Funkcjonowanie rynku przewozów pasażerskich w Polsce

Kolejowe przewozy pasażerskie w Polsce wykonują licencjonowani przewoźnicy kolejowi. Mogą one być prowadzone w ramach:

• służby publicznej;

• przewozów komercyjnych;

• przewozów okazjonalnych.

Kolejowe przewozy pasażerskie realizowane w ramach służby publicznej są wykonywane na zlecenie 18 organizatorów publicznego transportu zbiorowego na podstawie umów o świadczenie usług publicznych: ministra właściwego ds. transportu, marszałków województw i Prezydenta m. st. Warszawy. Zakres i czas obowiązywania umów jest ustalany przez poszczególnych organizatorów indywidualnie.

Przykładowo Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego zawarł umowy ramowe z Kolejami Mazowieckimi (obowiązującą do 2031 r.) oraz z WKD (obowiązującą do 2030 r.). Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego zawarł umowę z Łódzką Koleją Aglomeracyjną obowiązującą do 2028 r.

Tab. 1. Wykaz organizatorów i operatorów posiadających zawarte z nimi umowy

organizator operatorzy

Ministerstwo Infrastruktury PKP Intercity

Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego Koleje Dolnośląskie POLREGIO Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu Arriva RP

POLREGIO

Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego POLREGIO

Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego POLREGIO

Urząd Marszałkowski Województwa Łódzkiego POLREGIO

Łódzka Kolej Aglomeracyjna Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego

POLREGIO Koleje Małopolskie Koleje Śląskie

Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego Koleje Mazowieckie

WKD

Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego POLREGIO

Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego POLREGIO

Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego POLREGIO

Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego POLREGIO

PKP SKM w Trójmieście

Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego POLREGIO

Koleje Śląskie

Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego POLREGIO

Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie POLREGIO

Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego POLREGIO

Koleje Wielkopolskie Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego POLREGIO

Urząd Miasta Stołecznego Warszawy SKM w Warszawie

Przewozy pasażerskie

Oprócz przewozów realizowanych w ramach służby publicznej operatorzy mogą wykonywać przewozy komercyjne na podstawie decyzji o przyznaniu otwartego dostępu. Są to relacje, na które przewoźnik nie otrzymuje dofinansowania w przypadku niewystarczających wpływów z biletów.

Realizacja połączeń komercyjnych na trasach krajowych i międzynarodowych wymaga wydania przez Prezesa UTK decyzji o przyznaniu otwartego dostępu. Przewoźnik, który otrzyma taką decyzję, może ubiegać się o dostęp do infrastruktury kolejowej u zarządcy infrastruktury na wskazanej trasie.

Regulacje te nie dotyczą połączeń, na które podpisano umowę z organizatorem publicznego transportu zbiorowego.

W 2019 r. do Prezesa UTK wpłynęło 12 wniosków dotyczących przyznania otwartego dostępu:

7 od POLREGIO, 2 od Leo Express Global, 2 od Leo Express oraz 1 wniosek RegioJet. Ponadto PKP Intercity złożyło w 2019 r. łącznie 5 wniosków o zmianę decyzji. Część wniosków jest procedowana w 2020 r.

Prezes UTK przed wydaniem decyzji może zbadać wpływ nowych połączeń na już funkcjonujące.

Przedmiotem badania jest wpływ na równowagę ekonomiczną zawartej umowy PSC (ang. Public Service Contract). Takie badanie następuje jednak wyłącznie na wniosek tzw. podmiotu uprawnionego, m.in. przedsiębiorstwa kolejowego, organizatora publicznego transportu zbiorowego będących stronami odpowiednich umów o świadczenie usług publicznych transportu kolejowego.

Zainteresowani mają na jego złożenie, według rozporządzenia wykonawczego 869/2014, cztery tygodnie, a zgodnie z wymogami rozporządzenia 2018/1795 - 1 miesiąc.

