Skala przekształceń szaty roślinnej na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej nie pozostała bez wpływu na lokalny zasięg i częstość występowania większo-ści elementów tutejszej brioflory. W miarę niezmienny status wydają się mieć przedstawiciele 2 grup:
— gatunki z natury rzadkie na tym terenie (np. na granicy zasięgu, ograniczone siedliskowo, relikty); do takich zaliczyć można: Buckiella undulata, Bucklan-diella microcarpa, Cynodontium polycarpon, Grimmia anodon, Myurella jula-cea czy Seligeria campylopoda;
— gatunki hemeradiaforowe, przystosowujące się do siedlisk zastępczych i z tego względu obecnie spotykane podobnie często i obficie (należą tu np.:
Amblystegium serpens, Brachythecium rutabulum, Calliergonella cuspidata czy Leptodictyum riparium).
4.9.3. Mchy rozprzestrzeniające się
Zwiększanie areału występowania obserwujemy w przypadku przedsta-wicieli wielu grup siedliskowych, jednak w porównaniu ze zjawiskiem zani-kania dotyczy to o wiele mniejszej liczby mchów. W większości przypad-ków mamy do czynienia z dyspersją w obrębie dotychczasowego zasięgu, określoną przez Jackowiaka (1999) jako ekspansja ekologiczna. Tylko w przy-padku dwóch gatunków obcego pochodzenia mamy do czynienia z ekspan-sją chorologiczną. Rozprzestrzenianiu się określonych mchów sprzyja zwykle obecność dogodnych warunków siedliskowych oraz ich duże zdolności repro-dukcyjne, zwłaszcza drogą wegetatywną (During 1979; Laaka-Lindberg i in.
2003).
Gatunki leśne. Obserwowane na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej protegowanie monokultur sosnowych i borów mieszanych (także na siedliskach buczynowych i grądowych) sprzyja występowaniu acydofilnych mchów
boro-104
wych. Prawdopodobnie wiele z nich dawniej nie rosło tu równie często i obficie.
Charakterystyczne jest rozprzestrzenianie się przywiązanego do buczyn Pseu-dotaxiphyllum elegans, odnotowanego na tym terenie po raz pierwszy dopiero w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, obecnie rosnącego w 19 kwadra-tach badawczych. Podobne, trudne do zinterpretowania, tendencje dynamiczne tego gatunku opisuje Stebel (1997) z Płaskowyżu Rybnickiego.
Gatunki epifityczne. Rozprzestrzenianie się w ostatnich dziesięcioleciach acydofilnych epifitów, takich jak: Dicranowiesia cirrata, Orthodicranum monta-num, O. tauricum, Platygyrium repens czy Hypnum pallescens, opisywane było przez wielu autorów (During 1979; Greven 1992; Söderström 1992; Ste-bel 1997, 2006; Fudali 2007). Podobne zjawisko zaobserwowano na Wyży-nie Krakowsko-Częstochowskiej. Dobrym przykładem jest Orthodicranum tau-ricum, stosunkowo niedawno określany jako bardzo rzadki w Polsce gatunek suboceaniczny i podawany tylko z 8 stanowisk (Bocheński 1986), obecnie znany z około 135 lokalizacji (Stebel i in. 2008). Na Wyżynie Krakowsko-Czę-stochowskiej w latach pięćdziesiątych minionego wieku podany przez Kuca (1959a) ze Złotego Potoku, obecnie odnotowany został w 9 kwadratach badaw-czych (ryc. 34a i b). Dynamika gatunków z tej grupy wiązana była z
zakwa-Ryc. 34. Rozmieszczenie Orthodicranum tauricum:
A — dane z literatury, B — aktualne rozmieszczenie Fig. 34. Distribution of Orthodicranum tauricum:
A — published data, B — current distribution
A B
105 szeniem podłoża przez kwaśne deszcze. Nieprzypadkowo zatem na omawia-nym terenie większe zagęszczenie ich stanowisk obserwowane jest na północy (sąsiedztwo Częstochowy) oraz na południu (sąsiedztwo aglomeracji krakow-skiej i wpływy z Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego).
Gatunki epiksyliczne. Znaczący przyrost liczby stanowisk na Wyżynie Kra-kowsko-Częstochowskiej odnotowano w przypadku Callicladium haldanianum (ryc. 35a i b). Mech ten jeszcze stosunkowo niedawno bardzo rzadko pojawiał się na wyżynach południowej Polski (Kuc 1964). Ostatnio notowany jest w tym rejonie coraz częściej (Stebel 1997; Fojcik, Stebel 2001). Na Wyżynie Kra-kowsko-Częstochowskiej znany był dawniej tylko z okolic Krakowa (Krupa 1885) i Tenczynka (Szafran 1961). Obecnie występuje często i obficie, nawet w lasach w dużym stopniu zdegenerowanych.
