Głowonogi

Organizmy te występują licznie we wszystkich oceanach. Zaliczamy tutaj mątwy, kałamarnice, ośmiornice i łodziki. Dla ludności zamieszkującej wybrzeża stanowią one istotne źródło pokarmu. System nerwowy i narządy zmysłów tych zwierząt są wysoce rozwinięte. Posiadają one zdolności do nauki i zapamiętywania, potrafią zmieniać swe rozmiary i dzięki ruchomym komórkom barwnikowym znajdującym się w skórze również ubarwienie. Ta ostatnia funkcja wykorzystywana jest do wabienia partnera, bądź do maskowania się. Głowa ich odróżnia się od reszty ciała, a na jej powierzchni znajdują się duże oczy. Jama gębowa oprócz tarki służącej do przesuwania i połykania pokarmów, zaopatrzona jest w dwie szczęki wykorzystywane do ich rozdrabniania, które z wyglądu przypominają dziób papugi. Ramiona, często zaopatrzone w ssawki, otaczają otwór gębowy.

Głowonogi żywią się głównie rybami, małżami i skorupiakami. W części brzusznej umiejscowiona jest jama płaszczowa, w której wnętrzu znajdują się skrzela, a także zakończone są w niej otwór odbytowy, płciowy i moczowy. Na wysokości głowy występuje otwór, którym woda dostaje się do skrzeli, dostarczając w ten sposób tlen, a rurkowatym otworem w kształcie lejka jest ona wydalana. Siła, z jaką zwierzę pozbywa się wody powoduje silny odrzut, dzięki któremu może się ono bardzo szybko przemieszczać.

Wykorzystywane jest to najczęściej, gdy zwierzę jest w niebezpieczeństwie. Do wolnego, spokojnego przemieszczania się większość głowonogów wykształciła umieszczone z boku tułowia płetwy. Gruczoł sepiowy, wypełniony barwnikiem wyrzucanym na zewnątrz w celu obrony przed wrogiem, występuje u prawie wszystkich głowonogów. Ciemna wydzielina

Rys. 2.31. Mya arenaria

tworzy z wodą zawiesinę, która swym kształtem może przypominać atakowane zwierzę i zmylić napastnika. Są one organizmami rozdzielnopłciowymi. Rozmnażają się składając jaja, z których wylęgają się całkowicie wykształcone osobniki. U większości z nich brak jest zewnętrznej muszli. Wśród nielicznych głowonogów, posiadających muszlę zewnętrzną, łodziki są najbardziej znanymi osobnikami. Stanowią one przedmiot połowów w południowo-wschodniej Azji, głównie ze względu na te muszle. W większości jednak głowonogi posiadają muszlę wewnętrzną, porośniętą płaszczem. Niektóre z nich są całkowicie jej pozbawione. Organizmy te mogą posiadać dwa lub cztery skrzela i w zależności od ich ilości są dzielone. Do tych ostatnich zaliczane są łodziki, pozostałe są dwuskrzelne. Te z kolei dzieli się ze względu na ilość ramion. I tak wśród dwuskrzelnych można wyróżnić ośmiornice ośmioramienne (Octobrachia) oraz dziesięciornice (Decabrachia), które posiadają dwa dodatkowe ramiona chwytne.

W krajach śródziemnomorskich głowonogi wchodzą w skład codziennej diety. Rozwój technologii przetwórstwa morskich surowców żywnościowych spowodował większą dostępność tych produktów na wielu rynkach światowych, a także wzrost popytu na te zwierzęta. Ze względu na fakt, iż głowonogi nie należą do organizmów, których populacja zagrożona jest wyginięciem, w przeciwieństwie do innych owoców morza, można się spodziewać, że ich znaczenie gospodarcze powinno zwiększyć się w przyszłości (Bürgin i in.

2001, Sikorski 2004, Rajski 1997).

Mątwy

Mątwa zwyczajna (Sephia officinalis) spotykana jest w Oceanie Atlantyckim, od wód Norwegii do południowej Afryki. Żyje przy dnie morskim, gdzie często maskuje się nasypując na swoje ciało piasek. Kształt

ciała mątwy jest owalny, spłaszczony, na grzbiecie często występują paski, a brzuch jest słabo ubarwiony. Po bokach znajduje się płetwa przypominająca z wyglądu falbanę. Jej ramiona chwytne, najczęściej schowane w jamie płaszczowej po dwóch stronach otworu gębowego, posiadają przyssawki ułożone w 4 rzędach. Największe osobniki dorastają do ponad 60 cm długości, gdzie połowę stanowią ramiona chwytne. Średnia długość tułowia, to 25-30 cm. Do potraw przygotowywanych z tego zwierzęcia często dodawany jest barwnik mątwy, nadający daniu

Rys. 2.32B. Sephia officinalis

Rys. 2.32A. Sephia officinalis

prawie czarny kolor. W barwniku tym bywają gotowane również kalmary (FIGIS, Bürgin i in.

