Czasem, gdy chodzimy po lesie, zdarza nam się bezradnie rozglądać dookoła i na-rzekać, że nie ma grzybów. Jakże zawodne są nasze zmysły i jak ograniczone oczeki-wania! Grzyby są, ale ukryte przed naszym wzrokiem. Niektóre z nich nie są jednak tak zamaskowane, by nie rozszyfrował ich zmysł smaku roślinożerców. Nawet nie zdajemy sobie sprawy, że w komórkach części nadziemnej niemal każdej rośliny roz-wijają się grzyby endofitowe (endo + fit = wewnątrz rośliny). Mówimy tu o grzybach, które zamieszkują tkanki roślin, nie wywołują objawów choroby, a jednak często modyfikują cechy swoich żywicieli. Wiele potrafią. Na przykład jedne zmieniają ro-śliny bezbronne wobec konsumentów na niestrawne dla nich, inne z kolei u roślin podatnych na stres suszy wyrabiają zdolność przetrwania nawet długich okresów bez deszczu. Ich wspólną cechą jest to, że stymulują wzrost roślin, słowem – często
Grzyby ozalid.indd 63
Grzyby ozalid.indd 63 1/22/13 12:27:05 PM1/22/13 12:27:05 PM
poprawiają ich dobrostan. Są tak ukryte, że o ich roli w życiu roślin nie wiadomo zbyt wiele. Najbardziej wnikliwe badania prowadzono na pospolitych trawach, także obecnych w naszych lasach. W życicy (Lollium) czy kostrzewie (Festuca) powszech-nie występuje grzyb pleśniowy o nazwie Neotyphodium, który po odpowiednim wy-barwieniu tkanek roślinnych jest zauważalny w postaci cienkich niteczek ciągnących się przez kolejne warstwy komórek. Wiadomo na pewno, że rośliny zaopatrzone w Neotyphodium charakteryzują się znacznie większą odpornością zarówno na atak owadów, jak i zjadanie przez kopytnych roślinożerców, takich jak jelenie, sarny czy łosie. Orężem rośliny stają się związki czynne produkowane przez grzyba, czyli ich metabolity. Wykazano, że Neotyphodium produkuje przynajmniej cztery różne klasy związków, które roślina potrafi wykorzystać. Najważniejsze z nich to ergotoksyny, działające antagonistycznie wobec dużych roślinożerców, a także hamujące rozwój patogenów, oraz indolowe diterpenoidy, odstraszające zarówno owady, jak i kręgo-we zwierzęta roślinożerne.
Niekiedy zdarza się, że tego typu związki mogą okazać się błogosławieństwem dla ludzi. Czołowymi przykładami endofitów wykorzystanych przez człowieka są za-siedlające tkanki cisa (Taxus) bakterie Streptomyces oraz rezydujące w igłach i korze cisa krótkoigłowego (T. brevifolia) grzyby: Nodulisporium sylviforme, Pleurocytospo-ra taxi, Alternaria taxi, Botrytis czy Aspergillus niger var. taxi. Obecny w gałązkach, li-ściach i nasionach cisa związek taksyna jest szkodliwym alkaloidem (flakonem). Ale Trąbkowate owocniki Hymenoscyphus gromadnie wyrastające jesienią na nawłoci (fot. M.W.)
Grzyby ozalid.indd 64
Grzyby ozalid.indd 64 1/22/13 12:27:05 PM1/22/13 12:27:05 PM
cis zawiera także inną cząsteczkę chemiczną, i to wykazującą własności lecznicze (paklitaksel – taxol). Wiele lat sądzono, że jest on także wytworem rośliny. Okaza-ło się jednak, że za produkcję tego specyfiku odpowiadają grzyby endofityczne. Po raz pierwszy substancja czynna została wyizolowana z cisu w 1966 r., opisana pod względem chemicznym w roku 1971 i po syntezie święci dziś triumfy w medycynie.
