Gatunek, temat, treść, tradycja

Wobec niemożliwości podejmowania decyzji interpunkcyjnych na podstawie składni istotne mogą się okazać informacje z różnych poziomów. Na przykład obserwacja, że polskojęzyczne partie KŚW są

„gotowe do wygłoszenia” (w przeciwieństwie do wielu miejsc zapisa-nych po łacinie, noszących ślady notatkowości, gromadzenia materiału do przetworzenia podczas głośnej realizacji), zdecydowanie wspiera te edycje, w których zastosowano w tych fragmentach interpunkcję ekspresyjną. Słuszność takich decyzji dodatkowo motywuje całościowa analiza znaków delimitacyjnych (znaki: punctum, paragraf, część wiel-kich liter) w rękopisie (przypomnijmy: średniowieczna interpunkcja ma charakter nie składniowy, lecz retoryczno-interpunkcyjny) oraz kontekst ars dictandi: w tych partiach KŚW występuje kumulacja

podpowiada-18 Powyższe informacje o braniu pod uwagę względów retorycznych przy opraco-wywaniu transkrypcji KŚW są znane i z opracowań (Mika 2012), i z osobistych doświadczeń przy pracy edytorskiej (jeden ze współautorów tego szkicu miał możliwość współpracować z Twardzikiem przy wprowadzaniu interpunkcji do transkrypcji, zarówno w edycjach elektronicznych, jak i papierowych).

nych przez znaki interpunkcyjne figur i tropów. W tym kontekście kształt interpunkcyjny zaproponowany w edycji BN, uwzględniający retorykę i ekspresywność tekstu, jest nam znacznie bliższy niż wprowadzony w pozostałych transkrypcjach tego zabytku.

Niewprowadzenie znaków ekspresyjnych do transkrypcji może skutkować skrajnym zepsuciem wydawanego tekstu, na co przykłady Mazurkiewicz przytacza z nowej edycji ŻPJK:

Na s. 142 pełne ekspresji pytania Jezusa świadczącego o Janie Chrzcicielu (Mt 11, 7–8) zostały zniekształcone przez absurdal-ną interpunkcję: „I coście wyszli na puszczą widzieć trcinę od wiatru chwiejącą się, Jan ci nie jest taki...” – zamiast: „I coście wyszli na puszczą widzieć? Trcinę od wiatru chwiejącą się? Jan ci nie jest taki...”; „I coście wyszli widzieć człowieka miękkim odzienim przyodzianego, boć ktorzy w miękkim odzieniu cho-dzą, w krolewskich pałacach mieszkają” – zamiast: „I coście wyszli widzieć? Człowieka miękkim odzienim przyodzianego?

Boć ktorzy w miękkim odzieniu chodzą, w krolewskich pałacach mieszkają” (Mazurkiewicz 2016: 79).

Interpunkcja transkrypcji jawi się więc jako możliwy rezultat po-głębionych analiz zabytku. Zazwyczaj są one dokonywane dopiero po edycji, powodują potrzebę przygotowania kolejnego wydania. Tak stało się z długo oczekiwaną edycją ŻPJK, z której zaczerpnięto słusznie skrytykowany wyżej fragment. Opublikowana po jej pojawieniu się recenzja, poświęcona niemal wyłącznie interesującemu nas zagadnie-niu, pokazała że „najsłabszą stroną transkrypcji Opecowego Żywota jest interpunkcja, będąca świadectwem rozumienia przez wydawców składni – i co za tym idzie – sensu tekstu” (Mazurkiewicz 2016: 81).

4. Ważne i ważniejsze

Uważamy, że nie da się sformułować jednoznacznego przepisu na wprowadzanie interpunkcji do transkrypcji tekstu średniowieczne-go. To nie znaczy, że nasze rozważania chcemy skończyć konkluzją negatywną. Przeciwnie: jesteśmy przekonani, że choć interpunkcja transkrypcji zawsze będzie miała charakter interpretacyjny, to można

tę interpretację uprawdopodobnić. W tym celu należy wziąć pod uwa-gę zbiór czynników oraz przeprowadzić ich hierarchizację koniecznie w odniesieniu do każdego wydawanego tekstu (typu tekstu).

Odwołamy się do przywołanych wyżej przykładów. W świetle tych postulatów w RD analizowany fragment (jeden z wielu bardzo podob-nych w tym zabytku) mógłby mieć następującą interpunkcję: „O, oto ten jine zdrowe czynił! Uzdrow sie ten raz, jeśliś syn Boży! <Z>stąpi ninie z krzyża, a uwierzymy tobie!”, stojącą w jawnej sprzeczności i z postu-lowaną przez Twardzika koniecznością wydłużania zdań, i zalecanym przez Zasady umiarem w stosowaniu znaków interpunkcyjnych. Do uzasadnienia takiej propozycji prowadzi nas hierarchizacja czynników poprzedzona analizą językową (głównie składniową) całego RD. Na plan pierwszy wysuwa się uwzględnienie gatunku, jaki RD reprezentują (ilu-strowana historiae passionis, której celem było dostarczenie przedmiotu rozważań oraz skłonienie odbiorcy do współodczuwania), dostrzeżenie w tym tekście dialogu pasyjnego (o bardzo dużej zawartości i zmienności partii dialogowych). Podobnie w odniesieniu do KŚW bardzo bliska nam jest propozycja interpunkcyjna z wydania BN, uwzględniająca czynnik retoryczny – bezsprzeczny fakt poddania tego tekstu w wyso-kim stopniu regułom ars dictandi. Nieoznaczenie pytań retorycznych, nieuwypuklenie paralelizmów odrywa ten tekst od jego kulturowego kontekstu. W wypadku psałterzy na plan pierwszy skłonni bylibyśmy wysunąć czynnik źródłowy. Oczywiście to tylko przykłady, z których każdy wymagałby rozwinięcia i szczegółowego uzasadnienia.

Wyłonione w procesie hierarchizacji czynniki kluczowe dla danego tekstu także wymagają refleksji. Dla przykładu, stosunek do źródła obcego może być ważny i przydatny w: 1) wyznaczeniu granic zdań w ogóle, a w szczególności cytatów, zrozumieniu relacji składniowych wewnątrz zdania pojedynczego; 2) zrozumieniu relacji składniowych między zdaniami składowymi zdania złożonego; 3) zrozumieniu funkcji składniowych poszczególnych elementów językowych. Należy jed-nak pamiętać o funkcjonowaniu różnych redakcji tego samego tekstu (źródłowego) w średniowieczu, o możliwości kompilacji w tekście wernakularnym nawet w obrębie zdania czy konstrukcji, o przytaczaniu fragmentów z pamięci, wreszcie – o nieprzystawalności języka źródło-wego do polskiego, co wymuszało na tłumaczach twórcze podejście do przekładania konstrukcji gramatycznych.

W rezultacie takiej procedury – mamy taką nadzieję – wprowadzenie interpunkcji stanie się rezultatem pogłębionej refleksji naukowej, tym samym będąc świadomym głosem w dyskusji nad interpretacją danego tekstu. Aby tak się stało, w edycjach naukowych koniecznie winny się znaleźć informacje, czym – oprócz z pozoru prostych wytycznych z Za-sad – kierował się wydawca, dokonując interpunkcyjnej interpretacji tekstu staropolskiego.

Źródła

ACŚ: M. Adamczyk, W.R. Rzepka, W. Wydra, red., Cały świat nie pomieściłby  ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne, Warszawa 2008.

ChStp: WW. Wydra, W.R. Rzepka, red., Chrestomatia staropolska. Teksty do  roku 1543, Wrocław 1984.

KŚW: P. Stępień, red., „Kazania świętokrzyskie”. Nowa edycja. Nowe propo-zycje badawcze, Warszawa 2009.

Psałterz floriański, [online; dostęp 9.03.2015]. Dostępny w internecie: <https://

polona.pl/item/52212659/0/>

RD: K. Górski, W. Kuraszkiewicz, oprac., Rozmyślania dominikańskie, Wro-cław–Warszawa–Kraków 1965.

RP: F. Keller, W. Twardzik, wyd., Rozmyślanie przemyskie. Transliteracja,  transkrypcja,  podstawa  łacińska,  niemiecki  przekład, t. 1–3, Freiburg i. Br. 1998–2004.

Vulgata Clementina, [online; dostęp 2.10.2015]. Dostępny w internecie: <http://

vulsearch.sourceforge.net/html>

ŻPJK: W. Wydra, R. Wójcik, wyd., Baltazar Opec Żywot Pana Jezu Krysta, Poznań 2014.

Literatura

Borowiec K., 2016, W poszukiwaniu czeskiego kontekstu Rozmyślania prze-myskiego. Rozmyślanie przemyskie a Život Krista Pána. Rekonesans, w:

Rozmyślanie przemyskie. Świadectwo średniowiecznej kultury religijnej, red. J. Bartmiński, A. Timofiejew, Przemyśl, s. 95–109.

Górski K., 1965, Uwagi o „Rozmyślaniach dominikańskich” na tle prądów  religijnych XV i początku XVI wieku, w: Średniowiecze. Studia o kulturze, red. J. Lewański, t. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków, s. 303–321.

Grybosiowa A., 1975, Rozwój funkcji składniowej imiesłowów nieodmiennych  w języku polskim. Związki z nomen, Wrocław.

Havelock E.A., 2006, Muza uczy się pisać. Rozważania o oralności i piśmien-ności w kulturze Zachodu, przeł. P. Majewski,Warszawa.

Klemensiewicz Z., 1953, Problematyka składniowej interpretacji stylu, „Pa-miętnik Literacki”, z. 1, s. 102–157.

Kozaryn D., 2001, Kształt stylistyczny „Rozmyślań dominikańskich” na tle  innych pasji staropolskich, Szczecin.

Krążyńska Z., 2010, Średniowieczne techniki rozbudowywania zdań (na przy-kładzie  wielkopolskich  rot  sądowych), „Kwartalnik Językoznawczy”, nr 3–4, [online; dostęp 22.03.2016]. Dostępny w internecie: <http://www.

kwartjez.amu.edu.pl/teksty/teksty2010_3-4_3-4/Krazynska.pdf>.

Krążyńska Z., Mika T., Słoboda A., 2015, Składnia średniowiecznej polszczy-zny, część I: Konteksty – metody – tendencje, Poznań.

Kuźmicki M., Jak tłumaczono Psałterz Floriański, komputeropis.

Kuźmicki M., 2015, Czynnik pamięciowy w powstawaniu tekstu średniowiecz-nego, „Polonica”, z. XXXV, s.115–129.

Kwilecka I., 2003, Studia nad staropolskimi przekładami Biblii, Poznań.

Leńczuk M., 2013, Staropolskie przekazy kanonu Mszy Świętej. Wariantywność  leksykalna, Warszawa.

Mazurkiewicz R., 2007, Kilkanaście dalszych uzupełnień do źródeł „Roz-myślania przemyskiego”, w: Amoenitates vel lepores philologiae, red.

R. Laskowski, R. Mazurkiewicz, Kraków, s. 198–201.

Mazurkiewicz R., 2016, Baltazar Opec, Żywot Pana Jezu Krysta (1522). 

Notatki na marginesie najnowszej edycji, „Studia Źródłoznawcze”, t. LIV, s. 171–177.

Mika T., 2009, Interpunkcja „Kazań świętokrzyskich” a ich składnia i styl, w: „Kazania świętokrzyskie”. Nowa edycja. Nowe propozycje badawcze, red. P. Stępień, Warszawa, s. 59–80.

Mika T., 2012, „Kazania świętokrzyskie” – od rękopisu do zrozumienia tekstu, Poznań.

Mika T., 2013, Genetyczna wielowarstwowość i złożoność tekstów staropol-skich a ich badania historycznojęzykowe. Rekonesans, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. LXVIII, s. 131–145.

Mika T., 2015, Tekst staropolski jako odmienny obiekt badań? W poszukiwaniu  narzędzi opisu, „LingVaria”, nr 2, s. 235–250.

Mika T., 2016, Początki polskiego języka religijnego a upiśmiennienie języka  polskiego. O możliwości nowego spojrzenia na staropolskie przekłady reli-gijne przez pryzmat badań nad piśmiennością, w: Święte księgi judaizmu,  chrześcijaństwa i islamu w słowiańskim kręgu kulturowym, red. M. Krajew-ska, J. Kulwicka-KamińKrajew-ska, A. Szulc, Toruń, s. 63–76.

Mika T., 2017, The oldest Polish texts. New methods and new research issues  in Polish historical linguistics [złożony do druku].

Mika T., Rojszczak-Robińska D., 2016, Kanon wiedzy o Rozmyślaniu prze-myskim, w: Rozmyślanie przemyskie. Świadectwo średniowiecznej kultury  religijnej, red. J. Bartmiński, A. Timofiejew, Przemyśl, s. 13–24.

Mika T., Słoboda A., 2015, Wyrażenia funkcyjne w średniowiecznej polszczyź-nie z perspektywy składniowej. Wybrane problemy badawcze, Katowice.

Mika T., Twardzik W., 2011, Jak zagadkowe cztery tytuły rozdziałów w Roz-myślaniu przemyskim pozwalają wyobrazić sobie jego zagubiony autograf,

„Język Polski”, z. 5 , s. 321–334.

Olson D., 2011, Papierowy świat. Pojęciowe i poznawcze implikacje pisania  i czytania, przeł. M. Rakoczy, Warszawa.

Ong W.J., 1992, Oralność i piśmienność: słowo poddane technologii, przeł.

J. Japola, Lublin.

Ostrowska E., 1967, O artyzmie polskich średniowiecznych zabytków języko-wych, Kraków.

Ostrowska E., 1978, Z dziejów języka polskiego i jego piękna, Kraków.

Polański E., 2008, Zasady pisowni i interpunkcji, Warszawa.

Rojszczak D., 2007, Do spisu źródeł Rozmyślania przemyskiego, w: Amo-enitates vel lepores philologiae, red. R. Laskowski, R. Mazurkiewicz, Kraków, s. 276–284.

Rojszczak-Robińska D., 2012, Jak pisano „Rozmyślanie przemyskie”, Poznań.

Rojszczak-Robińska D., 2016, Staropolskie  pasje: Rozmyślanie  przemy-skie,  Sprawa  chędoga,  Karta  Rogawskiego. Źródła  –  język  –  fabuła, Poznań.

Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1–11, Wrocław–Warszawa–Kraków –Gdańsk–Łódź 1953–1999.

Stramczewska O., 2014, Interpunkcja transkrypcji. Znad Rozmyślania prze-myskiego, Lublin.

Stramczewska O., 2015, Ślady wielowarstwowości w Rozmyślaniach domi-nikańskich. Studium przypadku, w: Jak badać teksty staropolskie, red.

T. Mika, D. Rojszczak-Robińska, O. Stramczewska, Poznań, s. 191–202.

Szymczak M., red., 1995, Słownik języka polskiego, Warszawa.

Twardzik W., 1997, O uważniejszym aniżeli dotychmiast tekstu staropolskie-go czytaniu i jakie z niego pożytki płyną rozprawa śliczna i podziwienia  godna, Kraków.

Twardzik W., 2004, O uporczywszym niż dotąd ciągnięciu za ogon zdań śre-dniowiecznych aż do ich wiernego końca, (referat wygłoszony podczas konferencji XIV Kolokwium Językoznawcze „Synchroniczne i diachro-niczne aspekty badań polszczyzny”, Ciążeń 21–23.06.2004 r.).

Twardzikowie J. i W., 1976, Łaciński ablativus absolutus w polskich XV-wiecznych przekładach Biblii, w: Studia z polskiej składni historycznej I, red. S. Urbańczyk, J. Basara, K. Rymut, Wrocław, s. 41–69.

Zasady 1955: K. Górski, W. Kuraszkiewicz, F. Pepłowski, S. Saski, W. Ta-szycki, S. Urbańczyk, S. Wierczyński, J. Woronczak, Zasady wydawania  tekstów staropolskich. Projekt, Wrocław 1955.

Ziółkowska O., 2016, Specyfika języka „Rozmyślań dominikańskich” w świetle  składni i leksyki, Poznań.

How to insert punctuation into transcription of Old Polish texts

Summary

The aim of the article is to answer the question: how to insert punctuation into transcription of Old Polish texts. The current directives contain clear recommendations but publishing practise shows that they are interpreted dif-ferently. This results in a different punctuation in editions of the same texts and another interpretation of syntax and meaning.

The authors point out factors which should be taken into account. These are syntactic factors (such as literacy, heterogenic character, foreign sources), but also textural factors (multilayered structure of the text and glosses), rhetorical factors and genological factors.

Marek Daniel Kowalski

Instytut Historii PAN, Uniwersytet Jagielloński

Transliteracja nazw osobowych i miejscowych