2001).

Kalmary, kałamarnice

Ciało tych organizmów jest podłużne, smukłe, zakończone płetwą w kształcie rombu.

Wydłużoną głowę otaczają raczej krótkie, posiadające dwa rzędy przyssawek, ramiona.

Wyjątkiem są 2 ramiona chwytne, które mogą mieć od 2 do 4 rzędów przyssawek. Zwierzęta te bardzo dobrze potrafią pływać. Z łatwością zmieniają kierunek ruchu. Są dobrymi łowcami.

Żywią się głównie rybami. Najczęściej wykorzystywane gospodarczo są gatunki zaliczane do rodziny Loliginidae. Konsumowane są w postaci surowej, mogą być również mrożone, marynowane bądź przerabiane na konserwy.

Kalmar pospolity, kałamarnica (Loligo vulgaris), zaliczany do rodziny Loliginidae, rodzaj Loligo, podobnie jak pozostali członkowie tej rodziny żyje głównie w płytkich, przybrzeżnych wodach. Rzadko można go spotkać na

głębokości do 200 m. Uzyskuje on długość 30-50 cm i wagę do 2 kg. Jest koloru brązowego, bądź czerwonego. Gatunek ten najczęściej konsumowany jest w krajach europejskich, części jadalne stanowią u niego 80%. W Ameryce Południowej najczęściej wykorzystywany gospodarczo jest kalmar amerykański, ze względu na fakt, iż tworzy on w tych wodach ogromne ławice. Jednak gatunkiem, który zdobył największe uznanie wśród konsumentów jest Loligo opalescens żyjący głównie w Zatoce

Kalifornijskiej. Mięso kalmarów jest chude, wysokobiałkowe, lecz źle przyrządzone może być łykowate. Powinno być gotowane 30-45 min. Podawany jest często w formie pokrojonej, panierowanej i smażonej lub jako składnik

sałatek. Workowaty tułów często bywa faszerowany. W krajach śródziemnomorskich kalmary są nieodzownym składnikiem każdej zupy rybnej (Bürgin i in. 2001).

Gatunki zaliczane do rodzaju Illex sp. występują w dużych ławicach głównie w Oceanie Atlantyckim, a także w Morzu Śródziemnym. Są bardzo dobrymi pływakami. Żywią się przede wszystkim śledziami (Squid, FIGIS).

Rys. 2.33A. Loligo vulgaris

Rys. 2.33B. Loligo vulgaris

Rys. 2.34. Illex sp.

Ośmiornice

Ośmiornice nie posiadają muszli wewnętrznej, brak jest również ramion chwytnych, a także płetw. Ich workowate ciało, na powierzchni którego umiejscowione są duże, osłonięte powiekami oczy, zakończone jest ramionami o jednakowej długości posiadającymi 1 lub 2 rzędy przyssawek. U największych osobników długość ramion może dochodzić do 5 m. Żyją na dnie morskim. Zazwyczaj ukrywają się w jaskiniach bądź szczelinach skalnych. Do poruszania się wykorzystują siłę odrzutu. W krajach śródziemnomorskich i w Japonii są powszechnie wykorzystywane kulinarnie.

Ośmiornica zwyczajna (Octopus vulgaris) spotykana jest w wodach Oceanu Atlantyckiego, a także w Morzu Środziemnym. W zimnych

rejonach Oceanu Atlantyckiego np. w Morzu Północnym osiągają do 70 cm długości, podczas gdy w Morzu Śródziemnym można spotkać okazy dorastające do 3 m długości. Pokarm

stanowią głównie kraby, małże i raki. Jest organizmem prowadzącym osiadły tryb życia, jedynie w czasie godów samce prowadzą walki rywalizując w ten sposób o względy samic. Po zapłodnieniu samice składają na twardym podłożu do 100 000 jaj i najczęściej giną. Młode ośmiorniczki po wykluciu się przez ok. 2 miesiące pływają w toni wodnej. Następnie osiadają na dnie.

W Japonii i Korei organizmy te są oferowane w sprzedaży jako marynaty w zalewie solonej bądź z ziołami. Są również nieodłącznym składnikiem sushi (FIGIS, Bürgin i in.

2001).