Definicje
Nazwą geograficzną1 jest nazwa jedno- lub wielowyrazowa, pozwalająca w ob-rębie ustalonej społeczności na identyfikację konkretnego miejsca – obiektu, obszaru2. Nazwą potoczną w rozumieniu niniejszego artykułu będzie każda na-zwa stosowana przez ustalone społeczności, która nie jest nazwą urzędową bądź zestandaryzowaną.
Kwestie nazewnictwa urzędowego porusza szereg przepisów prawa, w szczególności: ustawa z dnia 29 sierpnia 2003 roku o urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych, ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym, ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochro-nie przyrody. Określają one, co może posiadać nazwę urzędową, jakie organy
1 KARTO – portal kartograficzny, http://www.karto.pl/slownik/kartografia/obiekt_geograficzny [dostęp 15.07.2016].
2 Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczpospolitej Polskiej, http://ksng.
gugik.gov.pl/index.php [dostęp 15.07.2016].
mogą nadawać nazwy urzędowe oraz w jakim trybie. Nazwy urzędowe nada-wane są miejscowościom i ich częściom, obiektom fizjograficznym (górom, rzekom, jeziorom, wyspom, lasom), formom ochrony przyrody, wojewódz-twom, powiatom, gminom, jednostkom pomocniczym gmin, ulicom i pla-com3. Nazwy zestandaryzowane to nazwy nadawane obiektom użyteczności publicznej (dworce, lotniska, porty) czy dodatkowe (drugie) nazwy w języ-kach mniejszości4.
Charakterystyka obszaru
Przykłady nazw potocznych w artykule pochodzą z obszaru zawartego w admini-stracyjnych granicach współczesnych Katowic. Miejscowość w XIX wieku przeszła zasadniczą transformację społeczną i urbanistyczną. Okres industrializacji spowo-dował liczne przemieszczenia ludności miejscowej oraz znaczący napływ osadni-ków z zewnątrz. Zmianom uległ krajobraz osadniczy – w szybkim tempie powsta-wały nowe osady, osiedla i kolonie robotnicze, często w miejscu starszej zabudowy wiejskiej. Zmianie uległa struktura zawodowa mieszkańców oraz technologie sto-sowane w przemyśle. Czynniki te spowodowały bezpowrotną utratę bądź wypa-czenie funkcjonujących na obszarze Katowic nazw potocznych, stosowanych przez społeczeństwa wiejskie w określonym krajobrazie. Z powodów historycznych przez całe wieki na terenie Katowic językiem oficjalnym, urzędowym i technicznym był niemiecki. Ma to znaczący wpływ na brzmienie wielu potocznych nazw geogra-ficznych z tego terenu, wywodzących się wprost z języka niemieckiego np. Neubau (niem. nowe budynki/zabudowa). Na obszarze Katowic duży odsetek nazw potocz-nych został stworzony na bazie etnolektu śląskiego (gwary). Liczbę mieszkańców miasta rozumiejących etnolekt śląski trudno obliczyć. Na podstawie ankiet wśród młodzieży szkolnej odsetek ten wynosi 40-50%5. Stan badań wśród osób dorosłych jest niewystarczający, ale odsetek znajomości biernej jest prawdopodobnie wyższy niż u młodzieży.
3 Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczpospolitej Polskiej, http://ksng.
gugik.gov.pl/standar_nazw_geo_pl.php [dostęp 15.07.2016].
4 Ibidem.
5 Cząstka-Szymon Bożena, Synowiec Helena, Popularyzowanie śląskiej odmiany dialektalnej przez szkołę i środki społecznej komunikacji [w:] Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 2, red. Antoni Barciak, Ewa Chojecka, Sylwester Fertacz, Katowice 2012, s. 368.
Systematyzacja
Na potrzeby działań edukacyjnych w zakresie kultury niematerialnej dokonałem podziału funkcjonujących nazw z obszaru Katowic na trzy kategorie. Jako kryte-rium został przyjęty źródłosłów nazwy. Najliczniejszą grupą nazw są te składające się z wyrazu (nazwy) pospolitego: Na górce, Pod lipą, Pod krzyżem, Bagno itp.
Pochodną pierwszego typu jest kolejny, który wyodrębniłem ze względu na liczne przykłady na terenie Katowic – nazwy, które powstały z powodu charakterystyki kształtu lub wyglądu miejsca: Gwiazdy, Czarna studnia, Trzy garby, Głymboki.
Odrębną kategorię stanowią nazwy potoczne stworzone z wykorzystaniem nazw własnych: Manhattan, Na Singerze, willa Brachta, U Załera.
