Można zaryzykować stwierdzenie, że wiele dziedzin życia w Polsce po roku 1989 ule-gło przeobrażeniom. Oczywistym wydaje się fakt, że przeobrażeniom musiała ulec także poli-tyka penitencjarna państwa a do najpoważniejszych w niej zmian zaliczyć należy wprowa-dzenie nowych przepisów karnych oraz realizowanie zmienionej polityki postępowania z aresztowanymi i osadzonymi. Zmiany te, ich kierunek i główne założenia wyniknęły ze zmiany ustroju i chęci uczestnictwa Polski w strukturach państw Wspólnoty Europejskiej.
Zgłoszenie chęci wstąpienia do Unii pociągnęło za sobą potrzebę dostosowywania, między innymi prawa, do rozwiązań stosowanych w państwach demokratycznych. Twórcy nowych uregulowań prawnych podejmując trud nowelizowania przepisów legislacyjnych mieli na uwadze przepisy i rozwiązania, które stanowią wykładnię dla obowiązujących w Europie.
Z tego powodu dokonywano zmian zapisów w dokumentach traktujących o postępowaniu w przypadku umieszczenia człowieka w placówce penitencjarnej (regulaminy wykonywania kary pozbawienia wolności). Także, obowiązujące do roku 1989 prawo karne, jego wykład-nia, musiały spełnić wymagania postulowane w UE, aby uzyskać miano prawa demokratycz-nego i humanitardemokratycz-nego, mającego na uwadze dobro jednostki ludzkiej.
Jak zaznaczono we wstępie pracy politykę penitencjarną danego państwa określa całokształt działań podejmowanych w związku z postępowaniem wobec osób łamiących normy prawne, ale w szczególności dotyczy ona osób wobec których trwa postępowanie organów ścigania (policja, prokuratura, areszty śledcze), którym udowodniono winę a wymiar sprawiedliwości wydał odpowiedni wyrok i trwa jego wykonywanie.
Politykę penitencjarną projektowaną przez państwo i prawo w Polsce realizują dwa ty-py placówek penitencjarnych, czyli zakład karny i areszt śledczy. To do tych dwóch typów placówek należy realizowanie orzeczonych przez sądy prawomocnych wyroków, nadzorowa-nie – sędziowie penitencjarni – stosowania tymczasowego aresztowania oraz kary pozbawie-nia wolności. Jednym z najważniejszych zadań jest urzeczywistpozbawie-nianie wytycznych procesu resocjalizacji z osadzonymi oraz izolowanie więźniów w orzeczonym czasie.
Wszystkie rozstrzygnięcia i zmiany, jakie w zakresie polityki penitencjarnej państwa stosowano w praktyce wykonywania kary pozbawienia wolności w okresie III RP warunko-wane były z jednej strony dokumentami, które rządy PRL ratyfikowały zobowiązując się do przestrzegania ich zapisów i z drugiej strony programami zapowiadającymi zmiany (nie zaw-sze realizowanymi) przez kolejne rządy RP. Fundamentalne znaczenie miały w tym
przypad-ku doprzypad-kumenty traktujące o prawach człowieka i obywatela ratyfikowane przez rząd PRL. Na uwagę zasługuje definiowanie dwóch praw, których następstwem jest demokratyczna kon-strukcja prawna stanowiąca wykładnię dla funkcjonowania tak instytucji jak obywateli – są to: prawo do wolności osobistej i równości.
Wolność to możliwość wchodzenia w związki małżeńskie i zakładanie rodziny, posia-danie majątku, korzystanie ze zdobyczy cywilizacyjnych i kulturowych, możliwość dążenia do jak najpełniejszego rozwoju i kształtowania pełnej osobowości, dostępu do nauki i zdoby-wania umiejętności zawodowych, podnoszenia kwalifikacji, rozwijania własnych zaintereso-wań i zrzeszania się, wstępowania do organizacji – czyli pełnej psychicznej i fizycznej egzy-stencji. Wszelkie akty dyskryminacji należy z całą mocą zwalczać, nie wolno dopuszczać do naruszania nietykalności osobistej. Nacisk kładzie się na walkę z nietolerancją, wykorzysty-waniem, niewolnictwem i handlem ludźmi. Nie wolno poniżać, stosować tortur, zadawać ból i zachowywać się w nieludzki, niehumanitarny sposób.
