Badania struktur osadniczych mają w europie Środkowej długie tradycje, a ich konwencja metodyczna opiera się na doświadczeniach zsumowanych w latach 70. XX wieku w pracy Herberta Jankuhna (1977). zebrane przez niego kompendium dotyczyło głównie monodyscyplinarnych badań archeologicznych, koncentrowanych na okresach pradziejowych i wczesnym średniowieczu. do okresów późniejszych, badanych niegdyś głównie z pozycji histo-ryka bądź histohisto-ryka architektury, odnosiły się określenia
melioratio terrae nostrae, czy też niemieckie landesausbau
(münch 1965; Böhme 1991). koncepcja badawcza określa-na jako aokreśla-naliza krajobrazu kulturowego daje szersze moż-liwości obserwacji minionej rzeczywistości. sam termin „krajobraz kulturowy” nie ma jednoznacznej definicji. Ugruntowany jest w archeologii anglosaskiej w kilku zbli-żonych wariantach (Hoskins 1969; Aston 1985; Ashmore, knapp 1999; spencer-Wood, Baugher 2010). główną cechą proponowanego w nich podejścia metodycznego jest możliwość perspektywicznego spojrzenia na całość problemu rozwoju osadnictwa, gospodarki, stylu życia i związanych z tym regulacji społecznych wraz z ideologią i symboliką. mocno podkreśla się przy tym znaczenie uwarunkowań naturalnych – adaptacji, eksploatacji i an-tropogennych przekształceń przyrody. koncepcja „kra-jobrazu kulturowego” przypomina, że wyniki badań ar-cheologicznych nie przyniosą wartościowego rezultatu bez osadzenia ich w realiach geograficznych i historycznych. można powiedzieć, że badania krajobrazu kulturowego są ze swej natury interdyscyplinarne, a w największym stopniu dotyczy to archeologii okresów historycznych.
celem badań przeprowadzonych w obrębie mikro-regionu wleńskiego było nie tyle kompletne opisanie
przedstawionego w tytule zjawiska, co skompletowanie, w możliwie obszernym zakresie, interdyscyplinarnej pod-stawy źródłowej do badań mikroregionu Wlenia w fazie przedindustrialnej. Punkt ciężkości położono przy tym na wykorzystanie metod nieinwazyjnych. określenie „mikroregion” z definicji niejako akceptuje, że granice badanego obszaru, wraz z zawartymi w nich strukturami, nie mają wyraźnej postaci liniowej. zasięg tej strefy, wy-odrębnionej jako okręg grodowy, kasztelania, districtus, czy też weichbild, podlegał przemianom wraz ze skompli-kowanym procesem zmian własnościowych i przesunięć administracyjnych. Punktem centralnym mikroregionu, w rozumieniu funkcjonalnym, zgodnym z teorią Waltera christallera (1933), był gród, a następnie zamek na górze zamkowej. obszar, na który zamek oddziaływał admini-stracyjnie, militarnie i gospodarczo, usytuowany był nad rzeką Bóbr, na styku Pogórzy Izerskiego i kaczawskie-go. Jego struktura kulturowa kształtowała się w wyniku skomplikowanych procesów osadniczych na pograniczu stref politycznej dominacji Polski, czech i niemiec lub za-wartych w ich obrębie mniejszych dominiów feudalnych.
