Funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego

Wśród czynników wpływających na funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego w pierwszej kolejności wskazuje się współpracę pomiędzy ludźmi. Zdaniem Paxton dzięki tego rodzaju aktywności ludzie zmieniają swoje postrzeganie sfery publicznej, co wpływa na ich zakres wyznawanych wartości i zbliża ich do siebie. Wśród badaczy dominuje pogląd, że fundamentem społeczeństwa obywatelskiego są dążenia osób do rozwoju społecznego dzięki współdziałaniu ludzi69. Kluczowymi są tu jednak pozytywne efekty tego działania, które kształtują doświadczenia człowieka i wpływają na wyrażaną przez niego wolę ponownego udziału w tego rodzaju przedsięwzięciu70. Odnosi się to zarówno do aktywności społecznej oraz politycznej, gdyż w drugim przypadku kooperacja może dawać efekty w postaci większego wpływu obywateli na decyzje władzy oraz podnosić jakość kultury politycznej71.

Współpraca między ludźmi odnosi się do pewnych schematów postępowania. Zdaniem Putnam społeczeństwo obywatelskie stanowi „wzory zaangażowania

69 B. Abramowicz, Partycypacja społeczna w Polsce w kontekście reform samorządowych po 1990 r., „Samorząd Terytorialny” 2012, nr 11, s. 5.

70 P. Paxton, Social Capital and Democracy: An Interdependent Relationship, „American Sociological Review” 2002, vol. 67, s. 259.

71 Problematyka efektywności partycypacji podejmowanej przez ludzi w politycznym procesie decyzyjnym stanowi kluczowy problem dotyczący wdrażania nowych instrumentów demokratycznych. Zob. M. Witkowska, Regulacja europejskiej inicjatywy obywatelskiej przykładem oddziaływania

społeczeństwa obywatelskiego w Unii Europejskiej, [w:] Europa dla młodych – szansa ou d’illusion,

33

społecznego i solidarności społecznej”72. Solidarności, która swoje źródła ma we wzajemnym zaufaniu do siebie członków danej zbiorowości. Sztompka wskazuje tu na istotną rolę szeroko rozumianych relacji społecznych, mające swoje źródła w sferze prywatnych relacji między jednostkami73. Koresponduje to ze zdaniem Putnama, który uważa, że tradycja i doświadczenia ludzi oraz powstałe między nimi więzi społeczne, które umożliwiają im podejmowania się wspólnych działań, tworzą obszar społeczeństwa obywatelskiego74. Wskazują na to wyniki przeprowadzonych przez niego badań we Włoszech. Twierdzi on, że w tych regionach gdzie tzw. „obywatelska tradycja” jest silniej zakorzeniona, szeroko rozumiany rozwój jest dużo bardziej wyrazisty. Nie chodzi tu jednak o to, że tego rodzaju wspólnoty wolne są od przestępstw, defraudacji mienia publicznego, czy skorumpowanych urzędników75. Kwestią kluczową jest tu jednak to, że społeczności, w których silniej rozwinięta jest sfera społeczeństwa obywatelskiego lepiej radzą sobie z tego rodzaju problemami. Zarówno na północy i na południu Włoch, obywatele oczekują sprawnych i uczciwych władz. Różnica polega na tym, że wśród osób o silnie zakorzenionych tradycjach obywatelskich, lokalna społeczność samodzielnie bierze udział w procesie politycznym, natomiast w drugim przypadku częściej występuje ona w roli petenta artykułującego swoje roszczenia wobec władzy76.

Do katalogu czynników wpływających na funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego zalicza się również poziom edukacji obywateli. Badania przeprowadzone przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) wskazują, że zmienną mającą wpływ na poziom aktywności społecznej i politycznej ludzi jest ich poziom wykształcenia. Ma ono znaczenie również w przypadku kooperacji między jednostkami77. Campbell wykazał, że wraz ze wzrostem wykształcenia ludzie chętniej biorą udział w różnych aktywnościach obywatelskich: o charakterze ekspresywnej aktywności politycznej (udział w demonstracjach, podpisywanie petycji), o charakterze

72 R. Putnam, Demokracja w działaniu..., s. 126.

73 P. Sztompka, Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Kraków 2016, s. 12. 74 R. Putnam, op. cit., s. 126.

75 Badanie zostało przeprowadzone w ramach serii wywiadów i sondaży na przestrzeni lat 1970–1989. Wśród nich znalazły się: pogłębione wywiady z radnymi w sześciu wybranych regionach, czołowymi działaczami lokalnymi(bankierzy, dziennikarze, rolnicy, przywódcy związków zawodowych, etc.), a także ogólnokrajowe badania sondażowe. Zob. Ibidem, s. 28–29.