Równość to ochrona państwa, zapewnienie opieki w sytuacjach kryzysowych na przy-kład choroby i utraty zdrowia, pracy (osoby starsze, niedołężne, upośledzone w różny spo-sób). Zasada równego traktowania wyznacza też nakaz jednakowego dostępu do prawa, do-mniemania niewinności do momentu ewentualnego udowodnienia winy, odpowiedniej obro-ny i adwokata broniącego praw, niezawisłej działalności sądu, sprawiedliwego procesu, orze-czenia wymiaru kary zgodnie z obowiązującymi przepisami i zapewnienia odpowiednich wa-runków życia w przypadku pozbawienia wolności.
Do zapewnienia realizacji powyższych postanowień powołany jest na przykład Europej-ski Trybunał Praw Człowieka (artykuł dziewiętnasty Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Rady Europy). Organ ten utworzony jest z sędziów pochodzących z państw podpisujących dokument, którzy mają stać na straży prawa i przestrzegania postano-wień oraz przeciwdziałać nadużyciom i łamaniu postanopostano-wień poszczególnych zapisów – arty-kułów. Jest także odpowiedzialny za dokonywanie interpretacji tychże oraz ich stosowania.
Przykładem ilustrującym zapisy zawarte w przywołanym podrozdziale jest obok innych doku-mentów ważnych w przedmiotowej sprawie Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka została przyjęta Przez Organizację Narodów Zjednoczonych 10.12.1948 roku na posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego. Tekst zawiera trzydzieści artykułów traktujących o prawach każdej istoty ludzkiej bez względu na
pocho-dzenie, płeć, przynależność narodową itp. Podkreśla konieczność równouprawnienia i równe-go traktowania wszystkich, ponieważ człowiek ma własną równe-godność, cechuje równe-go umiłowanie wolności a przede wszystkim powinien mieć zagwarantowaną prawną ochronę przed wszel-kimi aktami niesprawiedliwości i dyskryminacji. Dążenie do zapewnienia należytego trakto-wania wynika z kart historii i ma przeciwdziałać wojnom, a sprzyjać działaniom pokojowym.
Przeciwdziałanie wojnom, dyskryminacji i niesprawiedliwości wyznacza kierunek i sposób postępowania w celu zwalczania wszelkich aktów godzących w człowieka. Równość pomię-dzy ludźmi jest wyrażona w artykule pierwszym, który podkreśla, ze każda istota rozumna i obdarzona sumieniem winna wszystkie swoje uczynki wypełniać w imię braterstwa. Artykuł drugi uzupełnia pierwszy, ponieważ przyznaje wszystkim bez wyjątku (bez względu na rasę, barwę skóry, wyznawaną religię, przekonania polityczne, przynależność do danej klasy spo-łecznej, posiadane dobra materialne, a także bez względu na miejsce, kraj, obszar geopoli-tyczny z jakiego pochodzi) takie same prawa i przywileje oraz wolność myśli, możliwości dokonywania wyboru (ale również zmiany tychże) w co się wierzy, kultywuje i jakie poglądy głosi (artykuł siedemnasty) oraz jakie opinie posiada, wyraża, czego poszukuje (artykuł osiemnasty), do jakich pokojowych organizacji i stowarzyszeń wchodzi, przynależy (artykuł dwudziesty). Przeciwdziała się, (artykuły czwarty i piąty),nierównemu traktowaniu, handlu ludźmi, czynieniu z człowieka niewolnika, torturowaniu, poniżaniu, okrucieństwu, bestial-stwu. Nie można kogoś prześladować, ale jeśli już ma to miejsce to osoba prześladowana ma prawo do ubiegania się o azyl w innym państwie, jeśli konkretne względy przewidziane pra-wem, celami, prawami ONZ temu nie przeciwdziałają (artykuł czternasty).
Na pierwszy plan dokument wysuwa, w artykule trzecim, szczególne prawo do życia, wolności i poczucia bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo rozszerzone jest o uznanie jednakowej osobowości prawnej i przyznaje jednakie prawo do jej ochrony w artykułach sześć i siedem.
Wymiar sprawiedliwości winny jest wysłuchać każdego w jednaki sposób, jednostka ma pra-wo do odpra-wołania się od decyzji sadu, nie można jej samopra-wolnie aresztować, zatrzymać, ska-zać na wygnanie (artykuły osiem i dziewięć). Ta problematyka jest rozszerzona w kolejnych artykułach, dziesiątym i jedenastym, ponieważ do momentu udowodnienia winy oskarżony ma prawo do uchodzenia w oczach innych, sądu (niezależnego, obiektywnego) za osobę nie-winną, a w razie gdyby w drodze publicznego procesu okazało się, że jednak jest osobą winną to kara przewidziana za to nie może być wyższa niż przewidywana w chwili rozpoczęcia działań wymiary sprawiedliwości.