W związku z wpływem wniosków o badanie równowagi ekonomicznej, Prezes UTK badał, czy nowe połączenia komercyjne nie wpłyną negatywnie na równowagę ekonomiczną relacji już funkcjonujących na podstawie umów o świadczenie usług publicznych. Analizowano potencjalne korzyści dla pasażerów wynikające z rozwoju konkurencji, w tym m.in. zwiększenie liczby dostępnych połączeń, atrakcyjność oferty dla osób, które dotychczas nie korzystały z transportu kolejowego, skomunikowanie obszarów popularnych wśród turystów lub regionów z niezadowalającą ofertą przewozową. Brano pod uwagę potrzeby pasażerów korzystających z już dostępnych pociągów oraz natężenie ruchu na linii kolejowej.

W przypadku wszystkich otrzymanych wniosków analiza przeprowadzona przez Prezesa UTK wykazała, że nowe usługi pasażerskie stanowić będą uzupełnienie przewozów realizowanych w ramach służby publicznej i przyniosą korzyści w rozwoju rynku kolejowych przewozów pasażerskich. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, w 2019 r. prawie wszystkie (za wyjątkiem jednego) wnioski w sprawie wydania decyzji o otwartym dostępie zostały rozpatrzone pozytywnie. Wyjątek stanowi wniosek o przyznanie otwartego dostępu złożony w 2019 r. przez RegioJet, który po upływie wyznaczonego terminu na uzupełnienie braków formalnych, został pozostawiony bez rozpoznania (aplikant ten złożył wniosek na tę samą trasę ponownie w 2020 r.).

Decyzje przyznające otwarty dostęp w 2019 r. otrzymali następujący przewoźnicy kolejowi:

• POLREGIO – 4 decyzje na trasach:

o Przemyśl Główny – Lublin;

o Katowice – Gdynia Główna;

o Kraków Główny – Przemyśl Główny;

o Wieliczka Rynek-Kopalnia – Kraków Główny – Kraków Lotnisko.

• Leo Express Global – 2 decyzje:

o Praha hl. n. – Medyka (gr. państwa);

o Praha hl. n. - Terespol (gr. państwa).

• Gdynia Główna – Bielsko-Biała;

• Gdynia Główna – Gliwice;

• Warszawa Wschodnia – Jelenia Góra;

• Przemyśl Główny – Kołobrzeg.

W decyzjach o przyznanie otwartego dostępu wydawanych od IV kwartału 2019 r. Prezes UTK wprowadził dodatkową klauzulę. Nakłada ona na przewoźnika, który wykonuje na jej podstawie przewozy, obowiązek informowania Prezesa UTK o każdym przypadku wystąpienia okoliczności uzasadniających uruchomienie połączenia w niepełnej relacji lub w częstotliwości i terminie innych niż wprost wynikających z przyznanych warunków.

Podobnie jak w przypadku poprzednich klauzul celem jest zagwarantowanie, że przyznane prawo do wykonywania przewozów realizowane będzie zgodnie z informacjami przedstawionymi we wniosku przewoźnika, a jednocześnie nie będzie zagrażać funkcjonowaniu przewozów wykonywanych na podstawie zawartych umów o świadczenie usług publicznych.

Operatorzy kolejowi realizują także przewozy okazjonalne, czyli jednorazowy transport pasażerski wykonywany na danej linii poza obowiązującymi umowami o świadczenie usług publicznych lub poza połączeniami oferowanymi na podstawie decyzji o przyznaniu otwartego dostępu. Realizacja takiego przewozu powinna wynikać z potrzeby zapewnienia komunikacji związanej z wydarzeniem, takim jak festiwal, mecz, koncert, zjazd lub inna impreza masowa. Może wynikać także z realizacji umowy transportowej związanej z wyjazdem biznesowym, integracyjnym, kolonijnym itd. Przewóz okazjonalny różni się od regularnego tym, że ma precyzyjnie określony, jednorazowy konkretny cel, w jakim jest realizowany. Przewozem okazjonalnym może zatem być transport kibiców na mecz.

Nie będzie nim jednak uruchomienie dodatkowych pociągów w sezonie letnim.