Funkcjonowanie
Miejski charakter Katowic oraz dynamiczne, nieustanne przeobrażenia nie sprzy-jają powszechnemu wykorzystywaniu potocznych nazw geograficznych. Ich sto-sowanie, według aktualnego stanu badań, jest mniejsze niż w sąsiednich terenach miejsko-wiejskich i w małych miasteczkach.
Na obszarze Katowic istnieje spora grupa nazw potocznych już niefunkcjo-nujących, w większości związanych z dawnym stylem życia i gospodarką rolni-czo-leśną, m.in. rewiry leśne: Straszno, Czorno, Niedzwiedzikąt, Wilczy wnyk; czy miejsca związane z rolnictwem: Skotnica, Karczowisko. Świadomość ich istnienia ogranicza się do wąskiego grona naukowców bądź regionalistów – pasjonatów.
Innym powodem wyjścia z użycia nazwy jest likwidacja miejsca (cech miej-sca). Wycinka charakterystycznego drzewa bądź kompleksu leśnego czy zmiana układu komunikacyjnego powodują zanik nazwy. Nazwy takie pamiętane są jesz-cze pewien czas przez lokalne społeczności, a ich dalsze stosowanie powoduje tym większą hermetyczność używanych określeń, gdyż „obcy” odbiorca nie jest w stanie nawet wydedukować położenia określanego nazwą. Dla Katowic przy-kładem mogą być tzw. dęby Sobieskiego, rzekomo sadzone przez polskiego króla w drodze pod Wiedeń, które mimo że zakończyły swój byt, wciąż tkwią w świa-domości lokalnych społeczności i funkcjonują jako określenie położenia – nazwy geograficzne.
Obecnie funkcjonowanie (używanie i przede wszystkim rozumienie) dużej części nazw potocznych w Katowicach zależne jest od znajomości wśród katowi-czan etnolektu śląskiego czy w mniejszym stopniu języka niemieckiego.
324 Edukacja Edukacja 325
Najpowszechniej występujące nazwy potoczne to sformułowania opisujące charakterystyczną cechę lokacji. Tego typu nazwy potoczne: Przy krzyżu, Krojcok (niem. Kreuzung ‒ skrzyżowanie), Pod dębem, Za szlogami (czyli szlabanami), Sośnina, Na górce spełniają swoje zadanie i są zrozumiałe tylko w wąskiej spo-łeczności lokalnej, mają zarazem największy potencjał tożsamościowy. Społecz-ność zdaję sobie sprawę, że tego typu nazwy tworzą swoisty kod odczytywany tylko przez właściwego odbiorcę. Na terenie Katowic nazwy tego typu są dość powszechne, ale ze względu na procesy zachodzące w mieście intensywnie się dezaktualizują. Pospolite nazwy potoczne ulegają przekształceniom, zbitkom, uproszczeniom fleksyjnym i innym procesom językowym: Zaopusta (pierwotnie:
Za upustem), Sztauwajery (pierwotnie: niem. Stauweiher – zbiornik wodny), Roź-dzień (od słowa rozdział, rozdzielenie). Muzeum Historii Katowic udokumento-wało w Katowicach ponad 70 nazw opartych na nazwach pospolitych, liczba ta jest jednak wciąż niekompletna, a samych nazw wciąż przybywa, w dużej mierze zapożyczanych współcześnie ze slangu miejskiego.
Odmianą nazw powstałych ze słów pospolitych są te, które bazują na wyglą-dzie i kształcie lokacji geograficznej: Czarny las, Kukurydze, Drajok (od niem. drei Ecken – trzy rogi, trójstyk), Stroma. Są często dużo bardziej intuicyjne także dla osób postronnych, gdyż bazują na charakterystycznej, niepowtarzalnej w okolicy cesze miejsca. W Katowicach skatalogowano kilkanaście tego typu nazw potocz-nych. Te, które określają obiekty architektoniczne charakteryzują się powszechną znajomością i są używane.
Inną licznie występującą w Katowicach grupą nazw potocznych są te utwo-rzone na bazie nazwy własnej. Pochodzą od dawnego (bądź wciąż aktualnego) posiadacza terenu, np. Buglowizna (od nazwiska Bugla), U Załera (teren wokół nie istniejącej już karczmy, której właścicielem był Sauer, Czekaj (od nazwiska).
