Historia Ziemi Łukowskiej

Historia obszaru stanowiącego obecnie Powiat Łukowski jest dość dobrze udokumentowana. Miasto Łuków, jako gród obronny istniało prawdopodobnie już w XIII wieku. Wzmianka w Kronice Długosza mówi, że w 1233 roku „Kock zdobyty na Jaćwingach został przyłączony do kasztelanii łukowskiej”. Nazwa Łuków pochodzi od staropolskiego słowa ług, łęg, oznaczającego teren bagnisty, nizinny. Stoczek Łukowski, jako osada istnieje już od XII wieku, wchodził wówczas w skład województwa mazowieckiego. Przywilej lokacyjny, nadany przez króla Zygmunta Starego, otrzymał 4 kwietnia 1546 roku.

Ziemia Łukowska (obecnie częściowo pokrywająca się z Powiatem Łukowskim), leżąca między Wieprzem i Tyśmienicą na południu, a Liwcem i Muchawką na północy, na wschodzie zaś między źródłami Liwca po Tyśmienicę do Niewęgłosza, na zachodzie po tereny puszczańskie, stanowiła bagienno – piaszczysty płaskowyż, którego najwyższym wzniesieniem był teren pokryty bagnami i puszczą w pobliżu wsi Jagodne.

To najbardziej wysuniętą na wschód część Księstwa Sandomierskiego.

Wraz z przesunięciem granicy Polski za czasów Bolesława Chrobrego po Brześć nad Bugiem, zajmujący centralne miejsce tych ziem, Łuków stał się w 1233 roku siedzibą kasztelanii, co zostało potwierdzone zapisem z 1257 roku w buli papieża Aleksandra IV. Należący do Księstwa Sandomierskiego Łuków był najdalej na wschód wysuniętym grodem Małopolski, broniącym ziem polskich przed najazdami Litwinów, Jadźwingów i Prusów, tym samym stając się na tym terenie najważniejszym ośrodkiem gospodarczym, politycznym oraz kościelnym. Jak wynika z dokumentów, w 1244 roku Łuków z Lublinem i Sieciechowem zniszczony został podczas napadu plemion pruskich. Bolesław Wstydliwy, w celu wzmocnienia obronności grodu, sprowadził do Łukowa Zakon Templariuszy, co wiązało się także z planami założenia biskupstwa łukowskiego, dla którego zakon miałby być osłoną przed napadami obcych plemion, jak również przed ingerencją Zakonu Krzyżackiego. Pomimo że papież Aleksander IV polecił w dniu 1 lutego 1257 roku utworzenie diecezji w Łukowie i powierzenie jej pierwszemu biskupowi łukowskiemu Bartłomiejowi z Czech, jednak działania te nigdy nie zostały wprowadzone w życie. Nadanie przez Kazimierza Wielkiego w 1369 roku prawa wolnego miasta i obdarowanie mieszkańców gruntami oraz późniejsze zawarcie unii polsko - litewskiej z 1385 roku spowodowały rozwój miasta, dzięki czemu Ziemia Łukowska stała się bardziej atrakcyjna dla osadników. Doniosłym wydarzeniem w życiu Łukowa było nadanie miastu przez króla Władysława Jagiełłę w dniu 23 czerwca 1403 roku w Szczekarzewie (Krasnymstawie) prawa magdeburskiego.

Kazimierz Jagiellończyk, przywilejem z 1445 roku, ustanowił cotygodniowe targi, zaś Aleksander Jagiellończyk nadał w 1505 roku przywilej wzniesienia ratusza na rynku i urządzania w nim wagi oraz budowy kramów. Przez miasto biegły również szlaki handlowe na Mazowsze, Litwę, na południe Małopolski i na Ruś. Łuków stał się miastem zamożnym, odgrywającym znaczną rolę gospodarczą, o czym świadczył fakt uzyskania w 1526 roku prawa wysłania przez miasto swego posła do sejmu. Wojny polsko - kozacka (1648-1654) i polsko – szwedzka (1655-1660) oraz rządy Sasów, ciągłe przemarsze wojsk polskich i obcych, rabunki i dewastacja miasta przyczyniły się do jego upadku gospodarczego i politycznego. Dopiero okres oświecenia przyniósł pewne ożywienie. W 1775 roku Łuków podniesiony został do rangi kasztelanii, a pod koniec wieku XVIII miasto otrzymało siedzibę sądu i uzyskało prawo organizowania własnego sejmiku. Ważną rolę odegrał też sprowadzony do Łukowa w 1629 roku z Zakon Bernardynów, którzy, m.in. założyli fabrykę sukna grubego, czynną do 1812 roku, a sprowadzeni w 1695 roku o.o. Pijarzy założyli na terenie miasta Kolegium Pijarów, które jako pierwsze w kraju wprowadziło w życie program Komisji Edukacji Narodowej.

