3.4. Funkcjonowanie klastrów na świecie i w Polsce
3.4.2. Funkcjonowanie struktur klastrowych w Polsce
Świadomość tego, że klastry są motorem napędzającym gospodarkę krajową, staje się także i w Polsce coraz bardziej powszechna. Polskie przedsiębiorstwa dostrzegają w ugrupowaniach klastrowych możliwość osiągnięcia doskonałości i konkurencyjności w skali globalnej. Dostrzegane również jest to, że klastry są nową formą wykorzystania potencjału pracowników i budowania kapitału ludzkiego.
Rozwój klastrów w Polsce został zaobserwowany w latach 90-tych XX wieku. Patrząc wstecz, można odnotować, że największa liczba klastrów powstała w 2007, 2011, 2012 i 2014 roku. Duża część z nich znajduje się na wczesnym etapie rozwoju i brakuje im odpowiedniej masy krytycznej (wielkości, przy której klaster staje się atrakcyjnym ośrodkiem i przyciąga dalsze zasoby), aby w pełni mogły pozyskać korzyści, jakie daje klaster172.
171 Захаріна О.В., (2016), “Кластеризація в контексті інтелектуалізації економіки”, [w:] “Інтелектуальна економіка: глобальні тенденції та національні перспективи”, Матеріали ІІ Міжнародної науково-практичної інтернет-конференції, Житомир, s. 206.
172 Hołub-Iwan J., Małachowska M., (2008), “Rozwój klastrów w Polsce: Raport z badań”, Szczecińska Fundacja Talent-Promocja-Postęp, Szczecin, s. 10.
75
Szacunki wskazują, że w 2012 roku w Polsce działało około 240 klastrów173. Duża liczba uformowanych klastrów w tym okresie między innymi była podyktowana środkami unijnymi dofinansowującymi rozwój klastrów w latach 2007-2013. Niestety po zakończeniu programu unijnego część klastrów przestała funkcjonować. Także jako częstą przyczynę rozpadu klastra można odnotować zadaniowy cel zrzeszenia podmiotów, którego osiągnięcie nie zapewnia im długofalowych korzyści, a zatem nie zachęca do utrzymywania dalszej współpracy. Inwentaryzacja klastrów przeprowadzona w 2015 roku w Polsce przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) wykazała, że na terenie kraju zidentyfikowano 134 sformalizowane klastry, w których funkcjonuje 5 868 podmiotów, a także wyłoniono 106 ugrupowań podmiotów obejmujących 3 849 podmiotów, które nie spełniły wszystkich przyjętych przez PARP kryteriów lub wymogów, a co za tym idzie – nie zostały sklasyfikowane jako klastry174. Różnią się one głównie stopniem formalizacji oraz intensywnością wewnętrznej współpracy i relacji, a ich analiza wskazuje na to, że przynajmniej część z nich może zostać przekształcona w klaster. Rozwój danych ugrupowań może mieć istotne znaczenie z punktu widzenia rozwoju gospodarki kraju. Dalsze rozważania będą dotyczyć wyłącznie zinwentaryzowanej grupy 134 klastrów.
Ponad 60% analizowanych klastrów to struktury młode, które powstały w latach 2011-2015, a ich średnia wieku sięga powyżej 4 lat. Charakteryzuje ich różnorodny stopień zaawansowania rozwiązań technologicznych, różny poziom innowacyjności i charakter powiązań. Także struktury te cechują się zróżnicowanymi strategiami rozwoju i realizują wielokierunkowe cele i zadania. Niezaprzeczalna jest jednak teza, że podstawą prowadzenia skutecznych działań przez klaster jest opracowanie strategii działania akceptowanej przez wszystkie podmioty uczestniczące w klastrze175. Brak skoordynowanych działań i wspólnego kierunku rozwoju może spowodować występowanie konfliktów zamiast oczekiwanych efektów synergii.
Rozkład klastrów w poszczególnych województwach Polski jest dość nierównomierny (rys. 3.4). Najwięcej klastrów zidentyfikowano w województwie śląskim – 28 klastrów (21%). Liczba klastrów w wyróżnionym województwie przewyższa dwukrotnie jego poprzednika, czyli województwo mazowieckie – 13 klastrów (10%). Następne województwa
173 Kłosiewicz-Górecka U., (2012), “Klastry - idea i praktyka w Polsce”, [w:] “Handel Wewnętrzny”, Nr 1, s. 6.
174 Buczyńska G., Frączek D., Kryjom P., (2016), “Raport z inwentaryzacji klastrów w Polsce 2015”, PARP, Warszawa, s. 17-52.
175 Golej R., (2011), “Benchmarking klastrów województwa opolskiego”, [w:] Pokusa T., Żurawska J. (red.),
“Klastry - badania warunków funkcjonowania i możliwości rozwoju w województwie opolskim. Benchmarking i podsumowanie”, Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Opolu, Opole, s. 140.
76
Rys. 3.2. Liczba klastrów poszczególnych województwach Polski
Źródło: opracowanie własne na podstawie Buczyńska G., Frączek D., Kryjom P., (2016), “Raport z inwentaryzacji…”, op.cit., s. 17
odnotowujące wysoką liczbę struktur klastrowych to województwo podkarpackie i wielkopolskie – po 12 klastrów (9%). Nieznacznie mniejsza liczba klastrów odnotowana w województwie dolnośląskim i lubelskim – po 11 klastrów (8%), a także w małopolskim – 10 klastrów (7%). Najmniejszą liczbę klastrów obserwuje się w województwie łódzkim, warmińsko-mazurskim i opolskim. Przyczynami, które mogą powodować utrudnienia w tworzeniu struktur klastrowych w tych województwach, są: mała liczba podmiotów w określonej branży; brak zdecydowanych liderów, na których zorientowany jest cały łańcuch dostaw; brak wystarczającego potencjału do tworzenia klastrów w wyznaczonej grupie przedsiębiorstw; brak zaufania i obawy paraliżujące współpracę; brak silnych tendencji do powstawania klastrów w danych obszarach.
48% klastrów zidentyfikowano w czterech najbardziej rozwiniętych województwach:
mazowieckim, dolnośląskim, wielkopolskim i śląskim, co może sugerować, że w tych regionach występują najlepsze warunki do powstawania struktur tego typu. Liczba podmiotów w polskich klastrach znacznie waha się od 8 do 171 podmiotów. Przeciętna liczba członków wynosi 44 podmioty, co w porównaniu z globalnym badaniem struktur klastrowych, w którym wykazano, że przeciętna liczba członków to 80 podmiotów, daje możliwość stwierdzenia, iż klastry w Polsce są strukturami małymi.
Struktura klastrów w Polsce obejmuje przede wszystkim różnej wielkości przedsiębiorstwa, jednostki naukowe, instytucje otoczenia biznesu oraz inne podmioty (rys. 3.5) . Ponad 3/4 członków w klastrach stanowią przedsiębiorstwa – 78,02% (4 578 firm).
8,74% wszystkich podmiotów klastrowych stanowią jednostki naukowe, a 5,61% - instytucje otoczenia biznesu (IOB), co odpowiednio wynosi 513 jednostek naukowych i 329 instytucji
28
13 12 12 11 11 10
8 6 5 4 4 4 3 2 1
0 5 10 15 20 25 30
77
otoczenia biznesu. Czwartą grupą składową klastrów są inne podmioty, które nie klasyfikują się do powyższych trzech grup i stanowią 7,63% wszystkich członków struktur klastrowych (448 podmiotów).
Rys. 3.3. Struktura podmiotów w polskich klastrach
Źródło: Buczyńska G., Frączek D., Kryjom P., (2016), “Raport z inwentaryzacji…”, op.cit., s. 22
Średnia liczba przedsiębiorstw przypadająca na jeden klaster to 34 firmy. Należy zaznaczyć, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw stanowi 92% wszystkich przedsiębiorstw klastrowych – 4 216 przedsiębiorstw. Grupa dużych firm znajdujących się w strukturach klastrowych jest najmniejsza, bo tylko 8%, czyli 345 firm (rys. 3.6).
Zestawiając przedstawione dane z badaniami międzynarodowymi176, można podkreślić, że udział procentowy przedsiębiorstw w strukturach klastrowych w Polsce (78%) jest wyższy niż średni udział procentowy w innych krajach, który wynosi około 70%. Także udział procentowy sektora MŚP w strukturze klastrów w Polsce (92%) jest wyższy, niż średni udział procentowy tegoż sektora w innych państwach, który sięga 81%. Powyższe dane wskazują, że polskie klastry są w znacznym stopniu zdominowane przez przedsiębiorstwa, których lwią część stanowi sektor MŚP.
Rys. 3.4. Struktura przedsiębiorstw w klastrach w Polsce
Źródło: Buczyńska G., Frączek D., Kryjom P., (2016), “Raport z inwentaryzacji…”, op.cit., s. 23
176 Lämmer-Gamp T., Köcker G.M., Christensen T.A., Muller L., (2012), “Clusters are individuals...”, op.cit., s. 18.
78.02%
8.74%
5.61% 7.63%
Przedsiębiorstwa Jednostki naukowe IOB
Inne podmioty
47%
27%
18%
8%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
Mikro Małe Średnie Duże
78
Klaster jest miejscem, w którego zasobach znajdują się wyspecjalizowane czynniki produkcji, z których najważniejsze znaczenie ma wiedza (i powstałe w jej wyniku innowacje) oraz wysokiej jakości kapitał ludzki. Włączenie MŚP w strukturę klastra prowadzi do ich wyższej specjalizacji i efektywności funkcjonowania, dzięki pośredniej realizacji korzyści skali177. Specjalizacja gospodarcza jest więc podstawowym wskaźnikiem umożliwiającym kształtowanie gospodarki klastrowej. Analizując klastry w Polsce pod względem ich specjalizacji, można zaobserwować, że przedsiębiorstwa klastrowe łączą swoje siły nie tylko w tradycyjnych branżach gospodarki, lecz również w innych nietypowych dziedzinach działalności. Dokonując analizy porównawczej dziesięciu najczęściej występujących specjalizacji w polskich klastrach z wynikami międzynarodowych badań dotyczących specjalizacji klastrów na świecie, należy odnotować, że w obydwu wypadkach przeważa sektor ICT/IT (rys. 3.7). Ponadto analiza wykazuje, iż jak na arenie międzynarodowej, tak też w Polsce klastry specjalizują się w takich dziedzinach gospodarczych jak energetyka, turystyka, przemysł metalowy, czy też przemysł spożywczy. Mimo że kolejność specjalizacji w kraju nie znajduje dokładnego hierarchicznego odzwierciedlenia najczęściej a)
b)
Rys. 3.5. Specjalizacje gospodarcze klastrów: a) w Polsce; b) w badaniach międzynarodowych Źródło: opracowanie własne na podstawie Buczyńska G., Frączek D., Kryjom P., (2016), “Raport z inwentaryzacji…”, op.cit., s. 34; Lindqvist G., Ketels C., Sölvell Ö., (2013), “The cluster iniciative greenbok
2.0”, Ivory Tower Publishers, Stockholm, s. 14
177 Dzierżanowski M., Rybacka M., Szultka M., (2011), “Rola klastrów w budowaniu gospodarki opartej na wiedzy”, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową i ICG, Gdańsk-Szczecin, s. 28.
4
79
praktykowanych specjalizacji w innych państwach, wskazuje ona na to, że Polska podąża za światowymi trendami rozwoju gospodarki międzynarodowej.
Ogniwa klastrowe rozwijają swoją współpracę nie tylko w obrębie kraju, ale także poszerzają ją na inne państwa. Tak też polskie struktury klastrowe animują wspólne działania z innymi krajami (rys. 3.8). Nawiązanie współpracy polskich klastrów następuje głównie z państwami Unii Europejskiej. Dominującą pozycję wśród partnerów współpracujących zajmują Niemcy – 50 polskich klastrów wskazuje na kooperację z sąsiadującym państwem.
Liczna współpraca występuje także między Polską a Hiszpanią (18 klastrów współpracujących), Szwecją (17 klastrów) oraz Austrią (16 klastrów). Współdziałanie klastrów w Polsce rozszerza się także na kraje niebędące członkami Unii Europejskiej. W tym zakresie polskie struktury klastrowe podejmują najczęściej współpracę z Norwegią (11 klastrów współpracujących), Ukrainą (10 klastrów), Stanami Zjednoczonymi (9 klastrów) oraz Rosją (8 klastrów). Należy odnotować, że partnerem zagranicznym może być jak klaster, tak też i pojedynczy podmiot gospodarczy.
Rys. 3.6. Liczba klastrów współpracujących z innymi państwami na świecie
Źródło: opracowanie własne na podstawie Buczyńska G., Frączek D., Kryjom P., (2016), “Raport z inwentaryzacji…”, op.cit., s. 46-48
Wnioski płynące z dokonanej analizy wskazują na to, że klastry w Polsce są obecnie w fazie wzrostu, która charakteryzuje się powstawaniem nowych form powiązań oraz rozwojem i tworzeniem nowej przestrzeni dla dalszego rozwoju. Występuje tendencja do tworzenia się struktur klastrowych wokół dużych aglomeracji, które posiadają niezbędną do funkcjonowania infrastrukturę oraz zasoby. Szacunki wskazują, że w jednym polskim klastrze w ramach funkcjonujących w nim przedsiębiorstw jest zatrudnione średnio
50
18 17 16 15 15 14 12 11 11 11 11 10 10 9 9 9 8
0 10 20 30 40 50
80
2 700 pracowników178. Biorąc pod uwagę liczbę zinwentaryzowanych klastrów (134 klastry), można oszacować, że liczba osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach klastrowych wynosi 361 800 pracowników. Według danych GUS stanem na 31 marca 2017 roku liczba pracujących w gospodarce w sektorze przedsiębiorstw szacowana jest na 6 260 700 osób179, należy więc odnotować, że przedsiębiorstwa klastrowe zatrudniają około 5-6% pracowników w gospodarce narodowej. Ten szacunkowy wynik wskazuje, że klastry zajmują swoją niszę w gospodarce, a ich rola nabiera coraz szerszej roli i znaczenia dla rozwoju kraju.
Polityka klastrowa nie jest odrębną gałęzią polityki gospodarczej w Polsce. Klastry stanowią jednak niezwykle ważny instrument łączący i implementujący inne rodzaje polityki, takie jak polityka innowacyjna związana z rozwojem regionalnym i sektorem B+R180. Raport dotyczący kierunków i założeń polityki klastrowej w Polsce do 2020 roku wskazuje, iż głównym celem przyszłej polityki klastrowej powinno być wzmocnienie innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki w oparciu o intensyfikację współpracy, interakcji i przepływów wiedzy w ramach klastrów oraz wspieranie rozwoju strategicznych specjalizacji gospodarczych181. Istotny jest przy tym właściwy sposób zarządzania klastrem, stwarzający warunki do rozwoju zgrupowanych w nim przedsiębiorstw182. Z tego względu uwaga władz państwowych coraz częściej powinna być skierowywana w stronę rozwoju struktur klastrowych, gdyż to właśnie one są przyszłością gospodarki narodowej.
178 Buczyńska G., Frączek D., Kryjom P., (2016), “Raport z inwentaryzacji…”, op.cit., s. 28; Plagwo B., (2014),
“Benchmarking klastrów w Polsce - edycja 2014: Raport z badania”, PARP, Warszawa, s. 35.
179 Główny Urząd Statystyczny, (2017), “Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej w I kwartale 2017 roku”, Warszawa, s. 26.
180 Kowalski A.M., (2016), “Cluster policy in Poland and its role for the competitiveness of enterprises”, [w:] Weresa M.A. (red.), “Poland. Competitiveness Report 2016: The role of economic policy and institutions”, Warsaw School of Economics, Warsaw, s. 231.
181 Dzierżanowski M. (red.), (2012), “Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 roku:
Rekomendacje Grupy roboczej ds. polityki klastrowej”, Wydanie I, PARP, Warszawa, s. 11.
182 Sitko-Lutek A. (red.), (2007), “Polskie firmy wobec globalizacji. Luka kompetencyjna”, PWN, Warszawa, s. 46.
81