Las jest bardzo bogatym środowiskiem. Oferuje wiele różnych nisz ekologicz-nych. Roi się od drobnych bezkręgowców przeczesujących ściółkę, fruwających w koronach drzew i wędrujących po pniach. Stawonogi, które są najbogatszą gru-pą organizmów na świecie, są w lesie reprezentowane przez tysiące gatunków. Jest ich taka mnogość, że nie ma jednego specjalisty, który mógłby je wszystkie poznać i nazwać. Najwięcej jest chrząszczy, ale znajdziemy również muchówki, motyle noc-ne i dziennoc-ne, pluskwiaki, mszyce, mrówki, osy i wiele innych. Wśród nich są także bezskrzydłe skoczogonki i widłogonki. Warto też wspomnieć o roztoczach, które na-leżą do gromady pajęczaków, a często są tak drobne, że aby je zobaczyć, trzeba być zaopatrzonym w lupę. Niektóre roztocza żerują na martwej materii organicznej, ale
Od lewej: formowanie konidiów pierwotnych na konidioforach Pandora; zarodniki pierwotne owadożerki (Entomophaga) leżące na szczecinie gąsienicy niedźwiedziówki. Zarodnik centralny zaczyna tworzyć konidium wtórne (fot. M.W.)
Grzyby ozalid.indd 77
Grzyby ozalid.indd 77 1/22/13 12:27:29 PM1/22/13 12:27:29 PM
przygnało. Ale co? Jej mózg jest malutki. Nie wie. Może to lepka spadź pozostawiona niedawno przez mszyce miodunki? Tymczasem na jej chitynowy, pokryty rzadkimi włoskami pancerzyk pada dość duży i lepki zarodnik grzyba. Wygląda jak przejrzy-sty balonik, który wiatr przygnał przypadkiem w te rejony, ale to nie jest prawda.
Jego celem było właśnie to miejsce. Wkrótce z tej balonikowatej formy wyłania się kiełek strzępki, który kieruje się ku oskórkowi owada.
Nie musi się przebijać do środka, nie musi się wysilać. Chitynowy oskórek ustę-puje, sam się rozchyla, wpuszcza intruza do środka. Dlaczego? Czy to czary? Nie, to tylko niewidoczne dla naszych oczu enzymy chitynolityczne grzyba rozpuszczają miejscowo pancerzyk, tworzą tunel, którym podąży strzępka. Zawartość zarodnika jest już w środku. W ciele tłuszczowym. W białej i tłustej masie. Tam strzępka rośnie
Entomophthora muscae na ciele zabitej muchy. Białe pasy widoczne pomiędzy płytami chitynowymi na odwłoku to ściśle przylegające do siebie konidiofory grzyba. Na skrzydłach i włoskach wystrzelone z konidioforów zarodniki (fot. C.B.)
Grzyby ozalid.indd 78
Grzyby ozalid.indd 78 1/22/13 12:27:34 PM1/22/13 12:27:34 PM
i dzieli się na niewielkie fragmenty. Ciała strzępkowe są tak małe i śliskie, że z ła-twością zostaną zabrane przez prąd płynącej w naczyniach hemolimfy*. Składające się z 13 komór serce muchy, które leży tuż pod pancerzem, unosi ciała strzępko-we, wprawia w ruch. Wraz z hemolimfą strzępki porywane są do wszystkich miejsc w ciele, zaczepiają się w skrętach naczyń, docierają do tchawek, osiadają niedaleko serca. Kilka z nich przykleiło się przy cewkach Malpighiego, które pełnią funkcję wydalniczą, przesyłając produkty przemiany materii do jelita. Mucha lata.
Mucha ma mały mózg, właściwie nie jest to jeszcze mózg, lecz zwoje nadprzełyko-we, i nie wie, że w jej ciele już rozsiadł się „obcy”. W pewnym momencie ciała strzęp-kowe owadomorki przystępują do ataku. Są rozlokowane właściwie już wszędzie.
Ich atak będzie nie do przezwyciężenia, kuliste bowiem i wydłużone ciałka grzybni zaczynają wydzielać z siebie związki chemiczne: proteinazy i lipazy. Te groźne en-zymy płyną gęstą rzeką z przejrzystych, mikroskopijnych ciał strzępkowych. Płyną i niszczą. Niszczą błony komórek, rozkładają ściany tkanek, rozpuszczają narządy.
Mucha nieruchomieje. Nie wie dlaczego. Jej powłoki zewnętrze się zapadają. W niej, w środku, jędrne do niedawna struktury narządów wypełnia białawe mleczko – za-Zarodniki Zoophthora z widoczną papillą (miejscem oderwania od konidioforu), (fot. M.W.)
30 μm
Grzyby ozalid.indd 79
Grzyby ozalid.indd 79 1/22/13 12:27:36 PM1/22/13 12:27:36 PM
najeźdźcę. Stała się jego niewolnikiem. Nie strawione zostały mięśnie, które jeszcze mogą okazać się potrzebne grzybowi, ani „okablowanie” układu nerwowego. Mu-cha powolutku, porwana niezrozumiałym porywem, kieruje się ku górze. Wspina się niezdarnie po liściach i gałązkach. Grzyb, który zaczął pożerać jej strawione wnę-trze, w tej chwili obejmuje władanie nad przestrzenią, gdzie znajdowały się kolejne narządy. Wypełnia odwłok i tułów.
