczne służyło Ko-ściołowi do wyodrębnienia się z pra-pierwotnej bezkształtnej wspólnoty polityczno-religijnej. Dzięki temu narzędziu gre-gorianie mogli precyzyjnie określić gdzie jest granica między uprawnieniami cesarza i Kościoła26. To dzięki zebranemu w wielki i uniwersalny kodeks prawu kanonicznemu można było zakazać duchownym tradycyjnego prawa do zawierania małżeństw, odebrać władcom prawo świeckiej inwestytury, a nawet uznać moc ekskomuniki i depozycji imperatora przez rzymskiego Pontifexa. Prawo kanoniczne umożliwiało precy-zyjne zdefiniowanie i penalizację herezji27.
G. Le Bras, Le droit romain au service de la domination pontificale, „Revue historique de droit français et étranger” 1949, nr 27, s. 377–98; E. Kan-torowicz, Dwa ciała..., s. 158–67; K. G. Cushing, Papacy and Law..., s. 103–21
25 S. Vacca, Prima sedes..., s. 194–202.
26 H.J. Berman, Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej tradycji prawnej, Warszawa 1995, s. 86–87, 99, 112; K. Skwierczyński, Recep-cja idei gregoriańskich w Polsce do początku XIII wieku, Wrocław 2005, s. 252–60, 264–65.
27 O. Ruffino, Ricerche sulla condizione giuridica degli eretici nel pensie-ro dei Glossatori, „Rivista di Storia del Diritto Italiano” 1973, nr 46, s. 80–114; O. Hageneder, Il Sole e la Luna. Papato, imperio e regni nella teoria e nella prassi dei secoli XII e XIII, Milano 2000, s. 69–164.
Bez prawa kanonicznego mediewalny Kościół nie byłby zdolny stworzyć własnej narracji i argumentacji legitymizu-jącej jego roszczenia wobec władzy doczesnej. Nie byłby też zdolny do kreacji doktryny o Kościele jako chrześcijańskim państwie uniwersalnym.
b) Idea Kościoła jako uniwersalnego super-państwa
Prawo kanoniczne okazało się poręcznym narzędziem dla uzasadnienia praw kościelnych wobec władz doczesnych. Gdy zaczęto tego środka używać, czyli między IX a XI wiekiem, miał on charakter defensywny, służąc jako uzasadnienie praw Kościoła przed dominacją władz doczesnych, wedle doktryny Gelezjańskiej o dwóch mieczach z V wieku28. Jednak odno-wienie prawa rzymskiego, jak i opartego na nim prawa ka-nonicznego, zbiegło się w czasie z tendencją zgoła odmienną, a mianowicie z wizją utworzenia eklezjalnej wspólnoty uni-wersalnej, stojącej ponad wszelkimi władzami doczesnymi.
Doktryna ta w literaturze określana jest mianem augusty-nizmu politycznego (l‘augustinisme politique). Opisał ją po raz pierwszy francuski badacz (i duchowny równocześnie) Hen-rie-Xavier Arquillièrew książce pod takimż tytułem29.
28 Gelazy, Dwie władze [494], [w:] H. Rahner, Kościół i państwo we wczesnym chrześcijaństwie, Warszawa 1986, s. 166–70. Szerzej na ten temat zob. np. np. G. Pepe, Il Medio Evo barbarico d’Italia, Torino 1941, s. 29–30; J. Coleman, A History of political Thought. From Middle Ages to the Reanaissance, Malden 2004, s. 22–28.
29 Opisują tę koncepcję m.in. F.J. Conde, Teoria y sistema de las formas politicas, Madrid 1953, s. 140–42; H. de Lubac, Augustinisme politique?
[w:] D. de Brouwer (red.), Théologie d’occasion, Paris 1984, s. 255–308;
B. Beyer de Ryke, L’Apport augustinien: Augustin et l’augustinisme poli-tique, [w:] A. Reanaut (red.), Histoire de la philosophie poliL’Apport augustinien: Augustin et l’augustinisme poli-tique, t. II.
Naissances de la Modernité, Paris 1999, s. 43–86.
Badając teologiczne uzasadnienie depozycji Henryka IV przez Grzegorza VII w 1076 i 1080 roku30, Arquillière sfor-mułował pogląd, że ich uprawomocnienie tkwi w teorii, że
„królowie i cesarze są w Kościele”31 i dlatego poza Kościołem nie istnieje i istnieć nie może jakakolwiek władza prawowita.
Papież urząd cesarski określa mianem „posługi” (ministe-rium) – takim samym terminem jak urząd biskupi. Skoro zaś papieżowi wolno zdeponować zwykłego biskupa, to może i cesarza będącego szczególnym rodzajem biskupa32. Wszelka władza jest prawowita, o ile pochodzi z nadania papieskiego.
