Giełdy, notowane instrumenty

Giełdy stanowią specyficzną formę wymiany towarów i zawierania transakcji. W zależności od rodzaju towarów wyróżnia się:

– giełdy towarowe (np. energii elektrycznej, produktów rolnych, surowców itp.), – giełdy terminowe,

– giełdy papierów wartościowych.

Funkcjonowanie giełdy papierów wartościowych opiszemy na przykładzie Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie, gdzie notowane są następujące papiery wartościowe: akcje, prawa do akcji, prawa poboru, obligacje, certyfikaty inwestycyjne oraz instrumenty pochodne: futures, opcje i jednostki indeksowe. Zacznijmy od ich krótkiej charakterystyki.

9.1.1. Akcje

Akcja (stock, share), to dokument stwierdzający udział jej posiadacza, czyli akcjonariusza, w majątku spółki akcyjnej. Akcjonariusz ma zapewnione:

• prawo do dywidend;

• prawo do uczestnictwa w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy; • prawo do udziału w majątku spółki w przypadku jej likwidacji.

Akcje dzielimy na zwykłe i uprzywilejowane. Uprzywilejowanie zazwyczaj dotyczy: • głosu na zebraniu akcjonariuszy,

• pierwszeństwa w wypłacaniu dywidendy,

• pierwszeństwa w podziale majątku spółki w przypadku jej likwidacji.

Rynki kapitałowe (Matematyka finansowa I) c P.Jaworski, K.Jaworska, Uniwersytet Warszawski, 2011.

92 9. Giełda. Rynek akcji Na giełdzie inwestor może zakupić akcje dopuszczone do obrotu giełdowego, sprzedać posia-dane akcje i dokonać krótkiej sprzedaży akcji.

9.1.2. Krótka sprzedaż

Krótką sprzedażą nazywamy sprzedaż aktywów, których się nie posiada (tzn. nie ma w swoim portfelu inwestycyjnym), w celu ich późniejszego odkupienia.

Na giełdzie warszawskiej transakcja ta interpretowana jest jako rodzaj pożyczki i pod-lega regulacjom prawnym zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z 21 grudnia 1999 (Dz.U.99.110.1269). Istotą krótkiej sprzedaży jest zarabianie na spadkach kursów papierów wartościowych, i to takich papierów, których nie mamy w swoim portfelu inwestycyjnym. Aby dokonać krótkiej sprzedaży, należy najpierw pożyczyć papiery wartościowe od biura makler-skiego. Zwykle wymaga to wpłacenia depozytu proporcjonalnego do kwoty pożyczki. Inwestor pożycza określoną liczbę akcji, spodziewając się spadku ich ceny. Jednocześnie zobowiązuje się zwrócić je w określonym terminie, po odkupieniu na giełdzie. Jeżeli kurs danych papierów faktycznie spadnie, odkupienie ich po niższym kursie oznaczać będzie zarobek na różnicy między ceną sprzedaży (gdy kurs był wyższy) a ceną odkupu papierów (gdy kurs był niższy). Oczywiście zysk inwestora zostanie pomniejszony o koszty transakcyjne, koszty pożyczki i koszt utrzymania depozytu.

Transakcje krótkiej sprzedaży podlegają licznym ograniczeniom. Na niektórych rynkach transakcji krótkiej sprzedaży nie można dokonać, gdy kurs danego papieru wartościowego spada. Obowiązują zasady:

a) up-tick rule (tik w górę), która mówi, że transakcja krótkiej sprzedaży może być dokonana po cenie wyższej od ceny poprzedniej transakcji lub

b)zero-plus tick, mówiąca o tym, że transakcja krótkiej sprzedaży może być dokonana po cenie równej cenie transakcji poprzedniej, ale wyższej od ceny ostatniej transakcji dokonanej po cenie różnej od mającej nastąpić transakcji krótkiej sprzedaży.