Po III Rozbiorze Polski Łuków znalazł się w Galicji Zachodniej w granicach zaboru austriackiego. Miastu odebrano dotychczasowe przywileje, a ludność obłożono licznymi podatkami. Po krótkim okresie przynależności do Księstwa Warszawskiego, Łuków, na mocy Traktatu Wiedeńskiego, znalazł się w granicach Królestwa Polskiego.

Obwód Łukowski obejmował znaczne terytorium sięgające aż po Wisłę, z Łaskarzewem, Osieckiem, Stoczkiem Łukowskim, Żelechowem, Maciejowicami i Stężycą. W czasach zaborów Ziemia Łukowska stała się prężnym ośrodkiem myśli politycznej oraz patriotycznych zrywów jej mieszkańców. Łukowianie brali czynny udział w Powstaniu Listopadowym, a pod Stoczkiem gen. Józef Dwernicki stoczył 14 lutego 1831 roku zwycięską bitwę z wojskami rosyjskimi. Działał tu Związek Patriotyczny, zorganizowany w 1839 roku przez młodzież łukowsko – warszawską.

W czasie Powstania Styczniowego do wiosny 1865 roku działała w okolicy grupa ostatnich powstańców z ks. Stanisławem Brzóską i jego adiutantem - kowalem

z Łukowa, Franciszkiem Wilczyńskim, których stracono w maju 1865 roku w Sokołowie Podlaskim. Łuków popadał w coraz większą ruinę. Zmiany na lepsze przyniosło dopiero zbudowanie linii kolejowych Warszawa – Brześć, Łuków - Dęblin i Łuków – Lublin.

Fotografia 1. Pomnik pamięci ks. Stanisława Brzóski w rezerwacie Jata

Źródło: Starostwo Powiatowe w Łukowie

W latach 1918-1939 Łuków staje się pod względem życia społecznego, kulturalnego i politycznego jednym z ważniejszych miast województwa lubelskiego. Wydawano tu własne gazety, działało Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Ogniwo”

prowadzące teatr. W mieście stacjonowały szwadrony zapasowe: 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich, 26 Pułku Ułanów Wielkopolskich im. Hetmana Wielkiego Litewskiego Jana Karola Chodkiewicza oraz 27 Pułku Ułanów im. Króla Stefana Batorego.

Stopniowy rozwój miasta przerwał wybuch II Wojny Światowej. Na terenie powiatu Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” pod dowództwem gen. Franciszka Kleeberga stoczyła w dniach 3-5 października 1939 roku pod Kockiem i Wolą Gułowską ostatnią bitwę Kampanii Wrześniowej. Lata okupacji przyniosły miastu olbrzymie straty, zarówno materialne, jak i w ludności, szczególnie żydowskiej, gdyż Niemcy dokonali na tym terenie wielu egzekucji i pacyfikacji, z których najbardziej tragiczne miały miejsce w 1939 roku w Łukowie, a w 1940 roku w Józefowie. Na terenie miasta okupant zlokalizował getto, w którym umieszczono Żydów miejscowych, ale też z innych terenów Polski, Słowacji, Węgier i Francji. Ludność żydowską częściowo

wymordowano na miejscu pod pobliską wsią Malcanów, pozostałych wywieziono do obozów zagłady w Treblince i na Majdanku.

Na Ziemi Łukowskiej działała dobrze zorganizowana partyzantka: oddziały Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych, Batalionów Chłopskich oraz Gwardii Ludowej i Armii Ludowej. W dniu 23 lipca 1944 roku miasto zostało wyzwolone od okupantów przez Armię Radziecką wspomaganą przez oddziały Armii Krajowej, jednak niemieckie bombardowania przeprowadzone w dniach 24 i 25 lipca 1944 roku zniszczyły je w ponad 80%. Po wojnie ożywienie gospodarcze przyniosła budowa dwóch dużych zakładów: fabryki obuwia i zakładów mięsnych bazujących na lokalnym surowcu.

Opisując historię Ziemi Łukowskiej należy wspomnieć również osobę Henryka Sienkiewicza – laureata Nagrody Nobla, który urodził się i spędził wiele lat życia w Woli Okrzejskiej, w Powiecie Łukowskim. Postać Henryka Sienkiewicza jest polskim dobrem narodowym, a pamięci jego osoby i dorobku literackiego poświęcone jest Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej. Historia obszaru stanowiącego obecnie Powiat Łukowski stanowi element poczucia tożsamości lokalnej społeczności i jest jednocześnie wartościowym zasobem budowania marki tego obszaru – „Powiat Łukowski – Ziemia Henryka Sienkiewicza”.