granic wczesnośredniowiecznego okręgu grodowego, identyfikowanego niekiedy z wydzieloną administracyjnie kasztelanią, nie odtworzymy precyzyjnie. Wiemy tylko, że w pierwszych dziesięcioleciach XIII wieku kasztela-nia wleńska otoczona była od północy i wschodu przez kasztelanie z grodami w Bolesławcu, legnicy i w Świ-nach (moździoch 2002, s. 190). Więcej można powie-dzieć o zasięgu weichbildu ukształtowanego w dalszych dziesięcioleciach XIII wieku i trwającego do schyłku śre-dniowiecza. Jego zasadniczy zakres wynikał z feudalnych oddziaływań zamku, a częściowo także parafialnego
ko-ścioła p.w. św. mikołaja w mieście Wleń. Źródła pisane pozwalają wskazać należące do weichbildu wsie. Istotne informacje uzyskano stosując analizę hipotetycznego za-kresu miejscowości (site catchment) opartej na metodzie wieloboków Thiessena. retrospektywnie wykorzystano nowożytne przekazy kartograficzne. Tak więc, stosując zróżnicowane źródła i metody zrekonstruowano przebieg południowej i wschodniej granicy weichbildu. nieostre pozostają granice północna i zachodnia (z późnośrednio-wiecznym dystryktem lwóweckim). rekonstruowany maksymalny obszar weichbildu miał powierzchnię nieco poniżej 390 km2.
obecna wiedza o warunkach naturalnych terenu mikroregionu wleńskiego daje pewne możliwości inter-pretacji przydatności osadniczej i gospodarczej w okre-sach historycznych. dostępne dane ilustrują warunki ogólne, prezentowane przez wyżynny obszar z relatywnie bogatą siecią hydrograficzną, dotyczące rzeźby terenu, w tym zróżnicowania wysokości, nachylenia stoków, ich nasłonecznienia, warunków mikroklimatycznych. Istotne są informacje o warunkach litogenetycznych i oferowanych przez nie surowców mineralnych, a także rolniczej przydatności gleb. ocenę szczegółowych prefe-rencji osadniczych przeprowadzono z wykorzystaniem numerycznego modelu terenu, utworzonego z pomiarów Als, uwzględniając w analizie wyszczególnione powyżej kryteria przyrodnicze. dołączono do nich także aspekty kulturowe – odległość od założeń obronnych oraz od cieków wodnych. Wynik wykazał, że poszukując miejsca pod osadę wybierano lokalizacje względnie niskie, o nie-wielkim nachyleniu, średnio nasłonecznione, o niskim indeksie wilgotności i stabilnym gruncie. odległość od cieków jest zróżnicowana, nie przekracza nigdy 1 km, a oddalenie od zamków lub grodów osiąga maksymal-nie 4 km. szczególne położemaksymal-nie mają dwa najistotmaksymal-niejsze funkcjonalnie punkty osadnicze – wleński zamek zajmuje wybitnie obronne miejsce na szczycie góry zamkowej, a miasto Wleń założono niekorzystnie na terasie zalewo-wej, co przyniosło poważnie negatywne konsekwencje w postaci cyklicznych powodzi.
rozwój osadnictwa w mikroregionie Wlenia zapocząt-kowany został powstaniem grodu i osady przygrodowej na górze zamkowej. czas ich powstania określono na 2. połowę X lub początki XI wieku. Ich ślady są słabo zachowane, co utrudnia określenie pierwotnego zasięgu zajętego terenu i następujących przemian. obecność za-równo grodu, jak i osady potwierdzono punktowo metodą wykopaliskową. Próby uściślenia zasięgu przeprowadzono
technikami nieniszczącymi – prospekcją geomagnetyczną i analizą numerycznego modelu terenu. Uzyskane niein-wazyjnie wyniki przynoszą wnioski o charakterze dość ogólnym, wymagające dalszej weryfikacji. dotyczy to szczególnie północnego zasięgu osady wczesnośrednio-wiecznej, a także przemian struktury wsi funkcjonują-cej w późnym średniowieczu i w czasach nowożytnych. Wiemy, że jej granice nie były stabilne. Ulegały przemia-nom związanym z organizacją przedpola zamku i budową fortyfikacji wczesnonowożytnych. zabudowa wsi była cyklicznie niszczona podczas oblężeń warowni, zwłaszcza w wieku XV, w czasie wojen husyckich. o stabilizacji zabudowy wiejskiej można mówić dopiero po opuszcze-niu zamku w 1646 r. i po budowie nowej, barokowej rezydencji.
