Preferencje ekologiczne gatunków

Wskaźniki ekologiczne określają preferencje siedliskowe danego gatunku, tj.

warunki najbardziej dla niego typowe (Zarzycki i in. 2002). Mimo że nie są

50

40

30

20

10

0

–100 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240

liczba gatunków (number of species)

liczba gatunków rzadkich (number of rare species)

Ryc. 17. Korelacja między liczbą gatunków rzadkich a ogólną liczbą gatunków w poszczegól-nych kwadratach badawczych (wartość współczynnika korelacji Spearmana = 0,74 (przy p < 0,05) Fig. 17. Correlation between the number of rare species and the total number of species in par-ticular cartogram units (value of Spearman’s rank correlation coefficient = 0.74 (with p < 0.05)

51 idealnym narzędziem analitycznym, pozwalają na określanie ogólnych zależno-ści między wymaganiami siedliskowymi gatunku lub grup gatunków a różnymi czynnikami środowiskowymi (Vellak, Paal 1999; Schaffers, Sykora 2000;

Vanderpoorten, Engels 2002; Ewald 2003; Bates i in. 2004; Vanderpoor-ten i in. 2004; Fojcik 2006; Stebel 2006; Isermann 2007; Vellak i in. 2007).

Dokonano analizy zróżnicowania omawianej brioflory pod względem war-tości wybranych wskaźników ekologicznych. Wzięto pod uwagę wskaźniki:

światłolubności (L), siedliskowy — określający preferowane pH podłoża (R), oraz wilgotnościowy (F) (tabela 7).

Wartość

Wskaźnik siedliskowy (R) — liczba gatunków [% flory]

(Habitat indicator (R) — species number and %)

Wskaźnik wilgotnościowy (F) — liczba gatunków [% flory]

(Moisture indicator (F) —

Tabela 7. Zróżnicowanie liczby gatunków o określonych wartościach wybranych wskaźników ekologicznych (według Dülla 1992)

Table 7. Differentiation of species with reference to the values of selected ecological indicators (according to Düll 1992)

4.7.1.1. Zróżnicowanie flory pod względem światłolubności

Niemal połowa mchów omawianego terenu to gatunki światłolubne, o warto-ści wskaźnika L wynoszącej od 7 do 9 (tabela 7). Prawie równie liczna jest grupa gatunków umiarkowanie światłolubnych lub cienioznośnych (L = 4—6). Wynika to z dominacji terenów otwartych oraz stosunkowo widnych lasów. Działalność gospodarcza odegrała tu zasadniczą rolę, ale nie tylko przez samo ograniczenie powierzchni leśnych. Odlesienie wychodni wapiennych przyczyniło się do roz-przestrzeniania się naskalnych heliofitów (np.: Dryptodon pulvinatus, Leucodon sciuroides, Orthotrichum anomalum, Syntrichia calcicola, S. montana, Tortula muralis). Także utrzymywanie muraw kserotermicznych sprzyjało występowaniu wielu tego typu gatunków (jak: Abietinella abietina, Brachythecium albicans, Campyliadelphus chrysophyllus czy Homalothecium lutescens). Gatunki

światło-4*

52

lubne królują na siedliskach antropogenicznych — ruderalnych i segetalnych (zwłaszcza: Barbula convoluta, B. unguiculata, Bryum argenteum, B. caespiticium czy Ceratodon purpureus). Wśród zbiorowisk o charakterze naturalnym jedynie torfowiska charakteryzują się stałym udziałem mchów z tej grupy (należą tu m.in.: Helodium blandowii, Pseudocalliergon trifarium, Scorpidium scorpioides, Sphagnum teres, Warnstorfia exannulata). Udział procentowy gatunków światło-lubnych w poszczególnych kwadratach wynosi od 25% do 67,5% (średnio 43%).

Do typowych skiofitów (L = 1—3) należy zaledwie 6,2% taksonów. Są to przede wszystkim mchy przywiązane do ocienionych siedlisk naskalnych (np.:

Fissidens gracillifolius, Neckera crispa, Plasteurhynchium striatulum, Seligeria pusilla, Taxiphyllum wissgrillii). Rzadziej należą tu gatunki leśne spotykane na innym podłożu, jak: Sciuro-hypnum oedipodium, Plagiothecium latebricola czy Tetraphis pellucida. Udział procentowy gatunków cieniolubnych w analizowa-nych kwadratach badawczych wynosi od 0% do 9% (średnio 4%).

Proporcje udziału gatunków światłolubnych i cieniolubnych w analizowa-nych kwadratach przedstawono na ryc. 18.