Inne określają dawnych mieszkańców miejsca: willa Brachta, Kolonia amerykań-ska. Wiele nazw powstało od zakładów funkcjonujących w przeszłości: Grünfeld (staw w miejscu wyrobiska gliny przy cegielni przemysłowca Grünfelda), Bata (ekskluzywny sklep obuwniczy działający w okresie okupacji), Oszacht (niem. Ost Schacht – Szyb Wschodni). Ciekawe przykłady katowickich nazw geograficznych stanowią nazwy ironiczne czy wręcz sarkastyczne: Helgoland (od nazwy popular-nego niemieckiego uzdrowiska, miejsce o tej nazwie w Katowicach uchodziło za zanieczyszczone i zdegradowane), Maroko (okolica uchodząca za slumsy), Sing Sing (od nazwy amerykańskiego więzienia o zaostrzonym rygorze, w Katowicach miejsce kojarzone z patologiczną społecznością), Na Balkanie (koło dawnego
przystanku kolejki wąskotorowej, zwanej Balkanem od nazwy Balkan Ekspress – ekskluzywnej kolei dalekobieżnej), Nojberlin (nowy Berlin, okolica o nieciekawej, ubogiej zabudowie). Istnieją także nieliczne przykłady nazw upamiętniających wydarzenia i procesy historyczne: Korea (osiedle budowane w czasie wojny ko-reańskiej 1950-1953), Tauzen (od nazwy urzędowej osiedla Tysiąclecia Państwa Polskiego, powstałego z okazji tej rocznicy). Ciekawym przykładem są też nazwy potoczne powstałe od skrótowców np. Hapeerowiec (od HPR – Hutnicze Przed-siębiorstwo Remontowe).
Nazwy potoczne pochodzące od nazwy własnej cechują się powszechniejszą znajomością i większą trwałością. Związane jest to z faktem, że znajomość nazwy powiązać można z wiedzą i pamięcią o osobie, zakładzie od których nazwa po-wstała. Zwykle ranga, znaczenie albo wieloletnia niezmienność były kryteriami wyboru nazwy własnej do utworzenia nazwy geograficznej.
Ochrona
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w art. 6 pkt. 2 przyznaje, że „ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, hi-storyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednost-ki osadniczej”6. Jednak nazwy te nie występują w definicji zabytku, toteż należy sądzić, że ich ochrona może występować wyłącznie w połączeniu z zabytkiem, który nazywa. Potwierdza to zresztą zapis art. 9 pkt. 2. „do rejestru [zabytków – M.D.] może być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a tak-że nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku”7. W świetle tej ustawy nazwa jako przejaw kultury niematerialnej nie może podlegać ochronie samodzielnie, a jedynie wspólnie z wytworem kultury materialnej. Sytuacja ta mocno ogranicza możliwości wykorzystania zapisów ustawy do ochrony wszyst-kich potocznych nazw geograficznych, ale w przypadku, gdy określa miejsce uznane za zabytek objęty którąś z form ochrony, to może ona także podlegać takiej ochronie. Niestety nie wiadomo, na czym ta formalna ochrona mogłaby polegać, ponieważ w ustawie nie ma wytycznych odnośnie sposobów ochrony dziedzictwa niematerialnego. W rejestrze zabytków województwa śląskiego z te-renu Katowic mamy kilkanaście przykładów użycia nazw potocznych w opisie
6 Dz.U. 2003 Nr 162 poz. 1568 art. 6.
7 Dz.U. 2003 Nr 162 poz. 1568., art. 9.
przedmiotu ochrony, np. „Willa, tzw. Korfantówka”, „Dawna willa Gerdesa” itp.
Nie przekłada się to w praktyce na ochronę takiego nazewnictwa.
Ogromną rolę w zakresie ochrony dziedzictwa niematerialnego powie-rzył ustawodawca muzeom. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 roku o muzeach w art. 1 wyjaśnia, że „Muzeum jest jednostką […], której celem jest gromadze-nie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym”8. Zadanie to jest coraz rzetelniej wypełniane przez muzea w Polsce9. Muzeum Historii Katowic w swojej działal-ności identyfikuje i dokumentuje potoczne nazwy geograficzne z terenu mia-sta, a także promuje i wplata je w ofertę edukacyjną. W przypadku dziedzic-twa niematerialnego promocja i edukacja są bodaj jedyną realną i skuteczną formą ochrony. Edukację w tym zakresie należy rozróżnić na samą znajomość nazwy oraz na znajomość o jej znaczeniu/pochodzeniu10. Problematyka nazw potocznych poruszana jest w toku realizacji lekcji muzealnych z zakresu dzie-jów poszczególnych dzielnic miasta, a także w wystawach stałych i czasowych poprzez wprowadzanie nazwy potocznej jako drugiej (w nawiasie). Organi-zowane wykłady, odczyty i prelekcje oraz promocje poezji i sztuki lokalnej są również okazją do popularyzacji nazewnictwa potocznego. Szczególną uwagę muzeum poświęca nauczycielom szkół, którzy w czasie szkoleń i konferencji edukacyjnych uzyskują kompleksową wiedzę niezbędną do prowadzenia zajęć z edukacji regionalnej.
