Klastry stanowią jeden z najbardziej aktualnych obszarów badawczych. Tkwi w nich potencjał, który pozwala zapewnić rozwój gospodarki regionalnej, tym samym podwyższając jej konkurencyjność na rynku światowym. Klastry mogą tworzyć się z inicjatywy oddolnej lub też odgórnej. Inicjatywa oddolna wiąże się z mobilizacją środowisk branżowych (wykazujących sprzyjające warunki do stworzenia klastra w regionie) wyrażoną w chęci
142 Kowalski A.M., (2010), “Kooperacja w ramach klastrów jako czynnik zwiększania innowacyjności i konkurencyjności regionów”, [w:] “Gospodarka Narodowa”, Nr 5-6, s. 9.
64
sformowania klastra. Natomiast odgórna inicjatywa zakłada aktywne działania podjęte przez władze publiczne czy samorządowe w kierunku powstania klastra. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, która z wyróżnionych inicjatyw jest lepsza. Jednak bez względu na to, w jaki sposób klaster został zainicjowany należy dostosować jego typ do sytuacji regionu, warunków wstępnych oraz preferowanych celów143.
Uformowane klastry cechują się znaczną różnorodnością pod względem rodzaju działalności podstawowej, zasięgu terytorialnego, modelu czy stadium rozwoju, stopnia otwartości na innowacje, pozycji konkurencyjnej na rynku czy systemu powiązań. Analiza literaturowa przedstawia wiele kryteriów, według których można sklasyfikować struktury klastrowe. Rysunek 3.1 prezentuje typologię klastrów z uwzględnieniem wyselekcjonowanych kryteriów ich podziału.
Oprócz wyróżnionych na rysunku 3.1 kryteriów podziału klastrów w literaturze przedmiotu także występują inne podziały: ze względu na poziom świadomości funkcjonowania (klastry działające, utajone i potencjalne); ze względu na rodzaj relacji pomiędzy uczestnikami (relacje kupujący-sprzedający, relacje konfrontacyjne, kooperacyjne lub relacje wynikające z dzielenia się zasobami); ze względu na gęstość (klaster gęsty lub rozproszony); ze względu na sposób prowadzenia działań technologicznych (klaster twórców, adaptatorów lub użytkowników technologii); ze względu na system powiązań (klaster hierarchiczny lub z brakiem sformalizowanej struktury).
Z punktu widzenia niniejszej pracy jednym z najważniejszych podziałów jest podział klastrów według modelu ich rozwoju (rys. 3.2). Poniżej przedstawiono charakterystykę każdego z rodzajów klastra w kontekście danego kryterium, wyróżnionych według typologii przestawionej przez Ann Markusen144.
Rys. 3.2. Podział klastrów według modelu ich rozwoju
Źródło: Guillermo A., (2013), “Clusters in RIS3”, [za:] http://www.know-hub.eu/knowledge-base/encyclopaedia/clusters-in-ris3.html, dostęp: 23.02.2017
143 Hołub-Iwan J., Niedbała M., (2007), “Odgórne (top-down) i oddolne (bottom-up) podejście do inicjatyw klastrowych”, [w:] Bielawska A. (red.), “Uwarunkowania rynkowe rozwoju mikro- i małych przedsiębiorstw.
Mikrofirma 2007”, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, s. 38.
144 Markusen A., (1996), “Sticky places in slippery space: A typology of industrial districts”, [w:] “Economic Geography”, Vol. 72, Nr 3, s. 293-313.
65
Źródło: opracowanie własne na podstawie przeglądu pozycji literaturowych145
145 Andersson T., Serger S.S., Sorvik J., Hansson E.W., (2004), “The cluster policies whitebook”, The Competitiveness Institute, IKED, s. 7-13; Porter M., (2001), “Porter o konkurencji”, op.cit., s. 298-307; Jacobs D., de Man A.P., (1996), “Clusters, industrial policy and firm strategy: A menu approach”, [w:] “Technology Analysis and Strategy Management”, Vol. 8, Nr 4, s. 425-437; McDonald F., Vertova G., (2001), “Geographical concentration and competitiveness in the European Union”, [w:] “European Business Review”, Vol. 13, Nr 3, s. 158-162; Enright M.J., (2000), “Regional clusters and multinational enterprises: Independence, dependence, or interdependence?”, [w:] “International Studies of Management and Organization”, Vol. 30, Nr 2, s. 114-138; Brodzicki T., Szultka S., (2002), “Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw”, [w:] “Organizacja i Kierowanie”, Vol 4, Nr 110, s. 13-14; Tichy G., (2001), “Regionale Kompetenzzyklen – Zur Bedeutung von Produktlebenszyklus – Clusterhansatzen im regionalen Kontext”, Zeitschrift für Wirtschatfsgeographie, Nr 3-4, s. 185.