4.7.1.2. Zróżnicowanie flory pod względem pH podłoża

Wyżyna Krakowsko-Częstochowska obfituje w siedliska bogate w węglan wapnia — od naturalnych wychodni wapiennych, przez półnaturalne murawy, po uprawy na rędzinach czy betonowe murki. Znajduje to odzwierciedlenie w strukturze brioflory. Ponad 40% odnotowanych mchów to gatunki zdecydo-wanie kalcyfilne, o wskaźniku R od 7 do 9 (tabela 7). Największą grupę sta-nowią taksony naskalne (np.: Anomodon viticulosus, Cirriphyllum crassinervium, Dryptodon pulvinatus, Encalypta streptocarpa, Fissidens gracillifolius, Taxiphyllum wissgrillii), a także naskalno-murawowe (m.in.: Abietinella abietina, Campyliadel-phus chrysophyllus, Ditrichum flexicaule, Tortella tortuosa). Należą tu także mchy charakterystyczne dla torfowisk węglanowych (np.: Helodium blandowii, Hyp-num pratense, Pseudocalliergon trifarium, Scorpidium scorpioides, Tomentypnum nitens). Udział procentowy gatunków wapieniolubnych w kwadratach badaw-czych wynosi najczęściej od 30% do 50%, rzadziej jest niższy (średnio 42%).

Taksony acydofilne (R = 1—3) tworzą o wiele mniej liczną grupę, obejmu-jącą 23% mchów. Są to przede wszystkim gatunki borowe, jak: Dicranella hete-romalla, Leucobryum glaucum, Pleurozium schreberi, Polytrichastrum formosum czy Ptilium crista-castrensis. Do siedlisk kwaśnych przywiązane są mchy epik-syliczne (np.: Aulacomnium androgynum, Callicladium haldanianum, Tetraphis pellucida) oraz niektóre epifity (np.: Hypnum pallescens, Orthodicranum mon-tanum, Ulota crispa). Ponadto należą tu gatunki torfowiskowe (większość tor-fowców, Polytrichum commune, P. strictum, Pseudobryum cinclidioides i in.), a także psammofilne (np. Polytrichum juniperinum, P. piliferum). Udział

procen-53 towy mchów z tej grupy w kwadratach badawczych wynosi zwykle kilkanaście procent (średnio 16%). Zdarzają się jednak kwadraty z udziałem ponad 20%, a nawet 30%, gdy analizowany obszar jest w większości zalesiony, z dominacją siedlisk borowych, bądź obecne były torfowiska.

Proporcje udziału gatunków kwasolubnych i wapieniolubnych w analizowa-nych kwadratach przedstawono na ryc. 19.

Ryc. 18. Udział procentowy gatunków światłolubnych (1) w stosunku do cieniolubnych (2) w analizowanych kwadratach badawczych Fig. 18. Percentage of photophilic (1) and sciophilous (2) species in particular cartogram units

54

Ryc. 19. Udział procentowy gatunków kwasolubnych (1) w stosunku do wapieniolubnych (2) w analizowanych kwadratach badawczych Fig. 19. Percentage of calcifuge (1) and calcicole (2) species in particu-lar cartogram units

4.7.1.3. Zróżnicowanie flory pod względem wilgociolubności

Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej zdecydowanie przeważają gatunki o pośrednich wymaganiach pod względem wilgotności, stanowiące blisko 60%

55 tutejszych mchów (tabela 7). Gatunki preferujące siedliska mokre lub trwale wil-gotne (F = 7—9) to 27,7% omawianej flory. Jest to stosunkowo dużo, zważywszy na ogólny deficyt podobnych miejsc na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, a także na postępujące ich zanikanie, głównie na skutek antropopresji (odzwier-ciedla się to w częstości występowania większości z nich). Do typowych hydro-fitów należą nielicznie spotykane na tym terenie mchy wodne (jak: Fontinalis antipyretica, Drepanocladus aduncus czy Platyhypnidium riparioides) oraz większa grupa taksonów torfowiskowych. Ponadto zaliczamy tu gatunki źródliskowe i przypotokowe (np.: Brachythecium rivulare, Cratoneuron filicinum, Didymodon spadiceus, Dichodontium pellucidum), a także jednoroczne mchy wilgotnych siedlisk inicjalnych (jak: Acaulon muticum, Dicranella staphylina, Physcomitrium pyriforme, P. sphaericum). Udział procentowy mchów hydro- i higrofilnych w kwadratach badawczych wynosi od 2,5% do 37% (średnio 13,5%).

Do roślin typowo kserofilnych (F = 1—3) zalicza się tylko 13,7% tutejszych mchów. Są to głównie gatunki odsłoniętych siedlisk naskalnych i muraw (np.:

Ceratodon purpureus, Hedwigia ciliata, Homalothecium sericeum, Syntrichia rura-lis, Niphotrichum canescens, Tortula muralis), rzadziej epifity (jak: Orthotrichum stramineum, Syntrichia papillosa czy S. virescens). Procentowy udział kserofitów w kwadratach badawczych wynosi od 9% do 42% (średnio 19%). Tak wysoki średni udział (w porównaniu z hydrofitami) wynika ze stosunkowo większej częstości występowania poszczególnych gatunków.

Proporcje udziału gatunków sucholubnych i wilgociolubnych w analizowa-nych kwadratach przedstawono na ryc. 20.