Mucha ciągle się wspina. Wciąż wyżej, wzdłuż pędów i pnia, aż do momentu, gdy zamiera bez siły. Tam właśnie grzyb ją przytrzyma już na zawsze. Spomiędzy czło-nów odwłoka, z licznych połączeń stawowych zaczną rosnąć strzępki i przyczepiać muchę do podłoża. Pojawią się rozgałęzione ryzoidy*, gdy więc jej mięśnie zamrą w ostatnim skurczu, ciało muchy już nie odpadnie od miejsca, do którego udało się dojść. Tymczasem wszędzie tam, gdzie pokrywa oskórka jest cieńsza wydobędą się szerokie i sztywne strzępki przypominające karabiny gotowe do strzału. To na nich będą się formować duże i lepkie zarodniki wyglądające jak karnawałowe balony. Nie będą jednak opadać powoli, podobnie jak liście spadające jesienią z drzew. Będą wy-strzeliwane wprost przed siebie, daleko i szybko.
Można sobie wyobrazić, jak trudno jest zarodnikowi tego grzyba osiągnąć ciało innego owada, wcelować w niego lub przypadkowo natrafić! Nie do końca jednak to trudna sztuka, jakby się wydawało, jeśli grzyb posłuży się fortelem. Mucha, umiera-jąc, rozkłada skrzydełka na boki, a czasem wystawia ku górze swój odwłok i w tak nietypowej pozie kończy żywot. Ta postawa właśnie, wymuszona przez rozwijające
Przerastająca ciało much grzybnia przedstawiciela Entomophthorales ujawnia się we wszyst-kich miejscach o cieńszym chitynowym oskórku (fot. C.T.)
Grzyby ozalid.indd 80
Grzyby ozalid.indd 80 1/22/13 12:27:37 PM1/22/13 12:27:37 PM
się strzępki owadomorki, przyciąga samce much znajdujące się w pobliżu. Zlatują się gromadnie, zainteresowane „atrakcyjną” samicą. Zanim się zorientują, że widzą tylko opuchnięty i wypełniony grzybem pancerz, zostają natychmiast zbombardowane du-żymi i lepkimi zarodnikami. Przysiadają na chwilę na liściu, badają jego powierzchnię swoimi narządami pokarmowymi i ulatują, zabierając ze sobą duży i lepki zarodnik.
Owadomorka rozpoczyna kolejny cykl życiowy wraz ze swoim niewolnikiem.
Owadomorki są grzybami, które pojawiają się efemerycznie najczęściej wraz z występującą gradacją owadów. Czasem na dolnej stronie liścia możemy dostrzec kilkanaście much przyczepionych do rośliny ryzoidami grzyba. Podobnie maso-wym zakażeniom ulegają mszyce lub szarańczaki. Opanowanie żywiciela zawsze jest prostsze, gdy dookoła jest wiele potencjalnych ofiar. Inaczej sytuacja wygląda, gdy owady są terytorialistami. Do takich należą wielbłądki (Raphidioptera), których drapieżne larwy żerują na korze. Grzyb nie infekuje tułowia ani głowy, ale całkowi-cie wypełnia odwłok owada. Doprowadza do tego, że ostatnie segmenty odpadają, a z jamy odwłoka wysypują się lepkie zarodniki znaczące drogę, którą przeszła lar-wa, gotowe przylepić się do owada przechodzącego tą samą trasą. Owad z kolei, pod wpływem nieznanych jeszcze związków tworzonych przez strzępki, zmienia swo-je zachowanie. Nabiera kanibalistycznych skłonności i aktywnie szuka osobników swojego gatunku. Mimo że wycieńczony toczącą go chorobą nie zdoła zwyciężyć zdrowej larwy, to efektem walki jest oblepienie rywala przylegającymi zarodnikami, które niezwłocznie zaczynają kiełkować. Prowadzone są intensywne badania, które mają wyjaśnić mechanizmy infekcji owadomorkowców. Organizmem modelowym branym pod lupę, również w aspekcie badań molekularnych, jest para: mrówka rud-nica (Formica rufa) i grzyb Pandora formicae. Dookoła gniazda mrówek dość często możemy zidentyfikować chore lub nieżywe mrówki przyczepione do źdźbeł trawy, ale przecież grzyb nie dziesiątkuje mrowisk. Mrówki zatem wytworzyły skuteczną ochronę.
Od lewej: Entomophthora muscae – zarodniki osiadające na skrzydełkach muchy, Zoophthora – grzybnia na ciele chrząszcza naliściaka (fot. M.W.)
Grzyby ozalid.indd 81
Grzyby ozalid.indd 81 1/22/13 12:27:42 PM1/22/13 12:27:42 PM
Owadożerkę (Entomophaga) spotkamy także na groźnych szkodnikach drzew w la-sach gospodarczych – na strzygoni choinówce, kuprówce rudnicy czy innych niedź-wiedziówkowatych.
To dobra wiadomość dla leśnika, który nierzadko zmuszony jest walczyć z owa-dzimi szkodnikami lasu, o czym opowiada kolejny rozdział. Na szczęście istnieje naturalny sojusznik, wystawiający do strzału swoje „karabiny” nabite pękatymi za-rodnikami.