Bezpieczeństwo, to także ochrona najbliższych, domu, własnego imienia, korespon-dencji przed samowolną, bezzasadną ingerencją w te strefy życia człowieka (artykuł dwuna-sty). Ma prawo do posiadania własności (artykuł siedemnadwuna-sty). Wolność wyrażona jest w możliwości swobodnego przemieszczania się, podróżowania i dokonywania wyboru miej-sca swojego pobytu, zamieszkania (artykuł trzynasty) oraz posiadania, czy zamiany obywatel-stwa, którego nie można bezpodstawnie odebrać (artykuł piętnasty).
Osoby pełnoletnie, bez względu na płeć, mają prawo do wejścia w związek małżeński za obopólnie, dobrowolnie wyrażoną zgodą i posiadania rodziny chronionej przez państwo oraz do równego w nim traktowania (artykuł szesnasty). Jak również do możliwości dokona-nia wyboru zawodu, odpowiednich warunków wykonywadokona-nia go, otrzymywadokona-nia należytego wynagrodzenia za swoją pracę, a w razie niewystarczających zasobów do korzystania ze środków uzyskiwanych z pomocy społecznej, oraz funduszy z ubezpieczeń społecznych.
Prawo pracy gwarantuje zakładanie związków zawodowych (artykuły dwadzieścia dwa i trzy). Każdemu przysługuje możliwość odpoczynku, odpłatnych urlopów (artykuł dwudzie-sty czwarty). Ochrona należytych warunków życia dla wszystkich ludzi, na odpowiednim poziomie wyrażona jest w artykule dwadzieścia pięć, podkreślającym takie elementy, jak:
pokarm, dom, ubiór, opieka zdrowotna, świadczenia socjalne. Prawo ma zapewniać ochronę w sytuacjach utraty tychże, czyli ubezpieczać w wypadku braku pracy, choroby, starości i innych czynników uniemożliwiających godne życie, a nie zależnych od jednostki. Pod para-solem ochronnym znajdują się matka i dziecko, jako osoby wymagające szczególnej uwagi – wyraźnym podkreśleniem pozycji wszystkich dzieci bez wyjątku (artykuł dwadzieścia pięć).
Człowiek ma prawo do nauki, edukacji (obowiązkowego szczebla podstawowego) i poszerza-niu swojej wiedzy, możliwości rozwoju własnych talentów i osobowości oraz do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, korzystania i czerpania z szerokiego spektrum wytworów kultury jak również do ochrony prawa z tytułu jego własnej działalności kulturalnej (artykuły dwadzieścia sześć i siedem). Jednostka ma prawo do uczestniczenia w życiu politycznym swego państwa, bezpośrednio lub pośrednio, a wybory przeprowadzane w strukturach poli-tycznych winny być powszechne, równe i tajne (artykuł dwadzieścia jeden).
Człowiek posiada nie tylko prawa, ale również ma swoje obowiązki względem innych ludzi, społeczeństwa, które mają na względzie jego pełny, wszechstronny rozwój. Ogranicze-nia są natury etycznej, demokratycznej a porządek społeczny i międzynarodowy mają owe prawa zapisane umożliwiać (artykuły dwadzieścia osiem i dziewięć).
Nad wszystkim czuwa rozsądne przeświadczenie, że owe prawa, sfery wolności opisa-ne i zawarte w Deklaracji nie mogą być sprzeczopisa-ne z celami i zasadami Organizacji Narodów Zjednoczonych (artykuł dwadzieścia dziewięć).
Przede wszystkim zwraca się szczególną uwagę na przestrzeganie obowiązujących praw człowieka oraz podmiotowe traktowanie ludzi według zasady indywidualizacji, a walka z wszelką dyskryminacją jest najważniejszym zadaniem. Jednocześnie uznaje poszanowanie godności człowieka za najważniejsze co nakazuje ludzkie traktowanie skazanych.1 W praktyce pracownicy wymiaru sprawiedliwości muszą być poddawani szczególnej kontro-li, aby mogli wypełniać realizowane przez instytucje zadania. Ich dobór i selekcja mają speł-niać określone wymogi, a wykonywany zawód winien zapewspeł-niać im zadowolenie i satysfak-cję. Muszą się nieustannie kształcić, by dbać o nowoczesną i ukierunkowaną na osiąganie współczesnych celów penitencjarystykę. Wychodzi się tutaj z założenia, że karanie ma być pozbawione elementów okrucieństwa, a placówka penitencjarna ma spełniać wymogi resocja-lizacji. Podstawę stanowi przesłanka „zmieniania” więźniów w samodzielnych i przygotowa-nych do powrotu na wolność obywateli. Natomiast po opuszczeniu murów zakładu karnego winna być zapewniona opieka postpenitencjarna.