76 Ibidem, s. 285.

77 Koresponduje to z tezą Simmela, który uważa, że to z kim utrzymujemy kontakt sprawia, że wypracowujemy swój kulturowy kod genetyczny oraz wzory uczestnictwa, zob. G. Simmel,

34

rywalizacyjnego zaangażowania politycznego (aktywność w partiach politycznych), udział w głosowaniu, członkostwo w organizacjach pozarządowych78.

Kolejnym czynnikiem kształtującym sferę społeczeństwa obywatelskiego jest prawo. Chodzi tu przede wszystkim o szereg zapisów znajdujących się w wielu ustawach określających zakres partycypacji obywateli w politycznym procesie decyzyjnym. Regulacje te w szczególności dotyczą tego jaki wpływ mają mieć ludzie na działania władz samorządowych i centralnych. Ponadto wskazują one na sposoby prowadzenia komunikacji między społeczeństwem a administracją publiczną. W tym zakresie można wskazać na konsultacje społeczne jako podstawowy instrument. Z kolei w ramach politycznego procesu decyzyjnego na poziomie lokalnym istotnymi są budżety obywatelskie oraz referenda79. Kwestia zapisów prawa oraz jego stosowania została rozwinięta w trzecim rozdziale.

Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w obszarze Internetu stał się obecnie naturalnym elementem postępu cywilizacyjnego80. Jak twierdzi Castells współczesne społeczeństwo działa w myśl sieciowej logiki. Efektem tego jest „bezprecedensowa kombinacja elastyczności i skuteczności, skoordynowanego podejmowania decyzji i decentralizowanego ich wykonywania, zindywidualizowanej ekspresji i globalnej komunikacji, co stwarza zasadniczo lepsze ramy organizacyjne dla ludzkich działań”81. Dlatego naukowcy wskazują na rozwój technologii informacyjnych jako jeden z czynników wpływających na funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego. Spowodowane jest to coraz łatwiejszym i tańszym dostępem do Internetu wielu osób. Obecnie stał się on ważnym kanałem komunikacji między osobami (portale społecznościowe i fora dyskusyjne), źródłem pozyskiwania przez nich informacji oraz w niektórych przypadkach instrumentem podejmowania decyzji na poziomie samorządu lokalnego (np. konsultacje typu Vox populi za pomocą aplikacji

78 D. Campbell, What Is Education’s Impact on Civic and Social Engagement, [w:] Measuring the Effects

of Education on Health and Civic Engagement, Symposium Proceedings, OECD, Paris 2006,

ss. 25–126. L. Secco, C. Burlando, Social Capital, Network Governance and Social Innovation: Towards

a New Paradygm?, [w:] E. Pisani, G. Franceschetti, L. Secco, A. Christoforou, Social Capital and Local Development. From Theory to Empirics, Cham 2017, s. 98.

79 Zob. Kancelaria Senatu. Biuro Analiz i Dokumentacji, Społeczeństwo obywatelskie i jego instytucje, „Opracowanie Tematyczne” OT-627, Warszawa 2014.

80 Zob. P. Levine, The Internet and Civil Society, [w:] The Internet in Public Life, (red.) V. Gehring, New York 2004.

81 M. Castells, Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i społeczeństwem, Poznań 2003, s. 12; Idem, Władza komunikacji, Warszawa 2013, s. 15.

35

internetowych)⁸². Przykład ten pokazuje, że w dynamicznie zmieniającym się świecie, w którym ma miejsce szybki przepływ informacji oraz potrzeba podejmowania decyzji w możliwie najkrótszym czasie, sfera społeczeństwa obywatelskiego musi zostać zaopatrzona w instrument, jakim jest Internet, który umożliwia ludziom udział w sferze publicznej oraz wzmacnia ich poczucie sprawczości i podmiotowości. Kwestia ta została rozwinięta w kolejnym podrozdziale dotyczącym relacji społeczeństwo obywatelskie – demokracja.

Podsumowując, czynnikami wpływającymi na funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego jest tradycja i doświadczenie ludzi w zakresie podejmowanej przez nich współpracy na różnych polach. Oprócz nich istotną rolę w tej materii odgrywa poziom wykształcenia obywateli, zastosowanie nowych technologii informacyjnych oraz prawo. Wszystkie one wpływają na postawy i zachowania ludzi w zakresie podejmowanej przez nich partycypacji społecznej oraz politycznej. To w ramach tego rodzaju działalności, zdaniem Walzera, zachodzi proces socjalizacji jednostek, które stają się „ludźmi uspołecznionymi”, czyli członkami wspólnoty83. Dlatego aktywność obywatelską można rozpatrywać w dwóch wymiarach: ilościowym i jakościowym. Pierwszy z nich odnosi się do zmiennego natężenia zaangażowania jednostek. Drugi dotyczy charakteru interakcji zachodzących między nimi, czyli rywalizacji lub kooperacji. Zdaniem Walzera oba wpływają na funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego, gdyż jest to zarówno sfera podziałów i konfliktów oraz konkretnych i autentycznych więzów solidarności84.