Funkcjonowanie placówki penitencjarnej i prowadzenie procesu resocjalizacji

nia oraz współdziałanie w procesie resocjalizacji mają ułatwiać wprowadzenie mechanizmu kontroli wewnętrznej pozwalającej na odróżnianie dobra od zła i dokonywanie pozytywnych wyborów. Prawidłowa komunikacja będzie przesądzała o sukcesie ponieważ wychowankowi zaczyna zależeć na poprawie i zmianie swego życia. W placówce stwarza się możliwości związane na przykład z edukacją, nauką zawodu, które będą procentowały poza placówką.

• Model terapeutyczny punkt ciężkości kładzie na wpływanie na psychikę człowieka i jej zmianę poprzez stosowane środki i narzędzia psychologiczne dostosowane do indywidu-alnych potrzeb osoby uczestniczącej w procesie resocjalizacji.

• Model wolnościowy ewentualnie półwolnościowy, który realizuje się w środowisku naturalnym a współpracą obejmuje się zainteresowanego oraz jego rodzinę. Osoba z zewnątrz (na przykład kurator społeczny, zawodowy) ma za zadanie obiektywnie spojrzeć na najbliższe środowisko wychowanka oraz wprowadzić zmiany tam, gdzie są one konieczne.¹⁹⁷

Wymienione modele są kierowane do osób o różnym stopniu niedostosowania społecz-nego. Wiadomo, że najbardziej zdemoralizowane jednostki są poddawane oddziaływaniom w placówkach z rygorem zamkniętym natomiast te wykazujące najmniejszy stopień aspołecz-ności są pozostawiane w swoim środowisku, w którym projektuje się proces reedukacji.

3.5.4. Funkcjonowanie placówki penitencjarnej i prowadzenie procesu resocjalizacji Zakład karny będąc z założenia placówką resocjalizacyjną przede wszystkim powinien zapobiegać dalszej demoralizacji osób tam osadzonych poprzez odpowiednią klasyfikację skazanych, umożliwienie pracy, widzenia z osobami najbliższymi, odpowiednie zorganizo-wanie czasu wolnego i odpoczynku oraz pracę we współudziale osadzonego nad zmianą jego postępowania i ustosunkowywania się wobec wartości, norm i praw obowiązujących ogół obywateli.

Służyć temu mają odpowiednio wyposażone pomieszczenia, wykwalifikowany perso-nel (wychowawcy, lekarze, pedagodzy, psycholodzy, instruktorzy wychowania fizycznego), którzy zapewnią i będą czuwać nad przebiegiem uspołeczniania, by więźniowie po powrocie do życia „za kratami” nie ulegali procesowi tzw. recydywy, czyli powrotowi do przestępstwa i „wchodzeniu” w świat przestępczy. Najważniejsze jest jednak podmiotowe traktowanie

pen-197 L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne, Warszawa 1993, s. 56.

sjonariuszy, zapobiegające sporom i sytuacjom konfliktowym, na które szczególnie jest nara-żona placówka, w ramach której pozbawia się wolności.¹⁹⁸

Skierowanie skazanego do właściwego zakładu penitencjarnego odpowiedniego typu wymaga przeprowadzenia diagnozy, która pomoże w podjęciu decyzji kwalifikacyjnej. Prze-widziany system penitencjarny, rodzaj i typ zakładu karnego muszą być dobrane właściwie, by skierowana do niego osoba miała odpowiednie warunki stworzone i udostępnione dla po-myślnego przebiegu resocjalizacji. Zatem diagnoza jest elementem wstępnym, nieodzownym, którego celem będzie zaprojektowanie przez wychowawcę odpowiedniego programu postę-powania ze skazanym. Następnym zadaniem prawidłowej diagnozy będzie ukazanie obrazu osoby, do którego powraca się przy okazji wystawiania okresowej oceny z postępów w reali-zacji programu i resocjalireali-zacji. W czasie stawiania diagnozy zbiera się informację dotyczące konkretnej osoby, a więc od niej samej i osób mających z nią styczność. Głównie rozpatruje się opinie od pracowników wymiaru sprawiedliwości (kurator, opinie sądowe), ale także w najbliższym otoczeniu skazanego (rodzina, przyjaciele, środowisko społeczne w którym żyje). Taki szeroki zbiór informacji posłuży do określenia zadań procesu resocjalizacji, celów pedagogicznych, oraz wszystkiego co będzie w tym procesie niezbędne a przede wszystkim pomoże zaprojektować indywidualny program oddziaływania, w którym zaznaczono z czym dana osoba sobie nie radzi tzn. w których obszarach społecznego działania nie funkcjonuje poprawnie i należycie. Odnosząc się do formularza dokumentu indywidualnego programu oddziaływania zawarte w nim są punkty opisujące przyczyny łamania norm, funkcjonowanie w społeczeństwie, problemy podmiotu projektowanych oddziaływań oraz cele, zakres i zada-nia. Z punktu widzenia obrania odpowiedniej formy oddziaływań penitencjarnych ważny jest dalszy zapis, w miejscu którego skazany wyraża zgodę na wzięcie udziału w resocjalizacji i akceptuje powyższy składając własny podpis. Te dla niezorientowanego obserwatora wstęp-ne formalności pomagają głównie wychowawcom, psychologom, lekarzom na profesjonalwstęp-ne rozpoczęcie i poprowadzenie procesu naprawy postępowania osoby dotychczas postępującej wbrew regułom. Działania mają na uwadze zaplanowanie zajęć (nauka, praca, rekreacja,