Gatunki naskalne. Światłolubne mchy naskalne wiele swych stanowisk zawdzięczają działalności człowieka. Wynika to nie tylko z odlesiania natural-nych wychodni wapiennatural-nych, ale także stwarzania chętnie zasiedlanatural-nych siedlisk wtórnych, np. w postaci betonowych murków. Takie gatunki, jak: Dryptodon pulvinatus (ryc. 36a i b), Rhynchostegium murale, Schistidium crassipilum czy Tor-tula muralis (ryc. 37a i b), charakteryzują się o wiele szerszym lokalnym zasięgiem
Ryc. 35. Rozmieszczenie Callicladium haldanianum:
A — dane z literatury, B — aktualne rozmieszczenie Fig. 35. Distribution of Callicladium haldanianum:
A — published data, B — current distribution
106
hemiantropofilnym, czyli powiększonym dzięki człowiekowi (Holub, Jirásek 1971; Sudnik-Wójcikowska, Koźniewska 1988), w porównaniu z zasięgiem pierwotnym, uwarunkowanym występowaniem siedlisk naturalnych.
Gatunki siedlisk inicjalnych. Naturalna szata roślinna charakteryzuje się sto-sunkowo małym udziałem siedlisk inicjalnych (obrywki, wykroty, buchtowiska, kretowiska, miejsca wydeptywane przez zwierzęta). Jej antropogeniczne przemiany wiążą się z obecnością rozległych powierzchni odsłoniętej, mineralnej gleby (np.
pola uprawne), zasiedlanej zwłaszcza przez mało konkurencyjne, drobne terofity.
Pospolicie pojawiają się tu: Barbula unguiculata, Bryum argenteum, Ceratodon pur-pureus, Tortula modica i inne. Wiele z nich to światło- i wapieniolubne mchy mura-wowe i naskalno-muramura-wowe, znacząco powiększające w ten sposób swój pierwotny areał występowania. Kolonizacji nowych siedlisk sprzyja sukcesywne wytwarza-nie sporogonów, a wytwarza-nierzadko także licznych rozmnóżek, jak w przypadku: Bryum rubens, B. klinggraeffii, Dicranella staphylina czy Pohlia annotina.
Gatunki obcego pochodzenia. Na omawianym terenie pojawiły się 2 mchy z grupy kenofitów, kolonizujące w ostatnich latach coraz większe obszary naszego kraju. Są to Campylopus introflexus i Orthodontium lineare.
Ryc. 36. Rozmieszczenie Dryptodon pulvinatus:
A — siedliska wyłącznie naturalne (1), B — siedliska naturalne lub naturalne i antropogeniczne (1) oraz wyłącznie antropogeniczne (2)
Fig. 36. Distribution of Dryptodon pulvinatus:
A — exclusively natural habitats (1), B — both natural or natural and anthropogenic habitats (1) and exclu-sively anthropogenic habitats (2)
107 Campylopus introflexus pochodzi z półkuli południowej, w Europie zaś po raz pierwszy odnotowany został na Wyspach Brytyjskich w 1941 r., skąd rozprzestrzenił się na cały kontynent (Soldán 1997). W Polsce obserwowany jest od 1986 r. (Lisowski, Urbański 1989), odkąd stopniowo zwiększa areał występowania (Stebel, Fojcik 2005; Fudali i in. 2009). Na Wyżynie Krakow-sko-Częstochowskiej odnaleziony został w okolicach Kroczyc (ryc. 38). Bardzo prawdopodobne jest jego dalsze rozprzestrzenianie się ze względu na obecność dogodnych siedlisk (zdegenerowane bory sosnowe).
Orthodontium lineare także przywędrował z półkuli południowej. Podob-nie jak poprzedni gatunek, początkowo zawleczony został na Wyspy Brytyjskie (po raz pierwszy odnotowany w 1911 r). Obecnie występuje w wielu rejonach Europy (Soldán 1997). Od 1981 r. obserwowany jest także w Polsce (Ochyra 1982) i stale zwiększa liczbę swych stanowisk (Fudali i in. 2009). Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej odnaleziono go w okolicach miejscowości Niepo-raz (ryc. 39). Jego dalsze rozprzestrzenianie na omawianym terenie wydaje się ograniczone, gdyż wymaga siedlisk wilgotnych i z reguły przywiązany jest do lasów o charakterze zbliżonym do naturalnego.
Ryc. 37. Rozmieszczenie Tortula muralis:
A — siedliska wyłącznie naturalne (1); B — siedliska naturalne lub naturalne i antropogeniczne (1) oraz wyłącznie antropogeniczne (2)
Fig. 37. Distribution of Tortula muralis:
A — exclusively natural habitats (1), B — both natural or natural and anthropogenic habitats (1) and exclu-sively anthropogenic habitats (2)
108