Prospekcją geofizyczną objęto dwa stanowiska archeolo-giczne: domniemane grodzisko w dębowym gaju, stan. 7, gm. lwówek Śląski i osadę przy wleńskim zamku, stan. Łupki 7, gm. Wleń. celem podjętych badań była próba określenia zasięgu stanowisk oraz określenia ich form zagospodarowanie przestrzennego. obiekt w dę-bowym gaju był wcześniej nierozpoznany i nie był trak-towany jako stanowisko archeologiczne. W przypadku stanowiska w Łupkach pierwszorzędnym celem badaw-czym była weryfikacja obecności osadnictwa wczesno-średniowiecznego.
Metoda
od wielu lat w badaniach archeologicznych z powo-dzeniem stosowane są różnorodne metody geofizyczne, które najczęściej wykorzystywane są na etapie prospekcji. Istotną cechą stosowania tych metod jest ich nieinwazyj-ny charakter, umożliwiający bez ingerencji w substancję zabytkową określenie wielu istotnych informacji na temat stanowisk archeologicznych. metody te opierają się na pomiarze cech fizycznych powierzchni ziemi, a zakres ich badań sięga w niektórych przypadkach do kilku metrów głębokości. Wachlarz stosowanych metod jest bardzo duży i można je podzielić na metody aktywne, w których wykorzystywana aparatura wywołuje określo-ne zjawisko fizyczokreślo-ne i następnie je rejestruje oraz pasywokreślo-ne mierzące istniejącą zmienność cech fizycznych gruntu.
do najczęściej wykorzystywanych w archeologii należy metoda geomagnetyczna. dzięki jej zastosowaniu można zarejestrować zalegające w ziemi obiekty archeologicz-ne, wykorzystując wywołane przez nie zaburzenia pola magnetycznego ziemi. W badaniach tych wykorzystuje się różnego typu magnetometry, które mierzą całkowitą wartość natężenia pola magnetycznego lub jego składową pionową (gradient). do pomiarów tego drugiego typu służą gradiometry, zbudowane z dwóch, umieszczonych jeden nad drugim magnetometrów, działających w opar-ciu o zjawisko indukcji.
Badania geomagnetyczne w dębowym gaju i Łup-kach wykonano z wykorzystaniem gradiometru firmy Bartington 601-2. rejestracja gradientu natężenia pola magnetycznego odbywała się w systemie naprzemien-nym. Pomiar wykonywano z dokładnością 0,1 nT, z po-miarami co 125 wzdłuż linii pomiarowych o odległości 0,5 m w obrębie kwadratów o bokach 10 × 10 m. siatka pomiarowa została wytyczona przy użyciu urządzenia gPs-rTk firmy Hi-Target w Państwowym Układzie Współrzędnych geodezyjnych 1992. Analizę rozkładu zmian pola magnetycznego przeprowadzono z wykorzy-staniem programu Archaeosurveyor, v. 2.4.0.11, firmy dW consulting. W efekcie uzyskano mapy zmian wek-tora pionowego natężenia pola magnetycznego zobra-zowane odcieniami szarości. zmienność natężenia pola magnetycznego widoczna w formie jego anomalii może być następnie interpretowana jako pozostałość różnego typu obiektów archeologicznych, śladów działalności człowieka itp.