9.1.3. Prawa poboru i prawa do akcji

Gdy spółka akcyjna potrzebuje kapitału na nowe przedsięwzięcia lub na pokrycie strat i przedłużenie działalności walne zgromadzenie akcjonariuszy może uchwalić nową emisję akcji, albo

• z prawem poboru nowych akcji, czyli pozwalającą zachować procentowe udziały w kapitale spółki dotychczasowym akcjonariuszom, albo

• z wyłączeniem prawa poboru, gdy potrzeby firmy i możliwości finansowe akcjonariuszy skła-niają uczestników walnego zgromadzenia do wyłączenia dotychczasowych akcjonariuszy z prawa poboru. Wówczas emisja kierowana jest do wybranego grona inwestorów, czy też emisja jest pu-bliczna.

Prawo poboru nowych akcji (PPA)

Prawo to ma zastosowanie do nowej emisji akcji przez spółkę. Oznacza ono przywilej pierw-szeństwa przy zakupie nowych akcji przez dotychczasowych akcjonariuszy. Prawo to jest o tyle istotne, że w przypadku objęcia (zakupu) takiej emisji przez nowy krąg akcjonariuszy nastąpi-łoby tzw. rozwodnienie kapitału, czyli procentowe zmniejszenie udziału dotychczasowych akcjo-nariuszy w stosunku do całkowitej sumy kapitału akcyjnego. Na mocy prawa poboru, aktualni

9.1. Giełdy, notowane instrumenty 93 akcjonariusze mają możliwość zachowania dotychczasowego stanu posiadania w spółce akcyjnej. Ważną cechą prawa poboru jest to, że może być przedmiotem obrotu jako samodzielny papier wartościowy. Dotychczasowi posiadacze starych akcji mogą zrezygnować z prawa objęcia nowych akcji, sprzedając to prawo na giełdzie. Jednocześnie ci, którzy chcieliby nabyć akcje nowej emisji spółki, a przedtem nie byli jej akcjonariuszami, kupując prawa poboru mają taką możliwość.

Prawa do akcji (PDA)

Inwestorzy, którym przydzielono akcje nowej emisji oferowane w publicznej subskrypcji nie mogą ich sprzedać przed faktycznym otrzymaniem. Z kolei wydanie akcji nabywcom, zgodnie z kodeksem handlowym, następuje dopiero po sądowej rejestracji papierów. Następne działania to obowiązkowa rejestracja akcji w Krajowym Depozycie Papierów Wartościowych oraz dopro-wadzenie do notowania ich na giełdzie. Cała procedura trwa często kilka tygodni, co mogłoby zniechęcić wielu potencjalnych inwestorów do zakupu akcji nowej emisji.

Aby jeszcze przed pierwszym notowaniem akcji stworzyć możliwość wycofania się z dokonanej inwestycji tym, którym przydzielono nowe akcje, i jednocześnie dać możliwość ich nabycia tym, którzy nie dokonali tego w publicznej subskrypcji, GPW wprowadziła do obrotu giełdowego nowy na polskim rynku kapitałowym instrument finansowy – prawo do nowych akcji.

9.1.4. Obligacje

Krótka informacja o obligacjach znajduje się w podrozdziale4.3. 9.1.5. Certyfikaty inwestycyjne

Certyfikaty inwestycyjne, to papiery wartościowe emitowane przez zamknięte fundusze inwe-stycyjne. Ponieważ są papierami wartościowymi na okaziciela mogą być notowane na giełdzie. Tak jak inne papiery wartościowe notowane na giełdzie podlegają codziennej wycenie rynkowej na sesjach giełdowych. Innym rodzajem wyceny certyfikatów inwestycyjnych jest ta, której cy-klicznie dokonuje ich emitent. Wycena dokonywana jest z częstotliwością określoną w statucie, lecz nie rzadziej niż raz na 3 miesiące, a jej podstawę stanowi oszacowanie wartości instrumentów finansowych, w które zainwestował fundusz. A trzeba dodać, że paleta tych instrumentów jest znacznie większa niż w przypadku funduszy otwartych. Zamknięte fundusze inwestycyjne mogą inwestować m.in. w transakcje terminowe, prawa pochodne, waluty, a nawet udziały spółek z o.o., a więc lokaty niedostępne z mocy prawa dla funduszy otwartych. Możliwość inwestowania w instrumenty pochodne stwarza funduszom znacznie większe możliwości tworzenia zróżnico-wanych strategii inwestycyjnych.

