Historia Łodzi oraz tożsamość jej mieszkańców

Łódź posiada długą historię, sięgającą roku 1423, kiedy to król Władysław Jagiełło nadał jej prawa miejskie351. Jednakże dopiero XIX wiek przyniósł jej wyraźny rozwój. Sprowadzenie do niewielkiej miejscowości nad rzeką Łódką przedstawicieli przemysłu lekkiego pozwoliło na dynamiczny rozwój miasta. Było to związane ze stworzeniem okręgu przemysłowego w województwie kaliskim i mazowieckim Królestwa Polskiego, za sprawą Rajmunda Rembielińskiego, który jako prezes Komisji Województwa Mazowieckiego, na podstawie planu uprzemysłowienia województwa, utworzył osady sukiennicze, m.in. w Zgierzu, Łęczycy, Rawie i Skierniewicach oraz Łodzi, która wbrew oczekiwaniom pomysłodawców, stała się głównym ośrodkiem w regionie³⁵².

W XIX wieku nastąpił niespotykany wzrost liczby ludności Łodzi. Jeszcze w 1815 roku miasto liczyło 331 osób, 15 lat później było to już 4343 osób, a w 1872 roku liczba mieszkańców wynosiła 100 000. Punktem kulminacyjnym była jednak druga połowa XX wieku, kiedy to w 1988 roku Łódź zamieszkiwało aż 854 003 osób³⁵³. Obecnie jednak odnotowuje się ciągły spadek liczby ludności. Na podstawie danych z raportów Głównego Urzędu Statystycznego z 2018 roku, współczesna Łódź liczy 690 422 mieszkańców, co plasuje ją na trzecim miejscu w kraju zaraz za Krakowem (767 348 mieszkańców) i Warszawą (1 764 615 mieszkańców) oraz przed Wrocławiem (638 586mieszkańców)354.

Kolejnym ważnym dla istnienia miasta elementem był jego skład etniczny. Łódź, nie bez powodu uznawana była za miasto czterech kultur: polskiej, rosyjskiej, niemieckiej oraz żydowskiej. Na podstawie spisu powszechnego przeprowadzonego w 1897 roku na terenie całego Cesarstwa Rosyjskiego ustalono, że jej mieszkańcy to: w 46,6% Polacy (145,6 tys.), w 29,4% Żydzi (92,4 tys.), w 21,4% Niemcy (67,3 tys.),

351 A. Sieroń, Przyczyny rozwoju gospodarczego dziewiętnastowiecznej Łodzi – zapomniana rola wolności

gospodarczej, „Acta Universitatis Lodziensis Folia Historica” 2017, nr 98, ss. 71–84.

352 K. P. Woźniak, Doktryner Czy Pragmatyk? Rajmund Rembieliński jako Prezes Komisji Województwa

Mazowieckiego (1816–1832), „Studia Podlaskie” 2015, t. XXIII, ss. 101–117.

353 Zob. P. Szukalski, Sytuacja demograficzna Łodzi, Łódź 2012,

http://dspace.uni.lodz.pl/xmlui/bitstream/handle/11089/3445/Sytuacja%20demograficzna%20%C5%81od zi.pdf?sequence=1&isAllowed=y (21.03.2019).

354 Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku, publikacja w dniu 18.07.2018, Główny Urząd Statystyczny, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/powierzchnia-i-ludnosc-w-przekroju-terytorialnym-w-2018-roku,7,15.html (1.05.2019).

118

w 2,4% Rosjanie, a także w 0,4% przedstawiciele innych narodowości (ok. 1,3 tys.). Dane ze spisu przeprowadzonego w 1921 roku, czyli kilka lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wykazały, że Polacy stanowili aż 61,9% mieszkańców Łodzi. Za nimi uplasowali się: Żydzi 30,7%, Niemcy 7% oraz Rosjanie 0,3%355. Niestety przez działania nazistów podczas II Wojny Światowej liczba mieszkańców miasta znacząco zmalała. Przyczyniły się do tego: masowa eksterminacja ludności żydowskiej, a także tuż po wojnie ucieczka mniejszości niemieckiej w obawie przed wkraczającą do Łodzi Armią Czerwoną oraz Polakami, którzy przeżyli czasy rządów okupanta³⁵⁶. Od tego momentu mniejszości narodowe zamieszkujące Łódź stanowią zaledwie 0,1% mieszkańców, a samo miasto pod względem etnicznym stało się niemal jednolite. Fakt ten oznaczał również znaczące wyludnienie miasta (z 692 tys. z 1939 do 496 tys. w 1945 roku) a co za tym idzie szeroki napływ ludności z pobliskich wsi i miasteczek, która stanowiła jedyną szansę dla Łodzi na odtworzenie lub rozwój przemysłu w mieście357.

W ciągu kolejnych 20 lat ludność Łodzi zwiększyła się o ponad 200 tys. mieszkańców i w 1960 roku liczyła już ok. 720 tys. mieszkańców. Fakt ten wymusił na włodarzach miasta rozwój Łodzi pod względem urbanistycznym. Efektem tego był rozwój przestrzenny miasta, gdzie na nowych terenach ulokowano nowoczesne, jak na tamte czasy, bloki mieszkalne. Przykładem tego mogą: dzielnica Widzew, osiedle Retkinia, a także w późniejszym czasie osiedle Radogoszcz358. Dynamiczny rozwój miasta oraz fakt założenia w 1945 roku silnego ośrodka akademickiego w postaci m.in. Uniwersytetu Łódzkiego oraz Politechniki Łódzkiej spowodował, iż Łódź ponownie stała się kluczowym ośrodkiem przemysłu lekkiego oraz nauki w kraju. Niestety, przemiany gospodarcze początku lat 90., ujawniły niską jakość oraz wysokie koszty produkcji łódzkich fabryk, a w konsekwencji bankructwo i postawienie ich w stan upadłości. Brak środków na modernizację spowodował ostateczny upadek wielkiego przemysłu w Łodzi. Efektem tego był nagły wzrost liczby osób znajdujących się bez pracy. W 1993 roku poziom bezrobocia w Łodzi osiągnął

355 A. Rzepkowski, Skład narodowościowy, wyznaniowy i językowy ludności Łodzi w Drugiej Rzeczpospolitej, „Przegląd Nauk Historycznych” 2008, nr VIII, nr 1, ss. 89–90.

356 J. Jakóbczyk–Gryszkiewicz, Łódź u progu XXI wieku, „Studia Miejskie” 2011, t. 4, s. 132.

357 A. Jelonek, Ludność miast i osiedli typu miejskiego na ziemiach polskich od 1810 do 1950 r., „Dokumentacja Geograficzna” 1967, z. 3–4.

119

23%³⁵⁹. Z drugiej jednak strony coraz prężniej rozwijający się ośrodek akademicki, co roku dostarczał liczną grupę wykwalifikowanych osób, które w latach 90., upatrując możliwości zysku w dynamicznym rozwoju wolnego rynku, decydowały się na założenie własnej działalności gospodarczej. Dodatkowo wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku spowodowało napływ inwestorów zagranicznych oraz możliwość pozyskiwania funduszy na własny biznes360.

Łódź jest przykładem miasta przechodzącego dynamiczny okres rozwoju na przełomie ostatnich dwóch stuleci. Historycy wskazują, że w tym czasie jego skład ludnościowy zmieniał się w znaczącym stopniu i to kilkukrotnie. Ponadto okres powojenny oraz wytyczony przez ówczesne władze kierunek rozwoju miasta (ośrodek przemysłu lekkiego), zdeterminował kolejny napływ ludności. W konsekwencji, dopiero pod koniec XX wieku można upatrywać stabilizacji, w zakresie liczby mieszkańców Łodzi, która obecnie, pomimo iż ulega stałej redukcji, ciągle liczy powyżej 600 tys. osób. Mieszkańcy Łodzi wielokrotnie w historii wykazywali się postawą przedsiębiorczą, pokonując wiele trudności zarówno społecznych, ekonomicznych, a także politycznych. Dowodem na to może być fakt, iż silny napływ ludności z ościennych miejscowości, mający swój początek po II Wojnie Światowej i sięgając drugiej połowy lat 80., za sprawą kryzysu gospodarczego okresu transformacji, nie przerodził się w masowy odpływ ludności z miasta361. Wynika z tego, że osoby decydujące się na przyjazd do Łodzi postanowiły osiąść w niej na stałe.

Ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój relacji między mieszkańcami miasta oraz poczucie ich tożsamości i więzi z Łodzią jest aktywność lokalnej społeczności w zakresie: organizacji pozarządowych oraz wspólnot mieszkaniowych. Dla tych pierwszych, kluczowym obszarem działalności jest kwestia polityki przestrzennej oraz podnoszenie funkcjonalności układu urbanistycznego miasta. Wskazuje się w tym zakresie również na takie kwestie jak: ochrona zabytków, rewitalizacja kamienic, współtworzenie polityk rozwoju przestrzennego miasta362. Innymi dziedzinami, w których są one aktywne jest: pomoc społeczna, sport i rekreacja,

359 M. Zajdel, Bezrobocie w Łodzi w okresie transformacji (wybrane aspekty), „Studia Prawno-Ekonomiczne” 2009, t. LXXIX, s. 246.

360 W. Cudny, Model przemian miasta postsocjalistycznego – przykład Łodzi, „Studia Miejskie” 2011, t. 4, s. 158.

361 Zob. J. Jakóbczyk–Gryszkiewicz, op. cit., s. 132

362 P. Nowicki, Wpływ organizacji pozarządowych i inicjatyw społecznych na kreowanie polityki

120

zieleń miejska, transport publiczny, działalność charytatywna363. Na swoje działania mogą one uzyskać wsparcie finansowe ze strony władz samorządowych. Przykładem tego jest organizowany od 2018 roku konkurs na dofinansowanie zadań publicznych skierowanych do mieszkańców Łodzi, realizowanych przez tego rodzaju podmioty364. Wśród organizacji pozarządowych funkcjonujących w Łodzi można wymienić te zrzeszone w ramach Łódzkiej Federacji Organizacji Pozarządowych365. Są nimi: Stowarzyszenie „Deska, Tricki Życie” (dziedzina: sport), Stowarzyszenie Kobiety.lodz.pl (prawa kobiet), Stowarzyszenie NUD-NO! (kultura), Fundacja Europejskie Centrum Ziemi (ekologia). Oprócz nich w mieście działają m.in.: OPUS – Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich, Fundacja Normalne Miasto "Fenomen", Spunk – Fundacja Nowoczesnej Edukacji, Fundacja Urban Forms, Fundacja Gajusz (hospicjum), Łódzkie Stowarzyszenie Inicjatyw Miejskich „Topografie”.

W Łodzi działają również wspólnoty mieszkaniowe, które swoją aktywność koncentrują na kwestiach mieszkaniowych. Zazwyczaj funkcjonują one za pomocą profesjonalnych zarządów oraz walnego zgromadzenia udziałowców, na których mieszkańcy, posiadający własnościowe mieszkania, podejmują decyzje w zakresie najważniejszych aspektów funkcjonowania organizacji oraz przyjęcia sprawozdania i udzielenia absolutorium zarządowi za ubiegły rok³⁶⁶. Ich działalność w szczególności dotyczy kwestii remontów i modernizacji swoich obiektów oraz organizacji różnego rodzaju imprez okolicznościowych367. W Łodzi istnieje wiele tego rodzaju podmiotów, z których wymienić można m.in.: Spółdzielnia Mieszkaniowa (SM) Czerwony Rynek, Robotnicza SM Bawełna, SM Hetman, SM Retkinia – Północ, SM Retkinia Południe, SM Górna, SM Pojezierska w Łodzi, SM Radogoszcz – Zachód, SM Radogoszcz – Wschód, SM Polesie.

363 Zgodnie z informacjami udzielanymi przez Urząd Miasta Łodzi w mieście funkcjonuje ponad 3000 organizacji pozarządowych, https://bip.uml.lodz.pl/miasto/organizacje-pozarzadowe/ (2.05.2019).

364 W 2018 roku dofinansowane zostały 24 projekty na łączną sumę 218 tys. zł. W 2019 pula środków do przeznaczenia na ten cel, podobnie jak w roku poprzednim wyniesie 300 tys. zł, https://uml.lodz.pl/dla-mieszkancow/lodzianie-decyduja/ngo/fundusz-wkladow-wlasnych/ (2.05.2019).

365 Łódzka Federacji Organizacji Pozarządowych, Członkowie, http://lfop.org.pl/o-nas/czlonkowie.html (2.05.2019).

366 Zob. A. Bujwicka, Typy wielkomiejskiego sąsiedztwa wyobrażone a praktykowane stosunki sąsiedzkie

mieszkańców Łodzi, „Acta Universitatis Lodziensis Folia Sociologica” 2011, nr 36, ss. 101–119.

367 Zob. M. Szczepańska, Wspólnota mieszkaniowa jako przedmiot zainteresowania socjologii, „Przegląd Socjologiczny” 2014, 63 (LXIII), ss. 197–216.

121

Dodatkowo władze samorządowe starają się wpływać na lokalną społeczność poprzez różnego rodzaju działania lub ich wsparcie finansowe, które mają na celu zmobilizować ludzi do kooperacji oraz wzmocnić ich poczucie więzi z Łodzią. Przykładami tego są: Łódzkie Juwenalia, organizowane przez Urząd Miasta Łodzi od 2013 roku Łódzkie Senioralia, Uniwersytet Trzeciego Wieku (mający na celu aktywizację osób starszych), funkcjonowanie Młodzieżowej Rady Miejskiej w Łodzi, funkcjonowanie Łódzkiej Rady Działalności Pożytku Publicznego (współpraca administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi)368.

Warto w tym miejscu zadać pytanie o przywiązanie oraz poczucie tożsamości mieszkańców z Łodzią. Autoidentyfikacja oraz wyrażanie pewnego zadowolenia, czy wręcz dumy z życia w określonym miejscu, stanowi jeden z istotnych czynników rozwoju lokalnej wspólnoty obywatelskiej. Z badań, jakie przeprowadziła Agnieszka Michalska–Żyła wynika, że pomimo trudnej historii miasta oraz pojawienia się znaczącej liczby ludności napływowej w Łodzi, jej mieszkańcy identyfikują się z miastem. W badaniu przeprowadzonych na przełomie 2001 i 2002 roku, na pytanie „Jak często w rozmowach z nieznajomymi określasz siebie jako łodzianina?” aż 64,7% respondentów odpowiedziało zawsze369. Z kolei na pytani „W jakim stopniu jesteś zadowolony, że mieszkasz w Łodzi?”, 57% osób wyraziło zadowolenie, a przeciwnego zdania było 11,9% ankietowanych. Warto również zaznaczyć, iż 30,9% respondentów uznało, że ani nie są zadowoleni, ani niezadowoleni z życia w tym mieście370. Przedstawione dane pokazują również, że mieszkańcy Łodzi na przełomie XX i XXI wieku wyrażali wyraźne przywiązanie do miejsca, w którym żyją. Ponadto wielu z nich nie planowało w danym okresie czasu opuścić jej z własnej woli (81,3%)³⁷¹. Podobne badanie wśród Łodzian zostało przeprowadzone na przełomie 2010 i 2011 roku. Wzięli w nim udział studenci łódzkich uczelni. Analiza przeprowadzona przez Mariusza Sokołowicza i Ewę Boryczkę wskazała, iż młodzi ludzie mają raczej

368 Juwenalia 2018 https://uml.lodz.pl/aktualnosci/artykul/juwenalia-2018-id20370/2018/5/16/ (2.05.2019); Łódzkie Senioralna https://uml.lodz.pl/seniorzy/projekty/lodzkie-senioralia/ (2.05.2019); Uniwersytet Trzeciego Wieku https://uml.lodz.pl/seniorzy/informator-60/uniwersytety-trzeciego-wieku/ (2.05.2019); Młodzieżowa Rada Miejska, https://uml.lodz.pl/dla-mieszkancow/urzad-miasta-lodzi/prezydent-miasta/organy-doradcze-prezydenta/mlodziezowa-rada-miejska/ (2.05.2019); Łódzka Rada Działalności Pożytku Publicznego, https://uml.lodz.pl/dla-mieszkancow/lodzianie-decyduja/ngo/lodzka-rada-dzialalnosci-pozytku-publicznego/ (2.05.2019).

369 A. Michalska–Żyła, Więzi z Miastem – wymiary, typy i uwarunkowania. Na przykładzie Łodzi i Iwanowa,

„Acta Universitatis Lodziensis Folia Sociologica” 2011, nr 36, s. 85.

370 Ibidem, s. 86. 371 Ibidem, s. 87.

122

dobre zdanie na temat miasta. Z ankiety przeprowadzonej w 2010 roku wynika, że 15,1% jej uczestników jest do niej bardzo przywiązanych, a ponad 54% z nich uważa, że „lubi Łódź”, pomimo dostrzegania jej wad372. W dalszej kolejności należy wskazać, iż ponad 30% z nich uznała Łódź za „miasto rozwijające się – miasto przyszłości”, a planuje w nim zostać lub osiąść (59%)373. W tym miejsce należy również przywołać dane zawarte w raporcie z badania pt. „Badanie opinii publicznej w zakresie oceny jakości życia w Łodzi oraz oczekiwań mieszkańców dotyczących budżetu Miasta” stworzone w 2017 roku przez firmę Media-tor Badania Rynku, na zamówienie Urzędu Miasta Łodzi374. Wynika z niego, że 55% łodzian ma dobre lub bardzo dobre zdanie o swoim mieście. Jedynie 29% spośród ankietowanych wyraża wolę zamieszkania w innym mieście niż Łódź.

Na podstawie powyższych danych należy stwierdzić, że mieszkańcy Łodzi wykazują poczucie tożsamości z miastem. Dodatkowo analiza przemian historycznych mających miejsce w Łodzi pod koniec XX wieku pozwala stwierdzić, że z powodu kryzysu spowodowanego przemianami gospodarczych po 1989 roku, relacje między mieszkańcami zacieśniły się, czego efektem był wzrost aktywności ludzi na rynku pracy oraz zakładanie przez nich własnych działalności gospodarczych w kooperacji z innymi mieszkańcami miasta. Dodatkowo aktywność łodzian w zakresie organizacji pozarządowych oraz spółdzielni mieszkaniowych wskazuje, że mieszkańcy (na różny sposób) są zaangażowani w sprawy lokalnej społeczności.