hob-198 Art. 35. § 3. K. K. W.: „W wypadku powtarzania się rażących uchybień w funkcjonowaniu zakładu karnego, aresztu śledczego lub innego miejsca, w którym przebywają osoby pozbawione wolności, albo gdy istniejące w nim warunki nie zapewniają poszanowania praw osób tam przebywających, sędzia penitencjarny występuje do właściwego organu nadrzędnego z wnioskiem o usunięcie w określonym terminie istniejących uchybień.

Jeżeli w wymienionym terminie uchybienia te nie zostaną usunięte, sędzia penitencjarny występuje z wnio-skiem do właściwego ministra o zawieszenie działalności bądź likwidację w całości lub w części określonego zakładu, aresztu lub miejsca".

by i sport), jeśli tego wymaga sytuacja, terapii (uzależnienia, rehabilitacja, pomoc psycholo-giczna i lekarska) oraz umożliwienie kontaktu z rodziną i najbliższymi osobami. Prawidłowa klasyfikacja i postawienie trafnej diagnozy wspomaga także przeciwdziałanie nieodpowied-nim kontaktom, aspołecznej działalności wewnątrz placówki penitencjarnej, uczestnictwie w podkulturze więziennej i dalszej demoralizacji, a w konsekwencji recydywie. Zatem poma-ga utrzymać bezpieczeństwo, porządek i wymapoma-ganą dyscyplinę, ale głównie właściwą atmos-ferę wychowawczą i koleżeńską.

Wzięcie udziału w wielu zajęciach i zaplanowanie czasu, którego w placówce za-mkniętej jest zawsze zbyt wiele, jest czynnikiem najlepiej eliminującym nudę i współuczest-nictwo w grupach nieformalnych. Czynnik ten staje się tym ważniejszy, im większe panuje przeludnienie i im więcej umieszcza się więźniów w jednej celi.¹⁹⁹

Badania osobo poznawcze, którym poddano osobę skazanego oraz okresowe obowiąz-kowe wystawianie oceny z postępów, które czyni w procesie resocjalizacji i zachowania w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności (co sześć miesięcy) mogą zadecydować też o ewentualnej zmianie decyzji klasyfikacyjnej, zmianie rodzaju lub typu placówki oraz podjęciu starań o uzyskanie zgody na warunkowe przedterminowe zwolnienie.

Projektując program postępowania ze skazanym osoba będąca jego autorem zastanawia się nad celami pracy resocjalizacyjnej, która ma przynieść jakieś pożądane i zakładane zmiany.

Taka reedukacja opiera się o ideał wychowawczy będący wzorcem, do którego się zmierza.

Pisząc o konieczności zapewnienia dogodnych warunków do wykonywania kary po-zbawienia wolności i prowadzenia resocjalizacji, szczególnie przy obranym indywidualnym programie oddziaływania i prowadzenia resocjalizacji, należy sprecyzować na czym te warunki mają polegać. Dysponując środkami przewidzianymi w regulaminach należy też zwracać uwa-gę na ich dostępność i jakość. Wybór kształcenia się i zdobywania uprawnień zawodowych podkreśla dostępność możliwości edukacji na terenie placówki penitencjarnej lub poprzez kursy korespondencyjne. Do tego potrzebna jest odpowiednia atmosfera pracy oraz wymagane środki na przykład księgozbiór i możliwość korzystania z biblioteki. Branie udziału w zajęciach kultu-ralno-oświatowych powinno umożliwiać skazanemu realizowanie własnych zainteresowań (twórczość artystyczna osadzonych: na przykład ogólnopolskie warsztaty plastyczne dla

skaza-199 J. Dąbrowska, Resocjalizacja w polskim instytucjonalnym środowisku penitencjarnym, „Opieka Wychowanie Terapia” 2001, nr 4, s. 29–35.

nych²⁰⁰; film krótkometrażowy pt. „Wyjście” Studia zza Krat w ZK Kraków–Nowa Huta, reż. Yves Goulais²⁰¹ lub Klub Literacki działający przy ZK w Chełmie²⁰².

Zajęcia sportowe i wychowania fizycznego to możliwości skorzystania na przykład z siłowni, sali ćwiczeń oraz opieki ze strony trenera. Jednak największy nacisk powinno się położyć na pracę. Środowisko więzienne, jak było opisane powyżej, jest terenem szczególnie obciążającym psychikę człowieka i to zarówno więźnia, jak i pracownika. Wyrok umieszcza-jący człowieka w zamknięciu powoduje, że drobne gesty i czynności dnia powszedniego na-bierają innej rangi i znaczenia. Postulat zatrudnienia więźniów jest ważny ze względu na możliwość bezczynności, która w celi wieloosobowej i przepełnionej grozi katastrofą. Rozbi-cie tych minut i godzin na pożyteczne czynności, głównie pracę i naukę, pozwoli skazanemu na skierowanie swoich myśli na działania aprobowane i przynoszące mu w konsekwencji po-żytek oraz satysfakcję. Nie jest dobrze, że nie ma warunków do objęcia zatrudnieniem dużej populacji więźniów. Oczywiście poważnym utrudnieniem jest brak miejsc na rynku pracy i bezrobocie ale stan ten nie pozwala na prawidłową resocjalizację. Poza tym praca za wyna-grodzeniem mogła by być wyjściem dla osób, które nie płaciły obowiązkowych alimentów.

Wykształcenie oraz specjalność zawodowa uzyskane w zakładzie karnym nie są opatrzone etykietą więzienną. Na świadectwie dojrzałości nie zaznacza się miejsca, w którym dana oso-ba pisała maturę, co pozwala na uniknięcie stygmatu skazanego.

Sukces resocjalizacji zależy także w ogromnej mierze od stopnia zamożności kraju.

Pieniądze są jednym z czynników przesądzających o pomyślności działań. Opuszczając za-kład karny były przestępca musi mieć możliwość ułożenia sobie życia bez konieczności po-wrotu do łamania prawa. Trudności zaczynają się już na samym początku. Placówka może zapewnić mu odpowiednią kwotę na dojazd do domu. W przeciwieństwie do poprzedniego prawa karnego z 1969 roku obecne wprawdzie porusza kwestię związaną z ważnym momen-tem opuszczenia placówki penitencjarnej i zauważa konieczność objęcia tego okresu odpo-wiednimi działaniami, które w efekcie wspomogą rezultaty resocjalizacji.

Reszta niestety pozostaje w sferze życzeniowej. Przeszkody rozpoczynają się od miej-sca zamieszkania, ponieważ nie zawsze więzień ma dach nad głową. Kolejną barierą jest możliwość zarobkowania (umiejętności zawodowe i miejsce zatrudnienia). Placówka powin-na zapewnić możliwość zdobywania i podnoszenia kwalifikacji zawodowych, by istniała

200 A. Pilarska-Jakubczak, Ze sztuką na ty, „Forum Penitencjarne” grudzień 1999, nr 12, s. 16.

201 Wł. Szczepański, Kara i serce, „Forum Penitencjarne” grudzień 1999, nr 12, s. 12, 13.

202 T. Banach, Ucieczka literaturą, „Forum Penitencjarne” grudzień 1999, nr 12, s. 13.

możliwość zaistnienia na rynku pracy. Fakty są jednak nieubłagane – rosnące bezrobocie nie sprzyja znalezienia pracy osobie z etykietą więźnia. Brak pracy, brak pieniędzy i powrót do dawnego środowiska powoduje w końcu szukanie pomocy i zdobywanie środków sposobami nielegalnymi – tym samym powrót do przestępstwa.

„Prawdziwa resocjalizacja zaczyna się za murem, gdy zwolniony natychmiast dostaje kopa (...) często nie ma już żony, mieszkania, zawsze pracy. Spośród 76 tys. zwolnionych w Polsce w ub.r. tylko 5 proc. dostało pracę. W ten sposób system produkuje recydywę”²⁰³.

Łącząc te zjawiska z przestępczością szerzej omawianą tzn. jej wzrostem, nowymi ro-dzajami i skalą występowania (terroryzm, przestępczość zorganizowana, przestępczość go-spodarcza, celna, skarbowa) oraz rzeczywistymi możliwościami walki (środki, sposoby etc.) oraz stopniem wykrywalności należy powiedzieć, że należy nauczyć społeczeństwo i władze (samorządowe, lokalne) właściwego rozumienia zjawisk patologii społecznej, by podejmować konkretne działania przynoszące konkretną poprawę sytuacji.

W prawie karnym z 1998 roku mówi się o możliwości uruchomienia specjalnej proce-dury przygotowujące skazanego do przyszłego opuszczenia instytucji, w której jest osadzony.

Pół roku przed przewidywanym zwolnieniem uruchamia się specjalny tryb przygotowujący.

Odbywa się to za wiedzą i zgodą więźnia a uruchamia tryb komisja penitencjarna lub sąd pe-nitencjarny. Do rozwiązań przybliżających skazanego powrotowi wlicza się możliwość umieszczenia go w tym ostatnim okresie w placówce położonej najbliżej przyszłego miejsca zamieszkania. Następnym krokiem jest zgoda na zezwolenie opuszczania zakładu karnego w celu szukania pracy, mieszkania. Skazany może przebywać poza placówką penitencjarną, a także rozporządzać własnymi pieniędzmi, nie dłużej niż dwa tygodnie. Tego typu przywile-je ułatwiają adaptację do społeczeństwa po czasie odbywania kary pozbawienia wolności.

Oprócz przywilejów przewidziane są także obowiązki na przykład osadzony po zwolnieniu może poddać się dobrowolnemu nadzorowi kuratorskiemu (do 2 lat).

Zmiana przepisów prawa jest ważnym, ale tylko punktem wyjścia niewystarczającym bez szerszego kontekstu.

Przepisami przewidziane jest kilka środków oddziaływania na osoby przebywające w zamknięciu. Pozytywny wpływ uzyskuje się dzięki pracy, nauczaniu, zajęciom kulturalno-oświatowym, sportowym oraz poprzez nagradzanie i karanie.

203 Wypowiedź dyrektora ZK w Siedlcach kapitana dr Krzysztofa Mazura w: W. Markiewicz, Jak się siedzi.

Raport Polityki, „Polityka” 1998, nr 18, s. 8.

Rozdział IV

CHARAKTERYSTYKA METODOLOGICZNA PRACY

Przedmiotem badań, w części empirycznej pracy, uczyniono realizacje procesu reso-cjalizacji na tle polityki penitencjarnej państwa w określonej cezurze czasu lat 1989–2003.

Program badawczy realizowano w placówkach resocjalizacyjnych – zakłady karne i areszty śledcze.

Przyjęto definicję problemu badawczego sformułowaną przez S. Nowaka „problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć ba-danie". ¹

Na potrzeby badań sformułowano problemy badawcze, które przyjęły formę pytań za-równo rozstrzygających jak dopełniających.

1. Czy w odczuciu (opiniach) osadzonych w placówkach resocjalizacyjno – penitencjarnych zmiany polityki penitencjarnej państwa przekładają się na sposób funkcjonowania zakła-dów penitencjarnych?

2. Czy w odczuciu (opiniach) pracowników placówki penitencjarnej zmieniała się sytuacja realizowania oddziaływań reedukacyjnych osadzonych?

3. Jakie zmiany w polityce penitencjarnej państwa można uznać za istotne?

4. Czy zaistniałe zmiany zmierzają w pożądanym kierunku?

5. Jak oceniają zaistniałe zmiany przedstawiciele zainteresowanych środowisk związanych z procesem resocjalizacji i wykonywaniem kary pozbawienia wolności – studenci pedago-giki resocjalizacyjnej, politycy, publicyści?

Określono także zadania badawcze w celu stwierdzenia czy przestrzegane są zapisy w dokumentach traktujących o wykonywaniu kary pozbawienia wolności m.in. Reguły Mi-nimalne ONZ.

Dla celów badawczych sformułowano hipotezy, w których przewidywano:

♦ Zakłada się, ze zmiany ustrojowe spowodowały zasadnicze przemiany w polityce peniten-cjarnej państwa obejmując swoim zakresem: zmianę w sposobie wykonywania kary pozba-wienia wolności, poprawę relacji pracownicy – osadzeni, rozszerzenie oferty reedukacji;

1 M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN, Warszawa 1984, s. 55.

♦ Aspiracje Polski przystąpienia do grona państw Unii Europejskiej determinują podejmo-wanie decyzji, rozstrzygnięć istotnie zmieniających sposób i warunki wykonywania kary pozbawienia wolności.

♦ Za najbardziej istotne można uznać humanizm i poprawę warunków socjalno-bytowych.

♦ Kierunki zmian wyznaczane są przez prawa człowieka zapisane w dokumentach ratyfiko-wanych przez rządy RP.

♦ Ocena zmian dokonana przez zainteresowanych będzie pozytywna.

4.1. Procedury badawcze