9.1.6. Kontrakty terminowe futures

Charakterystyka kontraktów terminowych znajduje się w podrozdziale12.1.2. 9.1.7. Opcje

Opcje będą omówione w podrozdziale12.1.4. 9.1.8. Produkty strukturyzowane

W dniu 25 sierpnia 2006 r. w obrocie giełdowym pojawiły się nowe instrumenty - tzw. produkty strukturyzowane. Jako pierwsze do obrotu wprowadzone zostały obligacje struk-turyzowane Deutsche Bank z Londynu.

94 9. Giełda. Rynek akcji Produkty strukturyzowane, to instrumenty finansowe, stanowiące połączenie obligacji zero-kuponowej i opcji, z której wypłata jest uzależniona od wartości określonego wskaźnika ryn-kowego (np. kursu akcji lub koszyków akcji, wartości indeksów giełdowych, kursów walut). Emitentami produktów strukturyzowanych są instytucje finansowe, najczęściej banki lub domy maklerskie, które zobowiązują się wobec nabywcy (inwestora), do wypłaty w terminie wykupu instrumentu kwoty rozliczenia kalkulowanej wg określonego wzoru.

9.1.9. Jednostki indeksowe

Jednostki indeksowe na indeks giełdowy WIG20 są instrumentami pochodnymi w rozumieniu art. 3 ust. 3 Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (Dz.U. z 1997 r. Nr 118 poz. 754 z późn. zm.). Zgodnie z tym aktem prawnym jednostki indeksowe na indeks giełdowy WIG20 (tzw. MiniWIG20) są papierami wartościowymi (oznaczenie kodowe MW20). Jednostka indeksowa, to prawo, przysługujące nabywcy jednostki wobec wystawcy, do żądania zapłaty kwoty należnej na warunkach określonych w standardzie jednostek indeksowych na indeks giełdowy WIG20. Nabywca jednostki indeksowej płaci jej wystawcy cenę jednostki indeksowej (premię). Wystawca otwierający krótkie pozycje (a więc dokonujący krótkiej sprzedaży) wnosi depozyty zabezpieczające do KDPW. Nabywca jednostek indeksowych nie musi wnosić ani utrzymywać depozytów zabezpieczających. Wartość jednej jednostki indeksowej odpowiada wartości indeksu giełdowego WIG20 pomnożonej przez mnoż-nik wynoszący 0,1 zł. Po nabyciu inwestor może do ostatniego dnia obrotu włącznie zamknąć swoją pozycję na dwa sposoby:

• poprzez sprzedaż (wystawienie) jednostki indeksowej. • poprzez wykonanie jednostki indeksowej.

Wykonanie jednostek indeksowych odbywa się w oparciu o cenę rozliczeniową równą, wartości otwarcia instrumentu bazowego (indeksu WIG20) ustalonej w pierwszym dniu sesyj-nym po wykonaniu jednostki indeksowej pomnożonej przez mnożnik 0,1 zł. Nabywca (inwestor posiadający pozycję długą) ma prawo zgłosić jednostkę do wykonania w dowolnym terminie do dnia poprzedzającego ostatni dzień obrotu – może zażądać wypłaty kwoty należnej równej kwocie rozliczeniowej jednostki indeksowej. Wystawca jednostki indeksowej (inwestor posiada-jący pozycję krótką), który zostanie wybrany w celu wykonania jednostki, jest zobowiązany do wypłacenia nabywcy kwoty równej kwocie rozliczenia jednostki indeksowej. Wykonanie w ostatnim dniu obrotu (dniu poprzedzającym dzień wygaśnięcia) następuje automatycznie chy-ba, że posiadacz jednostki zgłosi rezygnację z wykonania jednostki. Dzień wygaśnięcia jednostek indeksowych objętych niniejszymi warunkami przypada na ostatni dzień sesyjny grudnia 2025 r. Po wystawieniu inwestor może zamknąć swoją pozycję poprzez nabycie jednostki indeksowej. Wystawca jednostek indeksowych w momencie zawierania transakcji zobowiązany jest wpłacić depozyt zabezpieczający na zasadach określonych przez KDPW. Zobowiązany jest on również do aktualizowania swoich depozytów na zasadach określonych przez KDPW. Podstawę do wy-znaczania depozytów zabezpieczających stanowi kurs odniesienia.