Przekazy pisane dotyczące przemian własności, systemu podatkowego oraz zasięgów parafii pozwalają stwierdzić, że najpóźniej w początkach XIII wieku wokół zamku wytworzyło się zaplecze osadnicze. Wymienia się więc w roku 1217 wsie Bystrzycę, nielestno, strzyżo-wiec i Pilchowice, odległe od zamku o kilka kilometrów i pozostające w zależności od niego (sUB, t. 1, nr 164). Wspomniano przy tym Henryka Bawara, plebana w ko-ściele p.w. najświętszej Panny marii we Wleniu, który to kościół miał być przed około półwieczem konsekro-wany przez wrocławskiego biskupa Waltera (1149-1169). z późniejszych przekazów wiemy, że chodziło o kościół poza zamkiem (eclesia ante castrum), w miejscu obecnej, barokowej świątyni p.w. św. Jadwigi na górze zamkowej. Wczesne datowanie wsi i źródłowe sugestie o tradycyjnych powinnościach feudalnych pozwalają ostrożnie wnio-skować, że wymienione wsie należały do miejscowego, przedklolonizacyjnego osadnictwa. Jednocześnie po-jawiła się informacja o postępujących przeobrażeniach prawno-gospodarczych właściwych dla tzw. kolonizacji wschodniej. chodzi mianowicie o zamianę tradycyjnej da-niny w skórkach wiewiórczych na nowy podatek płacony zbożem. Wprawdzie z 1227 r. mamy przekaz wskazujący, że świadczenia z kasztelanii wleńskiej w dalszym ciągu regulowane były tradycyjnie, skórkami wiewiórczymi (kds, t. 3, nr 337), ale w tym samym czasie miała miej-sce, potwierdzona źródłem z 1228 r., kolonizacja terenów między Wleniem a Bolesławcem, wprowadzająca nowy model fiskalny (sUB, t. 1, nr 285). nie stwierdzimy pre-cyzyjnie, które wsie z okręgu wleńskiego możemy uznać za wynik tej wczesnej fazy kolonizacji. Wiemy jednak, że do końca XIII wieku wiejskie zaplecze osadnicze było już dość bogate. Tworzyły je następujące wsie: Bełczyna,
dębowy gaj, dłużec, golejów, mojesz, Pławna, Płóczki górne, rząśnik i sobota. kolejne powstawały w wieku XIV, stabilizując sieć osadnictwa wiejskiego. nieliczne dalsze powstały w czasach wczesnonowożytnych, wypeł-niając strefy o niższej przydatności rolniczej.
miasto Wleń założono poniżej zamku, na lewobrzeż-nej terasie Bobru, mocno narażolewobrzeż-nej na powodzie. Pierwsza pewna informacja o mieście pochodzi z 1261 r. Wzmian-kowano wówczas marcina, wójta we Wleniu (sUB, t. 3, nr 362). Istnieje natomiast miejscowa tradycja, oparta na pośrednich przesłankach, według której miasto założono już w 1214 r. Analiza metrologiczna zabytków kartogra-ficznych, planów katastralnych i obecnego rozplanowania zabudowy prowadzi do wniosku, że uzyskało ono plan pasmowy, zamknięty w swej głównej części w prosto-kąt o wymiarach 375-376 × 280 m. Prostoprosto-kątny rynek, o wymiarach 102 na 77 m, usytuowano w centrum tego układu. kościół parafialny zajął położenie na lekkim wy-niesieniu, na zachodniej granicy strefy zabudowanej. Jego pozycja wyznaczała oś biegnącą przez środek rynku i ca-łego, regularnego układu. Analiza numerycznego modelu terenu informuje, że miasto pozbawione było umocnień. nie stwierdzono pozostałości fos ani wałów. Jedyną osłoną od północy i wschodu pozostawała rzeka Bóbr, układająca się w tym miejscu w zakole. zachodnia krawędź miasta pokrywała się z podnóżem góry zamkowej.