Władza nie pochodzi ani z natury, ani z umowy społecznej, ani z podboju, lecz z udzielenia jej przez Biskupa Rzymu. Istotą augustynizmu politycznego jest absorpcja prawa naturalnego i państwowego przez prawo chrześcijańskie, czyli faktycznie wchłonięcie państwa przez Kościół33. Z koncepcji tej wynika istota doktryny mediewalnej teokracji: oto urząd cesarza przekształca się w rodzaj doczesnego ministerium obsadza-nego przez papieży i podporządkowaobsadza-nego im we wszystkich kwestiach interesujących Kościół34. Średniowieczni myśliciele,
30 Grzegorz VII, Excomunicatio Henrici regis Teutonicorum [1076], [w:]
I.D. Mansi (red.), Sacrorum Conciliorum. Nova et amplissima Collec-tio, t. XX, Venetis 1775, kol. 469–70; idem, Registrum, [w:] Patrologia Latina, t. CIIL, Paris 1848–49, IV, 1. Zob. także teologiczno-polityczne uzasadnienie tej depozycji w Dictatus papae (1075): „Może on (papież – A.W.) zdjąć z urzędu cesarza” (Quod illi liceat imperatores deponere, pkt 12); „Wolno mu zwalniać poddanych z przysięgi wierności złożonej niegodnemu władcy” (pkt 27) – zob. Registrum, op.cit., II, 373.
31 H.-X. Arquillière, L’Augustinisme politique. Essai sur la formation des théories politiques du Moyen-Age, Paris 1972, s. 30.
32 O. Hageneder, Il Sole e la Luna..., s. 169. Na temat pontyfikalnego prawa do depozycji biskupów i kasaty biskupstw zob. Grzegorz VII, Registrum, op.cit., I, 67; II, 28; II, 56; III, 3; III, 7; V, 8; VI, 10.
33 H.-X. Arquillière, L’Augustinisme politique..., s. 36–39, 53–54.
34 F.J. Conde, Teoria y sistema..., s. 141.
w tym i Grzegorz VII35, wychowani i ukształtowani na teologii św. Augustyna uznali, że skoro państwo pochodzi z grzechu (w Raju nie istniało), a ten znajduje się w obrębie zaintere-sowania Kościoła, to papież ma prawo do kontroli poczynań władców, oceniania ich, krytyki, a w końcu do zdejmowania z tronów, gdyby stali się tyranami, czyli lekceważyli Prawa Boże nauczane przez Kościół36. Symbolem nadania królowi lub cesarzowi władzy była sakra w czasie koronacji. Pierw-szym w ten sposób namaszczonym królem był Pepin Krótki (754)37. W momencie imperialnej koronacji Karola Wielkiego (800), to papież wkłada mu koronę na głowę, wskazując, że władza pochodzi od Kościoła38. Pierwszym cesarzem, któ-remu Kościół cofnął sakrę i tym samym zmusił do abdykacji, był syn Karola Wielkiego Ludwik Pobożny, zdeponowany przez biskupów frankijskich w 833 roku39. W roku 850 papież Mikołaj I pisze do jego następcy: „rządzisz (...) z mocy prawa dziedziczenia potwierdzonego przez Stolicę Apostolską, która nałożyła Ci na głowę najwspanialszy diadem”40.
Równocześnie Biskupom Rzymu przypisano prawo tzw.
translacji imperium, czyli przenoszenia godności imperialnej.
35 Zob. słynny list Grzegorza VII, List XXI do Herimana (Hermanna) bisku-pa Metzu, rok 1080/81, „Pro Fide, Rege et Lege” 2011, nr 2, s. 50–56.
36 H.-X. Arquillière, L’Augustinisme politique..., s. 63–67.
37 M. Pacaut, La Théocratie. L’Eglise et le pouvoir au Moyen Age, Paris 1957, s. 35–36; Ph. Contamine, O. Guyotjeannin, R. Le Jan, Le Moyen Age..., s. 24–25.
38 Kaiserkrönung Karls d. Gr. durch Papst Leo III. am 25. Dec. 800, Bericht Einhards: vita Caroli, [w:] C. Mirbt (red.), Quellen zur Geschichte des Papsttums und des römischen Katholizismus, Tübingen-Leipzig 1901, nr 161, s. 83 (tekst łaciński).
39 H.-X. Arquillière, L’Augustinisme politique..., s. 170n.; M. Pacaut, La Théocratie. L’Eglise..., s. 50–51; E. Delaruelle, A. Latreille, J-R. Palan-que, Histoire du catholicisme en France, t. I. Des Origines à la chétienté médiévale, Paris 1957, s. 124.
40 Cyt. za: A. Prieto Prieto, Inocencio III y el Sacro-Romano Imperio, Leon 1982, s. 53 (oryg. łac. – tłum. A.W.).
Najpierw (800) Leon III dokonuje przeniesienia władzy ce-sarskiej z cesarzowej bizantyjskiej Ireny na Karola Wielkiego (w praktyce istnieją dwa paralelne cesarstwa uniwersalne, gdyż Bizantyjczycy translacji nie uznali)41. W 896 roku ce-sarzem zostaje Arnulf – pierwszy imperator spoza dynastii Karolingów. Oto papiestwo dokonało translacji imperium na nowy ród monarszy42. To samo czyni Grzegorz VII przenosząc koronę cesarską z Henryka IV na Rudolfa (1080)43.
Biskup Rzymu koronuje królów, nadaje im prawomocność za pomocą sakry, pozbawia ich także tronów. Przenosi tytuł cesarski z jednego państwa do drugiego i z jednej dynastii na inną. Oto zaistniały już wszystkie fakty, aby wywieść władzę cesarską, jak i pozostałych monarchów, z nadania pontyfikal-nego. Dwie depozycje Henryka IV przez Grzegorza VII z 1076 i 1080 roku stają się legitymowalne w świetle tradycji praw-no-teologicznej augustynizmu politycznego. Z doktryny tej wywodzi się idea pontyfikalnego nad-rządu nad monarchami doczesnymi. Prawo kanoniczne rychło dostarczyło tej wizji jurydycznego uzasadnienia.