Najważniejszym ogniwem w edukacji formalnej są szkoły, lecz bardzo rzad-ko podejmowana jest tam tematyka nazw potocznych, jeśli już to głównie w szrzad-ko- w szko-łach podstawowych11.
Niezwykle dobrym sposobem na ochronę (w znaczeniu popularyzacji) nazw potocznych jest przyjmowanie ich przez organa administracji jako na-zwy urzędowe. Przykładem dobrych praktyk z terenu Katowic może być np.
ul. Uniczowska – nazwa nawiązuje do istniejącej w tym miejscu w średnio-wieczu wsi Uniczowy lub nadawanie nazw jednostkom pomocniczym urzędu
8 Dz.U. 1997 Nr 5 poz. 24 z późn. zm., art. 1.
9 Szeląg Marcin, Forum Edukatorów Muzealnych, Rekomendacje. Główne kierunki rozwoju edukacji muzealnej w Polsce [w:] Edukacja muzealna w Polsce. Sytuacja, kontekst, perspektywy rozwoju.
Raport o stanie edukacji muzealnej w Polsce, red. Marcin Szeląg, Warszawa 2012.
10 Czerny Andrzej, Teoria nazw geograficznych, Warszawa 2011, s. 245.
11 Synowiec Helena, Śląska ojczyzna polszczyzna z perspektywy edukacyjnej, Katowice 2013, s. 169.
miasta w poszanowaniu historycznego nazewnictwa, np. Piotrowice – Ocho-jec. Podobnie właściciele konkretnych obiektów poprzez nadawanie oficjal-nych nazw popularyzują nazewnictwo potoczne, np. hala widowiskowo-spor-towa „Spodek”.
Podsumowanie
Na terenie Katowic występuje bogaty zasób potocznych nazw geograficznych.
Ich używanie jest ważnym czynnikiem budującym tożsamość społeczności lo-kalnych. W warunkach miejskich nazwy dużo częściej odnoszą się do wytworów ludzkich niż do miejsc kształtowanych przez przyrodę. Częściej stosowane są te stworzone na bazie nazwy własnej ze względu na swoją niepowtarzalność.
Ten specyficzny i bardzo wrażliwy przejaw kultury niematerialnej ulega współcześnie silnym przekształceniom, a najlepszym sposobem na jego zachowa-nie jest popularyzacja i edukacja. Obowiązujące przepisy prawa zachowa-nie zapewniają należytej ochrony dziedzictwa niematerialnego, w tym także nazw potocznych.
Dużą rolę jednak odgrywa proces przyjmowania tych nazw jako już oficjalnych nazw urzędowych, co pozwala na zachowanie i promocję tradycyjnego nazew-nictwa. Najważniejsze znaczenie w procesie identyfikacji, dokumentacji, ale tak-że edukacji mają instytucje kultury: domy kultury, muzea oraz stowarzyszenia i grupy nieformalne działające na rzecz dbałości o kulturę lokalną. Z ich dorobku czerpią wiedzę nauczyciele, edukatorzy, animatorzy kultury, a także sami miesz-kańcy. Świadomość potrzeby kultywowania nazw potocznych jako dziedzictwa jest wciąż niska, mimo że ich stosowanie nie ulega zasadniczym wahaniom, a de-pozytariusze podświadomie korzystają z ich dobrodziejstw.
Na terenie Katowic intensyfikacji wymagają badanie nad zatraconym nazew-nictwem potocznym, wskazany jest także większy udział tej problematyki w edu-kacji formalnej i nieformalnej.
BiBliografia
• Cząstka-Szymon Bożena, Synowiec Helena, Popularyzowanie śląskiej odmiany dialektalnej przez szkołę i środki społecznej komunikacji [w:] Katowice.
Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 2, red. Antoni Barciak, Ewa Chojecka, Sylwester Fertacz, Katowice 2012, s. 373-378.
• Czerny Andrzej, Teoria nazw geograficznych, Warszawa 2011.
• Synowiec Helena, Śląska ojczyzna polszczyzna z perspektywy edukacyjnej, Katowice 2013.
• Szeląg Marcin, Forum Edukatorów Muzealnych, Rekomendacje. Główne kierunki rozwoju edukacji muzealnej w Polsce [w:] Edukacja muzealna w Polsce. Sytuacja, kontekst, perspektywy rozwoju. Raport o stanie edukacji muzealnej w Polsce, red. Marcin Szeląg, Warszawa 2012, s. 277-283.
inne Źródła
• Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczpospolitej Polskiej, http://ksng.gugik.gov.pl/index.php
• Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczpospolitej Polskiej, http://ksng.gugik.gov.pl/standar_nazw_geo_pl.php
Patroni medialni: