Gatunki górskie

Kryteria wyróżniania gatunków górskich były w naszej literaturze wielo-krotnie dyskutowane (Zając 1996). Według klasycznej definicji Pawłowskiego (1925), są to taksony mające w górach ogólne lub regionalne centrum swego występowania. Większość krajowych opracowań przyjmuje regionalne ujęcie pojęcia „górski”, traktując drugoplanowo ich zasięg ogólny. W przypadku niektórych gatunków wątpliwości co do ich „górskiego” statusu wynikają z obserwowanych współcześnie tendencji dynamicznych. Odnosi się to do roślin zwiększających swój niżowy areał dzięki zdolnościom wkraczania na siedliska antropogeniczne. Dotyczy to zarówno roślin naczyniowych (np.: Chamaenerion palustre, Sambucus racemosa, Senecio ovatus), jak i mchów (m.in.: Didymodon

40

1. Anacamptodon splachnoides N submed.-subkont.-gór. 1

2. Brachythecium geheebii N subkont.-gór. 1

3. Brachythecium tommasinii N subkont.-gór. 53

4. Cirriphyllum crassinervium N suboc.-submed.-gór. 40

5. Cirriphyllum tenuicaule N subkont.-gór. 2

6. Codriophorus aquaticus E bor.-gór. 1

7. Cynodontium polycarpon N bor.-gór. 2

8. Cynodontium tenellum N bor.-gór. 2

9. Dichelyma capillaceum SE bor. 1

10. Dicranoweisia cirrata E suboc. 24

11. Encalypta ciliata N bor.-gór. 6

12. Encalypta rhaptocarpa N subarkt.-subalp. 5

13. Ephemerum cohaerens E submed. 1

14. Eurhynchium striatum NE suboc. 17

15. Funaria muhlenbergii E submed.-suboc.-gór. 2

16. Grimmia anodon N temp-gór. 2

17. Gymnostomum aeruginosum N bor.-gór. 12

18. Gymnostomum calcareum N submed.-gór. 7

19. Gyroweisia tenuis N submed.-suboc.-gór. 3

20. Heterocladium heteropterum N suboc.-gór. 1

21. Homalothecium philippeanum N subkont.-submed.-gór. 49

22. Isopterygiopsis pulchella N bor.-gór. 1

23. Microbryum floerkeanum E submed.-suboc. 1

24. Myurella julacea N subarkt.-alp. 4

25. Neckera besseri N subkont.-gór. 18

26. Neckera pumila E suboc. 1

27. Orthodontium lineare E suboc. 1

28. Orthothecium intricatum N bor.-gór. 7

29. Plagiopus oederianus N bor.-gór. 27

30. Platydictya jungermannioides N suboc.-gór. 4

31. Pleurochaete squarrosa NE submed. 1

32. Pseudoleskeella catenulata N bor.-gór. 16

33. Rhynchostegiella tenella E submed.-suboc. 11

34. Rhytidium rugosum N subbor.-gór. 14

35. Seligeria campylopoda N bor.-gór. 2

36. Seligeria donniana N bor.-gór. 4

37. Seligeria pusilla N subbor.-gór. 50

Tabela. 5. Elementy kierunkowe we florze mchów Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej Table 5. Species reaching the limits in the Cracow-Częstochowa Upland

41 rigidulus, Pohlia wahlenbergii czy Rhynchostegium murale). Niektórzy autorzy skłonni są nawet eliminować te taksony z grupy roślin górskich (np. Stebel 2006). Rozsądna wydaje się propozycja Zając (1996), by różnicować na mapach rozmieszczenia stanowiska naturalne i synantropijne oraz korygować pod tym kątem interpretację zasięgów poszczególnych gatunków. Zachowamy w ten spo-sób naturalny, „górski” charakter taksonu, a jednocześnie ułatwi nam to analizę spontanicznych i wymuszonych działalnością człowieka tendencji dynamicznych.

We florze mchów Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej udział gatun-ków górskich jest znaczący i wynosi 29% (104 taksony) (tabela 6). Repre-zentowane są wszystkie główne wysokościowe grupy zasięgowe. Dominują gatunki ogólnogórskie (34%), liczne są także gatunki reglowe, z tym że tylko jeden mech ściślej powiązany jest ze strefą regla górnego (Hylocomiastrum umbratum) (ryc. 10). Na uwagę zasługuje odnalezienie Buckiella undulata, gatunku reglowego o nielicznych stanowiskach poza górami, zlokalizowa-nych głównie w Polsce północnej (Szafran 1961; Gocławska, Sokołow-ski 1966; Ochyra i in. 1990c). Pod względem geograficznym przeważa element umiarkowany (29%) oraz borealny (25,5%); udział pozostałych jest mniej liczny (z przewagą gatunków sub oceanicznych i subśródziemnomorskich nad subkon-tynentalnymi).

Objaśnienia (Key): alp. — alpejski (alpine), bor. — borealny (boreal), gór. — górski (montane), subalp.

— subalpejski (subalpine), subarkt. — subarktyczny (subarctic), subbor. — subborealny (subboreal), sub-kont. — subkontynentalny (subcontinental), submed. — subśródziemnomorski (submediterranean), suboc.

— suboceaniczny (suboceanic).

1 2 3 4

38. Splachnum sphaericum N bor.-gór. 2

39. Timmia austriaca N subarkt.subalp. 2

40. Timmia bavarica N subkont.-gór. 14

cd. tab. 5

Ryc. 10. Zróżnicowanie udziału procentowego grup gatunków górskich Fig. 10. Percentage of different montane species group

dolnoreglowe (lower forest zone) górnoreglowe (upper forest zone)

subalpejskie i alpejskie (subalpine and alpine) ogólnogórskie (multizonal mountain)

podgórskie (submontane)

reglowe (lower and upper forest zones)

34%

6%

26%

11% 22%

1%

42

Zagęszczenie stanowisk mchów górskich prezentuje ryc. 11. Gatunki z tej grupy obecne są na całym obszarze Wyżyny, z tym że widocznych jest kilka ośrodków szczególnej ich koncentracji (w większości podobnych jak w przypadku roślin naczyniowych — Urbisz An. 2008). Najwięcej gatunków górskich odno-towano w okolicy Ojcowskiego Parku Narodowego (70 w kwadracie Fd 48/4).

Obficie występują one także w rejonie dolinek podkrakowskich i „Lasku Wol-skiego”, między Smoleniem a Ryczowem, w sąsiedztwie „Góry Zborów”, Zło-tego Potoku (rezerwat „Parkowe”) oraz Olsztyna i „Sokolich Gór”. Są to

zwy-Tabela 6. Taksony górskie odnotowane na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej Table 6. Mountain species in the moss flora of the Cracow-Częstochowa Upland

Gatunki ogólnogórskie (Multizonal mountain)

Bartramia ithyphylla, Brachythecium rivulare, Bryum weigelii, Campylium stellatum var. proten-sum, Codriophorus aquaticus, Ctenidium molluscum, Cynodontium polycarpon, Cynodontium tenellum, Dicranella subulata, Didymodon rigidulus, Distichium capillaceum, Ditrichum flexi-caule, Ditrichum heteromallum, Encalypta streptocarpa, Eucladium verticillatum, Mnium stel-lare, Niphotrichum elongatum, Orthothecium intricatum, Palustriella commutata, Palustriella decipiens, Paraleucobryum longifolium, Philonotis tomentella, Plagiopus oederianus, Pogonatum urnigerum, Pohlia elongata, Pohlia wahlenbergii, Pseudoleskeella catenulata, Rhynchostegium murale, Rhytidium rugosum, Sanionia uncinata, Sciuro-hypnum populeum, Sphagnum girgenso-hnii, Syntrichia montana, Tortella tortuosa, Trichostomum crispulum.

Gatunki podgórskie (Submontane)

Didymodon ferrugineus, Didymodon spadiceus, Gyroweisia tenuis, Homomallium incurvatum, Seligeria donniana, Tortella inclinata.

Gatunki reglowe (Lower and upper forest zone)

Buckiella undulata, Dichodontium pellucidum, Dicranodontium denudatum, Encalypta ciliata, Fissidens dubius var. dubius, Heterocladium heteropterum, Homalothecium philippeanum, Hygrohypnum luridum, Hypnum lindbergii, Mnium marginatum, Mnium spinosum, Mnium spi-nulosum, Neckera crispa, Orthotrichum cupulatum, Philonotis calcarea, Plagiomnium medium, Plasteurhynchium striatulum, Pogonatum aloides, Pseudotaxiphyllum elegans, Sciuro-hypnum plumosum, Sciuro-hypnum reflexum, Sciuro-hypnum starkei, Sphagnum russowi.

Gatunki dolnoreglowe (Lower forest zone)

Anacamptodon splachnoides, Anomodon longifolius, Anomodon rugelii, Bartramia pomiformis, Brachythecium geheebii, Brachythecium tommasinii, Buxbaumia viridis, Cirriphyllum crassiner-vium, Cirriphyllum tenuicaule, Dicranum viride, Diphyscium foliosum, Fissidens gracillifolius, Grimmia anodon, Gymnostomum calcareum, Hypnum pallescens, Leskeella nervosa, Neckera besseri, Neckera pennata, Orthotrichum pallens, Pterigynandrum filiforme, Seligeria pusilla, Ser-poleskea confervoides, SerSer-poleskea subtilis, Taxiphyllum wissgrillii, Thamnobryum alopecurum, Ulota bruchii, Ulota coarctata.

Gatunki górnoreglowe (Upper forest zone) Hylocomiastrum umbratum.