Jest remedium na wiele chorób, przede wszystkim na różne odmiany nowotworów i choroby neurodegradacyjne. Tego jedynego grzyba odpowiedzialnego za produk-cję paklitakselu poszukiwano wśród różnych gatunków. Wybór padł na endofit o
na-Zamieranie jesionu. Dwa pierwsze zdjęcia: symptomy choroby; kolejne: sprawca Chalara fraxinea (anamorfa) i Hymenoscyphus pseudoalbidus (teleomorfa), (fot. T.K.)
Grzyby ozalid.indd 65
Grzyby ozalid.indd 65 1/22/13 12:27:06 PM1/22/13 12:27:06 PM
zwie Taxomyces andreanae. Wykorzystywano go do produkcji leczniczych związków chemicznych na skalę przemysłową i ogłoszono grzybem o wielkiej przyszłości.
Ostatnie dane wskazują jednak raczej na złożony proces produkcji metabolitów.
Niewykluczone, że dopiero współdziałanie różnych organizmów daje naprawdę do-bry efekt, wyizolowanie bowiem jednego grzyba ze złożonej mozaiki zasiedlającej tkanki cisa, z nadzieją na eksploatację jego właściwości, może w rzeczywistości nie przynieść takich rezultatów, jakich się spodziewamy.
Warto też wspomnieć o tym, że grzyby w roślinach często konkurują ze sobą. Jeśli roślina jest zasiedlona przez grzyba, który nie jest patogenny, to jej mieszkaniec sta-nowi skuteczną barierę przeciwko grzybom, które są naprawdę szkodliwe dla swoich żywicieli. Takie grzyby endofitowe żyją na ogół w stanie wegetatywnym. Ich strzępki przenoszą się z rośliny na roślinę wertykalnie, czyli z rodzica na potomka. W wypadku roślin oznacza to, że z tkanek osobnika dojrzałego grzyb przemieszcza się przez kwiat, potem zalążnię, aż dociera do nasiona. Czasem jednak na roślinie pojawia się faza płciowa. W wypadku grzyba o nazwie Epichloë ujawnia się ona na trawach w postaci żółtej mufki na pędzie lub rozdętego „kwiatu”. Zarodniki powstają na skutek procesu Strzępki przedstawiciela rodzaju pleśniak (Mucor) w tkankach widłaka przeciskające się przez aparaty szparkowe (fot. M.W.)
100 μm
Grzyby ozalid.indd 66
Grzyby ozalid.indd 66 1/22/13 12:27:09 PM1/22/13 12:27:09 PM
płciowego, który ułatwiają nierzadko muszki z rodziny Antomyidae, a potem roznoszą się horyzontalnie, czyli z osobnika zakażonego na rośliny z najbliższego sąsiedztwa.
Niektóre z endofitów zadziwiają nas. Niedawno opisany nowy dla nauki gatunek Paraconiothyrium babiogorense został zidentyfikowany z rozmnóżek widłaka wroń-ca (Huperzia selago), rosnącego szerokimi płatami w lasach na stokach Babiej Góry.
Grzyb ten był odnajdowany tylko w tych częściach rośliny, które służą do bezpłcio-wego rozmnażania i nigdzie indziej. Wydaje się, że jego obecność stymuluje pojawia-nie się rozmnóżek na końcach liści tej rośliny. Co więcej, pojawia-nie został jak dotychczas znaleziony poza masywem Babiej Góry. Jest zatem endofitem-endemitem.
Pospolitym endofitem jest również przywoływany już wcześniej grzyb o nazwie Hymenoscyphus. Jego trąbkowate owocniki zaczynają wyrastać z pędów roślin ziel-nych późną jesienią. Czasem jest ich tak wiele, że pędy zdają się pokryte jasnymi tarczkami. Ich wielość wskazuje, jak dużo strzępek chroniło się wewnątrz rośliny podczas sezonu wegetacyjnego. Znajdziemy je zawsze, chodząc jesienią wśród zasy-chających pędów nawłoci (Solidago).