z badań Archeologicznego zdjęcia Polski, przepro-wadzonych w 1986 r., znany jest zespół średniowiecznych i nowożytnych kamieni i kopców granicznych . W poświę-conym im artykule przedstawiono próbę ich interpretacji i chronologicznego podziału na kilka serii (Buśko 1991). Powtórne badania powierzchniowe z lat 2013, 2014 znacz-nie wzbogaciły źródłową podstawę do badań granic tery-torium miasta i zamku Wleń. nowo odkryte kamienie i kopce graniczne układają się w nieznane dotąd 2 ciągi linii granicznych. zakres znaków rytych na kamieniach powiększył się, wymagając tym samym nowego podziału typologiczno-chronologicznego. kierując się lokalizacją znaków i kopców oraz formą rytów zaproponowano nową interpretację w obrębie siedmiu serii zabytków. Podjęto próbę rekonstrukcji przebiegu granic i wykonano analizę ich widoczności.
sieć dróg w obrębie weichbildu zrekonstruowano z wykorzystaniem kilku metod. zasadnicze znaczenie
miała przy tym analiza kosztu dystansu (cost distance Analysis, least cost Path) związana z instrumentarium gIs. Fundamentem obliczeń był numeryczny model terenu. Uzyskane wyniki skorelowano ze źródłami kar-tograficznymi, z których najstarsze datowane są na wiek XVIII. rekonstrukcja dotyczy połączeń między centrum mikroregionu, a więc zamkiem i miastem Wleń, a sąsied-nimi ośrodkami centralnymi – Jelenią górą, lwówkiem, Świerzawą, lubomierzem i złotoryją, a także dróg lokal-nych. Przynajmniej niektóre z dróg rekonstruowanych dla średniowiecza miały znaczną trwałość, potwierdzoną obecnością na mapach XVIII-XX-wiecznych.
za istotny element krajobrazu kulturowego uznano także relikty egzekucji prawa karnego. Poza kilkoma obec-nymi w mikroregionie tzw. krzyżami pojednania, należą do nich miejsca straceń. na badanym terenie miały one postać szubienic budowanych poza strefami zabudowany-mi. Źródła kartograficzne pozwalają zlokalizować kilka takich założeń, a jedno z nich poddano ostatnio bada-niom wykopaliskowym. W ramach obecnego projektu przeprowadzono analizę widoczności szubienic z zamku, miasta i wsi oraz z ważniejszych dróg. zastosowano przy tym instrumentarium gIs, zdając sobie przy tym sprawę z przemian stanu zalesienia i zabudowy terenu, zmienia-jących w pewien sposób uzyskany obraz. Przedstawione wyniki przybliżają symboliczną i odstraszającą funkcję szubienic, wzbogacając wiedzę o organizacji krajobrazu kulturowego.
materiały uzyskane w trakcie badań elementów krajobrazu kulturowego mikroregionu wleńskiego dały pierwszą w regionie, interdyscyplinarną bazę źródłową do studiów nad przemianami sieci osadniczej i jej go-spodarczego zaplecza dla czasów przedindustrialnych. Przeprowadzona analiza zmierzała do określenia sposo-bów adaptacji człowieka do specyficznego środowiska naturalnego, do działań w zmieniających się warunkach prawnych i politycznych, przy zachodzących w średnio-wieczu procesach migracyjnych i przemianach etnicznych. Wyniki tej analizy nie są ostateczne, uważamy je raczej za zachętę do dalszych prac badawczych i interdyscyplinarnej dyskusji. z drugiej strony mamy nadzieje, że ukazują one rzeczywisty, znaczący wpływ przeszłości na aktualny obraz mikroregionu i na poczucie własnej identyfikacji lokalnej społeczności.