Gatunki subalpejskie i alpejskie (Subalpine and alpine)

Bucklandiella microcarpa, Encalypta rhaptocarpa, Gymnostomum aeruginosum, Isopterygiopsis pulchella, Meesia uliginosa, Myurella julacea, Platydictya jungermannioides, Racomitrium lanu-ginosum, Splachnum sphaericum, Timmia austriaca, Timmia bavarica, Tortula mucronifolia.

43 kle miejsca zalesione, z licznymi wychodniami wapiennymi i bogatą rzeźbą terenu (z cienistymi dolinami krasowymi), gdzie liczba taksonów górskich przekracza 30. Ponadto liczba gatunków górskich w określonych kwadratach jest silnie skorelowana z ich ogólnym bogactwem florystycznym, wyrażonym liczbą gatunków (ryc. 12).

W grupie tej przeważają mchy bardzo rzadko spotykane na omawianym tere-nie (40%). Prawdopodobtere-nie stanowiska tere-niektórych z nich, zwłaszcza obserwo-wanych po raz ostatni w XIX w., z różnych względów mają już jedynie charakter historyczny (np.: Anacamptodon splachnoides, Brachythecium geheebii, Codriopho-rus aquaticus, Hylocomiastrum umbratum, Isopterygiopsis pulchella, Racomitrium lanuginosum). Stosunkowo liczne są gatunki częste i bardzo częste — jest ich aż 32 (31%). Są to głównie mchy naskalne, które znajdują na Wyżynie obfitość sto-sownych siedlisk, a także gatunki spotykane liczniej dzięki rozprzestrzenianiu się na siedliska zmienione w związku z działalnością gospodarczą.

Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej 19 spośród mchów górskich poja-wia się na siedliskach, których powstanie związane jest z działalnością gospo-darczą. Aż 14 z nich stosunkowo często występuje na tego typu miejscach. Są to przede wszystkim rośliny naskalne (np.: Didymodon rigidulus, Orthotrichum cupulatum, Rhynchostegium murale, Sciuro-hypnum populeum czy Tortella

tor-Ryc. 11. Liczba gatunków górskich odnotowa-nych w poszczególodnotowa-nych kwadratach badawczych Fig. 11. Number of montane species in particu-lar cartogram units

44

tuosa). Mają one jednocześnie największe tendencje do wchodzenia na siedliska wtórne, jako że betonowe konstrukcje, na jakich na ogół są spotykane, mają duże powinowactwo ekologiczne do ich siedlisk naturalnych (skał wapiennych).

Formowanie się roślinności na murach w wielu aspektach jest podobne do two-rzenia się naturalnych naskalnych zespołów szczelinowych (Weretelnik 1982;

Balcerkiewicz, Rusińska 1982).

Odrębną grupę stanowią mchy siedlisk inicjalnych. Na Wyżynie lokalne odsłonięcia mineralnej gleby, powstające zwykle wskutek działalności gospo-darczej, niewątpliwie wpłynęły na zwiększenie częstości występowania kilku gatunków górskich. Należy tu wymienić Diphyscium foliosum (wspomina o tym Kuc (1959a) oraz Pseudotaxiphyllum elegans, spotykane zwykle na leśnych przy-drożnych skarpach. Na omawianym terenie murki, przydroża i skarpy to typy siedlisk antropogenicznych najczęściej porastane przez mchy górskie. Rzadko obserwowano je na innych siedliskach, jak Sanionia uncinata na gumowej opo-nie, na przydrożu w borze sosnowym.

liczba gatunków (number of species) 80

70

60

50

40

30

20

10

0

–10 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240

liczba gatunków górskich (number of montane species)

Ryc. 12. Korelacja między liczbą gatunków górskich a ogólną liczbą gatunków w poszcze-gólnych kwadratach badawczych (wartość współczynnika korelacji Spearmana = 0,93 (przy p < 0,05)

Fig. 12. Correlation between the number of montane species and the total number of species in particular cartogram units (value of Spearman’s rank correlation coefficient = 0.93 (with p < 0.05)

0

45 Opanowywanie siedlisk antropogenicznych ma znaczący wpływ na zwiększenie zwartości lokalnych zasięgów niektórych mchów z omawianej grupy. Analizując ich rozmieszczenie pod kątem obecności na siedliskach naturalnych lub półnaturalnych oraz antropogenicznych, możemy zaobser-wować duże różnice. W przypadku Didymodon rigidulus (ryc. 13), Hypnum lindbergii (ryc. 14) czy Rhynchostegium murale częstość notowań na siedli-skach naturalnych i wtórnych jest porównywalna, przy czym wkraczanie na siedliska antropogeniczne może znacznie modyfikować obraz ich występo-wania na danym terenie. Z kolei np. Pohlia wahlenbergii bywa częściej spoty-kana na siedliskach antropogenicznych, głównie leśnych drogach i przydro-żach (ryc. 15).