KLASYFIKACJA KLASTRÓW
Rys. 3.1. Klasyfikacja klastrów według określonych kryteriów podziału
66
Klaster sieciowy – jest to klaster składający się głównie z małych i średnich przedsiębiorstw funkcjonujących w tym samym lub spokrewnionym sektorze przemysłu, którzy osiągają efekt skali dzięki wspólnemu wykorzystaniu zogniskowanych w klastrze zasobów. Przedsiębiorstwa w klastrze sieciowym są głęboko osadzone w lokalnych i regionalnych powiązaniach z innymi firmami, a także są wspierane przez instytucje publiczne i naukowe, co sprzyja ich adaptacji i przetrwaniu. W tego typu klastrach nie ma centralnego ogniwa, które zrzeszałoby wokół siebie pozostałe organizacje, w tym przypadku wspólny rynek oraz dynamikę klastra określa jego kształt i kierunek rozwoju. Należy zaznaczyć, że klastry sieciowe są najczęściej spotykanym rodzajem klastrów w Europie.
Klastry sieciowe charakteryzują się wysoką współpracą i zaufaniem, silną specjalizacją i zarazem wzajemną rywalizacją, dzielą pomiędzy sobą wiedzę, koszty, ryzyka i rozwiązania innowacyjne, jak też posiadają niepowtarzalną lokalną kulturę. Także w ramach danego klastra często zachodzi przepływ pracowników pomiędzy firmami i nieformalny przekaz wiedzy. Współpraca w klastrze sieciowym sprzyja ciągłemu rozwoju jego członków, umożliwia wysoką produktywność oraz kreuje znaczący potencjał innowacyjny. W klastrach, w których przedsiębiorstwa są podobnej wielkości i mają zbliżony potencjał, występuje współdzielenie innowacyjności.
Klaster hub-and-spoke146 – jest to klaster zdominowany przez jedną lub kilka firm odgrywających rolę „centrum”, wokół którego skoncentrowane są mniejsze przedsiębiorstwa (MŚP) świadczące powiązane usługi lub też pełniące funkcję dostawców. Wzajemne relacje pomiędzy „centrum” a innymi uczestnikami klastra mogą nosić twardy lub miękki charakter, jednak w każdym z tych przypadków mają one zabarwienie hierarchiczne, którego dominantą jest określony hub lub hub-y klastra. Podstawą mechanizmu istnienia takich klastrów jest korzystanie z podwykonawstwa i outsourcingu. Współpraca głównie występuje pomiędzy wybraną firmą a „centrum” klastra, natomiast kooperacja wśród konkurujących firm jest stosunkowo niewielka147.
W przypadku klastrów hub-and-spoke przewaga i konkurencyjność klastra zależy przede wszystkim od siły i kondycji głównych jego hub-ów. To właśnie one definiują relacje wewnątrz klastra i określają jego dynamikę. I to właśnie na zaspokojenie ich potrzeb pozostałe firmy świadczą swoje usługi i wytwarzają produkty.
146 Klaster hub-and-spoke tłumaczony jest na język polski jako „oś i szprychy”. Także jest on nazywany jako klaster koncentryczny.
147 Barkley D.L., Henry M.S., (2001), “Advantages and disadvantages of targeting industry clusters”, Clemson University Public Service Activities, Clemenson, s. 4.
67
W porównaniu do klastrów sieciowych w klastrach hub-and-spoke w mniejszym stopniu występują działania innowacyjne (napędzane głównie za sprawą „centrów”) oraz cechują się one niższą elastycznością rynku pracy.
Klaster satelitarny – jest to klaster będący zbiorem oddziałów firm ukierunkowanych na wytwarzanie i dostarczanie towarów i usług na rzecz macierzystych przedsiębiorstw, znajdujących się na zewnątrz klastra. Działalność takich klastrów często może służyć jako ilustracja skutecznej polityki, mającej na celu przyciągnięcie inwestycji zagranicznych do regionu. Przedsiębiorstwa w klastrach satelitarnych są niemalże niezależne od innych firm zajmujących się produkcją wyrobów w tym samym łańcuchu dostaw, jak też od konkurencji.
Konkurencja i współpraca pomiędzy uczestnikami klastra jest znacznie ograniczona m.in.
przez to, że często produkują one różnego rodzaju wyroby148. Oddziały firm tworzące klaster są zdalnie kontrolowane przez główne firmy, do których one należą.
Firmy w klastrze satelitarnym – to w główniej mierze duże filie międzynarodowych korporacji, które starają się wykorzystać niskie koszty zasobów lokalnych (np. koszty pracy).