Bardzo często z wnętrza roślin izoluje się pospolite grzyby strzępkowe z rodza-jów Alternaria, Fusarium czy też Epicoccum lub grzyby drożdżoidalne (np. Crypto-coccus i Sporobolomyces). Epicoccum to grzyb wszędobylski – znajdujemy go niemal na każdej roślinie i nawet izolujemy zarodniki z powietrza. A jednak jeśli próbujemy
Grupy zarodników grzyba Epicoccum purpurascens tworzące się na powierzchni pędu karbieńca (fot. M.W.)
Grzyby ozalid.indd 67
Grzyby ozalid.indd 67 1/22/13 12:27:10 PM1/22/13 12:27:10 PM
określić grzyby znajdujące się wewnątrz rośliny metodami molekularnymi, z wyko-rzystaniem klonowania materiału genetycznego, grzyb ten znika z pola naszego wi-dzenia. Można się spodziewać, że jest to organizm, który podszywa się pod endofity.
Towarzyszy im, ale naprawdę nie prowadzi życia skrytego w tkankach roślinnych.
Zuchwale wciska się w szparki, pozostaje pomiędzy wystającymi żebrami wzmac-niającymi łodygi, a ponieważ ma strzępki ciemno zabarwione, odporne na tempera-turę i związki chemiczne, to nawet długotrwałe upały lub sterylizacja powierzchnio-wa pędów nie są wystarczające, by go usunąć.
Grzyby, o których mówimy, zazwyczaj są dobroczynne, jednak czasem potrafią przejść do ataku. Ich pozytywny wpływ zanika, gdy drastycznie pogarszają się wa-runki życiowe. Dopiero wtedy o wielu z nich przypadkowo się dowiadujemy, że są obecne w roślinie. Taką formę bytowania w pędach i igłach sosny wykazują grzyby Scoleconectria cucurbitula i Cenangium ferruginosum, które uważane są za patogeny słabości, co oznacza, że symptomy ich obecności występują z chwilą osłabienia drze-wa. Na masową skalę (na powierzchni niemal 2 mln hektarów) grzyby ujawniły się wiosną 1996 r. oraz w roku 1997 w lasach sosnowych znacznej części Polski. Było to konsekwencją tzw. suszy mrozowej w lutym i marcu – w wyniku nagłego ocieplenia nastąpiła silna transpiracja w igłach, a równocześnie systemy korzeniowe w zamar-zniętej glebie były nieaktywne.
Igły zrudziały, zamierały pędy, na których pojawiły się miseczki obydwu grzy-bów. Zielone dotychczas igły okazały się rezerwuarem zakaźnym, a łagodny endofit pokazał swą moc. Równocześnie osłabione drzewa atakowały muchówkowate owa-dy z rodziny pryszczarkowatych (Cecidomyiidae). W wyniku tak silnego osłabienia drzew w ciągu kilku tygodni objawy zamierania sosny pojawiły się na powierzchni prawie jednej czwartej wszystkich lasów w naszym kraju. To była już epifitoza. Po-dobny endofitowy charakter bytowania cechuje grzyby z rodzaju Phomopsis, a także patogeniczną Chalara fraxinea (teleomorfa Hymenoscyphus pseudoalbidus). Pospoli-cie zasiedlają one pędy jesionów, a ich owocowanie i powodowane nekrozy można zobaczyć z chwilą osłabienia fizjologicznego drzew lub nawet na starych gałęziach.
Miseczki Cenangium ferruginosum i worki z zarodnikami oraz poduszki z zarodnikami Scoleconectria cucurbitula (fot. T.K.)
Grzyby ozalid.indd 68
Grzyby ozalid.indd 68 1/22/13 12:27:12 PM1/22/13 12:27:12 PM
Grzyby te są wówczas śmiertelnym zagrożeniem dla jesionów, gdyż bardzo szybko zasiedlają pędy innych, dotychczas zdrowych drzew.
Endofity znajdujemy w liściach, pędach, pączkach, w kwiatach i nasionach. Cho-ciaż ich strzępki ciągną się poprzez pędy, nie trafiają jednak do korzeni. Nie znaczy to jednak, że ta część rośliny obywa się bez grzyba. Tam jednak królują już grzyby mykoryzowe, o których pisaliśmy w rozdziale 2.2.