„Jednorazowy” charakter, jakim odznaczać powinny się pasażerskie przewozy okazjonalne, nie powinien być traktowany wyłącznie jako jeden przejazd tam i z powrotem. Może się bowiem okazać, że charakter wydarzenia wymaga przewiezienia wielu osób większą liczbą pociągów także z miejsc zlokalizowanych w różnych obszarach kraju, na różnych trasach. W takiej sytuacji wciąż możemy mówić o przewozie okazjonalnym, ponieważ związany jest z jednym wydarzeniem.

W 2019 r. pasażerowie przewiezieni w ramach przewozów okazjonalnych stanowili jedynie ok. 0,03% ogólnej liczby pasażerów.

W 2019 r. kolej przewiozła 335,9 mln pasażerów. 98% z nich podróżowało pociągami w ramach świadczonych usług publicznych. Pozostałe 2% pasażerów podróżowało w ramach połączeń uruchomionych komercyjnie. W 2018 r. kolej przewiozła 310,3 mln pasażerów, jednak proporcje udziału przewozów o charakterze usług publicznych i komercyjnych się nie zmieniły (98% i 2%).

Jeśli chodzi o wykonaną pracę przewozową, to w 2019 r. udział pasażerokilometrów zrealizowanych w ramach usług publicznych stanowił 88% ogółu wykonanej pracy przewozowej. W 2018 r. udział ten wynosił 89%. Oznacza to, że udział pracy przewozowej wykonanej w ramach świadczenia usług publicznych spadł o 1 p.p. Natomiast udział pracy przewozowej wykonanej w ramach przewozów komercyjnych wzrósł o 1 p.p. z 11% do 12%.

W przypadku pracy eksploatacyjnej, czyli ogółu wykonanych przez przewoźników pociągokilometrów w 2019 r. 93% zrealizowanych zostało w ramach świadczenia usług publicznych, a pozostałe 7%

w ramach przewozów komercyjnych. Takie same proporcje w odniesieniu do tego parametru odnotowane zostały w wynikach za 2018 r.

Przewozy pasażerskie

Rys. 1. Udziały przewozów o charakterze usług publicznych i komercyjnych w liczbie przewiezionych pasażerów, w pracy przewozowej i w pracy eksploatacyjnej w 2019 r.

Posiadając podpisaną umowę o świadczenie usług publicznych lub decyzję o otwartym dostępie licencjonowany przewoźnik lub aplikant składa wniosek o przydzielenie trasy pociągów (zdolności przepustowej) w terminie określonym w regulaminie sieci. Następnie zarządca infrastruktury kolejowej przydziela zdolność przepustową w oparciu o ustalenia pierwszeństwa i na odpowiednich zasadach ujętych w rozporządzeniu w sprawie udostępniania infrastruktury kolejowej.

Oprócz powyższych zasad, które obowiązują dla rocznego rozkładu jazdy, przewoźnicy mogli złożyć wniosek o przydzielenie zdolności przepustowej w ramach aktualizacji rozkładu jazdy od 9 czerwca 2019 r. albo w ramach indywidualnego rozkładu jazdy w przypadku wolnej zdolności przepustowej.

Zarządzająca infrastrukturą kolejową PKP PLK wprowadziła w trakcie rocznego rozkładu jazdy 2018/2019 cztery korekty, które spowodowały jego podział na następujące okresy:

• 9 grudnia 2018 r. – 9 marca 2019 r.;

• 10 marca 2019 r. – 8 czerwca 2019 r.;

• 9 czerwca 2019 r. – 31 sierpnia 2019 r.;

• 1 września 2019 r. – 19 października 2019 r.;

• 20 października 2019 r. – 14 grudnia 2019 r.

Terminy obowiązywania wynikały z Załącznika nr 5.2 do Regulaminu sieci 2018/2019. Rozkład jazdy 2018/2019 wszedł w życie 9 grudnia 2018 r., a pierwszy Zastępczy Rozkład Jazdy obowiązywał do 9 marca 2019 r. Taka organizacja funkcjonowania transportu kolejowego wynikała z prowadzonych prac remontowych, modernizacyjnych i utrzymaniowych, które finansowane są zarówno ze środków unijnych, jak i krajowych.

98% 88% 93%

2%

12% 7%

0%

25%

50%

75%

100%

liczba pasażerów praca przewozowa

praca eksploatacyjna

komercyjne

o charakterze usług publicznych