Większość powiązań wewnątrz danego klastra to powiązania tworzące łańcuchy dostaw i usług z zewnętrzną korporacją. W związku z całkowitym zorientowaniem firm klastrowych na zewnątrz, wewnątrz klastra następuje minimalna wymiana wiedzy i zasobów. Stąd rozwiązania innowacyjne krystalizują się raczej w ramach łańcucha dostaw, aniżeli w ramach współpracy oddziałów firm w klastrze.
Klaster instytucjonalny – jest to klaster, w którym aktywność przedsiębiorstw jest skupiona wokół jednego lub kilku podmiotów publicznych albo typu non-profit (np. uniwersytetów, jednostek badawczych, baz militarnych itd.). Ten typ klastra jest podobny do typu hub-and-spoke, z tą różnicą, że w ostatnim „centrum” nie jest kontrolowane przez sektor publiczny. Przedsiębiorstwa w klastrze instytucjonalnym, które są dostawcami dóbr i usług, zorientowane są na wspieranie instytucji publicznej w osiągnięciu postawionego celu.
Biorąc pod uwagę, że te instytucje są wspierane przez środki rządowe, cele postawione przez daną instytucję mogą być zależne od decyzji publicznych i zmian politycznych. W związku z powyższym charakter i zakres lokalnej działalności gospodarczej zależy od instytucji pełniącej funkcję kotwicy w klastrze.
Przedsiębiorstwa tworzące klaster instytucjonalny często są zależne finansowo od instytucji dominującej. Niemniej jednak w toku rozwoju klastra nadrzędność tych instytucji
148 Жиркова С.В., (2012), “Кластер как инструмент повышения конкурентоспособности региона в условиях современного мирового хозяйства”, [w:] “Социально-экономические явления и процессы”, Nr 4, s. 42.
68
może mieć coraz mniejsze znaczenie i firmy w klastrze mogą stać się równorzędnymi partnerami149. Jeśli chodzi o kreowanie rozwiązań innowacyjnych w klastrze tego typu, to głównie są one generowane i ukształtowane w zależności od potrzeb instytucji publicznej.
Analizując powyższe typologie klastrów, należy zwrócić uwagę na to, że każda z nich formuje się w określonych warunkach rynkowych, stwarzając przy tym całą gammę korzyści dla firm funkcjonujących w klastrach (np. poprzez przepływ wiedzy pomiędzy ogniwami klastrów). W rzeczywistości często spotykane sa mieszane typy klastrów. Potwierdzają to badania przeprowadzone przez Jiang He i M. Hosein Fallah, które wskazują także na to, że typ klastra może zmieniać się w trakcie jego cyklu ewolucyjnego. Badacze uważają, że w dłuższej perspektywie sukces klastra jest w dużej mierze zależny od potencjału tkwiącego w małych i średnich firmach. Zaznaczają, iż wspieranie lokalnej przedsiębiorczości i umożliwienie mniejszym firmom korzystania z dostępnych zasobów w ramach klastra jest jednym z głównych priorytetów dla twórców polityki klastrowej150.
W kontekście niniejszej pracy także ważnym jest zwrócenie uwagi na typologię klastrów, związaną ze zdolnością innowacyjną klastrów. Jacobs i de Man oraz Enright wskazują151, że występują klastry wysoce innowacyjne kreujące i upowszechniające rozwiązania innowacyjne oraz klastry słabo innowacyjne, skłaniające się ku tradycyjnemu podejściu wytwarzania dóbr i usług. Daną klasyfikację można porównać do klasyfikacji zaproponowanej przez Michaela Besta, który wyróżnia dwa modele klastrów152: klastry statyczne, działające przy ograniczonych innowacjach korzystając z ekonomiki; klastry dynamiczne, które opierają się na ciągłym doskonaleniu procesów, pracowników i usług.
Sygnalizuje on przy tym, iż większość przemysłu światowego działa w oparciu o statyczny model klastra. Należy w tym miejscu podkreślić, iż innowacyjność powinna zajmować szczególne miejsce w życiu klastrów, ponieważ ma ona duży wpływ na podwyższenie ich konkurencyjności.
149 Paytas J., Gradeck R., Andrews L., (2004), “University and the development of industry clusters”, Development Administration U.S. Department of Commerce, Carnegie Mellon University, Pittsburg, 2004, s. 27.
150 He J., Fallah M.H., (2011), “The typology of technology clusters and its evolution — Evidence from the hi-tech industries”, [w:] “Technological Forecasting and Social Change”, Vol. 78, Nr 6, s. 945–952.
151 Jacobs D., de Man A.P., (1996), “Clusters, industrial...”, op.cit., s. 425-437; Enright M.J., (2000), “Regional clusters...”, op.cit., s. 114-138.
152 Best M.H., (2001), “The new competitive advantage: The renewal of American industry”, Oxford University Press, Oxford, s. 69.
69