Wraz z postępem teorii i praktyki oddziaływań penitencjarnych państwa – sygnatariu-sze uzgodniły reguły postępowania z osobami aresztowanymi i uwięzionymi. Proces formu-łowania tychże zasad przebiegał etapami i ostatecznie ustalono dokument Wzorcowych Reguł Minimum Postępowania z Więźniami w 1957 roku. Oczywiście wraz z upływającym czasem wprowadzano dodatkowe konieczne rozwiązania na przykład regułę 95 (ochrona osób aresz-towanych, uwięzionych bez zarzutu karnego) z 1977 roku. Narody Zjednoczone uznają Regu-ły za minimum w realizacji polityki penitencjarnej, instytucji penitencjarnych.
Ukazują warunki uznawane za nieodzowne dla prawidłowego procesu penalizacji.
Przede wszystkim mają na uwadze ochronę osób, które z powodu różnych racji znalazły się w sytuacji uzależnienia od organów sprawiedliwości i instytucji penitencjarnych. Przyjmując Reguły, państwa członkowskie powinny wprowadzać owe wzorce do praktyki własnego kraju oraz dostosowywać obowiązujące prawo. Zatem nie wpływają szczegółowo na system peni-tencjarny danego państwa ale pokazują jakie elementy są konieczne dla właściwego
postępo-1 Art. 4. § 1.K. K. W.: "Kary, środki karne, zabezpieczające i zapobiegawcze wykonuje się w sposób humanitar-ny, z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Zakazuje się stosowania tortur lub nieludzkiego albo poni-żającego traktowania i karania skazanego". Art. 5. § 1. K. K. W.: „Skazany jest podmiotem określonych w niniejszym kodeksie praw i obowiązków”.
wania. Reguły Minimum Postępowania z Więźniami oraz procedury ich realizowania są wy-kładnią, którą powinny brać państwa pod uwagę w procesie tworzenia własnych regulacji prawnych oraz kształtowaniu polityki penitencjarnej.
Aby wypracować zasady postępowania z więźniami, bez względu na narodowość, czy polityczny obraz danego państwa, penitencjaryści z całego świata przyjęli na I Kongresie ONZ w Genewie 30 sierpnia 1955 roku tzw. Wzorcowe reguły minimalne postępowania z więźniami. W 1987 roku członkowie Rady Europy (Strasburg) zatwierdzili tzw. Europejskie Reguły Więzienne, czyli 100 poprawionych reguł wcześniejszych ustaleń genewskich.2
Innymi dokumentami obok przywołanej powyżej Powszechnej Deklaracja Praw Czło-wieka traktującymi o prawach człoCzło-wieka i mających wpływ na kształt i kierunek rozwiązań stosowanych w penitencjarystyce są między innymi:
1. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych ONZ – 16 grudnia 1966;
2. Konwencja w Sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania ONZ – 10 grudnia 1984r. ze zmianami w 1996 i 2000 r.;
3. Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu. Rada Europy – 26 listopada 1987;
4. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Rada Eu-ropy – 4 listopada 1950 roku.
W wymienionych dokumentach każdego człowieka traktuje się jako jednostkę, której należy się odpowiednie, podmiotowe traktowanie. Wynika z nich to, że każdy człowiek ma prawo do godnego życia i poszanowania jego osobistych praw. Wszyscy ludzie, są równi i tak winni być traktowani. Równość przysługuje każdemu bez względu na:
¾ pochodzenie (miejsce urodzenia, życia czy przynależność do danej społeczności),
¾ rasę, kolor skóry,
¾ wiarę i kultywowanie religii, wierzenia, przynależność do kościoła,
¾ wyznawaną filozofię, światopogląd, zapatrywania polityczne,
¾ stan posiadanego majątku.
2 D. Gajdus, B. Gronowska, Europejskie standardy traktowania więźniów, DO, Toruń 1998, s. 37–39.
3.2. Partie polityczne o stanowieniu prawa w deklaracjach wyborczych