Wyniki
Dębowy Gaj, stan. 7, gm. Lwówek Śląski
(AZP 80-15/24)
stanowisko 7 w dębowym gaju zlokalizowane jest na północ od współczesnych zabudowań wsi. zajmuje wyróż-niającą się w terenie formę ostańca skalnego wchodzącego w głąb doliny Bobru (ryc. 69-71). ma on formę zbliżoną do trójkąta, o ekspozycji dookolnej i rozmiarach około 160 × 200 m. od strony północnej, wschodniej i
połu-dniowej charakteryzuje się obecnością stromych krawędzi o wysokości około 12-14 m, opadających w kierunku dna doliny Bobru. Łagodne zbocze umożliwiające wejście na jego szczyt znajduje się po stronie wschodniej. szczyt wy-niesienia to płaskie, trójkątne plateau z bokami o długości około 70-60 m i powierzchni około 6000 m2 (ryc. 72). stanowisko to dotąd nie było rozpoznane archeologicz-nie. Być może należy je wiązać z grodziskiem badanym powierzchniowo w 1959 r. W 1998 r. podczas badań re-alizowanych w ramach Archeologicznego zdjęcia Polski
Ryc. 69. Dębowy Gaj, stan. 7, gm. Lwówek Śląski. Mapa archiwalna z początku XIX wieku (Urmesstischblatt 2883 – Liebenthal, sygn. N 729)
Ryc. 70. Dębowy Gaj, stan. 7, gm. Lwówek Śląski. Mapa archiwalna z początku XX wieku (Messtischblatt 4959 – Liebenthal)
Ryc. 71. Dębowy Gaj, stan. 7, gm. Lwówek Śląski. Widok stanowiska od strony północ-no-zachodniej. Fot. M. Furmanek
w południowo-zachodniej części cypla zarejestrowano dwa ślady osadnictwa datowane na pradzieje i średniowiecze. miejsce lokalizacji stanowiska oznaczone jako „Burg B.” (góra zamkowa) występuje na mapie archi-walnej z początku XIX wieku (ryc. 69). obszar wzgórza był wówczas wolny od zabudowy. na późniejszej o 100 lat mapie nie pojawiła się już nazwa góra zamkowa (ryc. 70), a sam obiekt pozostawał niezabudowany. nowych in-formacji dotyczących występowania struktur archeolo-gicznych dostarczyło jedno ze zobrazowań satelitarnych (data wykonania 21.04.2011 r.) zamieszczonych przez google earth (ryc. 73). Widoczne są na nim wyróżniki wegetacyjne, które mogą sugerować obecność obiektów o charakterze antropogenicznym. mają one linearny kształt i związane są najprawdopodobniej z obecnością fos i dróg. nie można wykluczać, że niektóre z nich uwi-doczniły się jako elementy związane z budową geologiczną i ukształtowaniem terenu. na innych zobrazowaniach publikowanych przez google earth (daty wykonania: 30.09.2009 r., 27.03.2014 r.), jak również na fotogra-fiach z innych ogólnodostępnych źródeł wyróżniki te nie pojawiają się.
Przebieg zaobserwowanych wyróżników podporząd-kowany jest ukształtowaniu cypla. Pierwszy z nich,
któ-ry można interpretować jako fosę, „odcina” najbardziej wschodnią część wysoczyzny, przebiegając w obrębie pła-skiego w tym miejscu plateau. około 53 m na zachód od niego widoczny jest kolejny wyróżnik, który również można interpretować jako fosę oddzielającą najwyższą, wypłaszczoną partię wzgórza. około 58-60 m dalej w kierunku zachodnim znajduje się kolejna anomalia o podobnym charakterze. ostatni z zaobserwowanych wyróżników znajduje się około 35 m dalej na zachód, biegnie w kierunku północnym, gdzie około 40 m na północ od współczesnej drogi polnej skręca w kierunku wschodnim. Wstępnie można go interpretować jako rów (fosę?) lub, co chyba wydaje się być bardziej prawdopo-dobne, jest śladem przebiegu w tym miejscu nieistniejącej obecnie drogi.
obiekty te znajdują najprawdopodobniej potwierdze-nie w efekcie analiz wizualnych danych lotniczego skano-wania laserowego (ryc. 74). dane te poddano serii analiz wizualnych, przy czym najwięcej elementów w mikroto-pografii powierzchni stanowiska można zaobserwować na wielokierunkowym modelu cieniowanym, analizowanym w 32 kierunkach, przy kącie padania światła 15˚ (multi--directionalhillshading). zauważalne są na nim wszystkie
Ryc. 73. Dębowy Gaj, stan. 7, gm. Lwówek Śląski. Zobrazowanie satelitarne z interpre-tacją wyróżników wegetacyjnych (źródło: Google Earth, data wykonania zdjęcia: 21.04.2011). Oprac. M. Furmanek
Ryc. 72. Dębowy Gaj, stan. 7, gm. Lwówek Śląski. Przekroju ostańca, na którym zlokali-zowane jest stanowisko.
Ryc. 74. Dębowy Gaj, stan. 7, gm. Lwówek Śląski. Wizualizacja danych lotniczego skano-wania laserowego (model: hillshading from multipledirections, D32, H15).
Oprac. M. Furmanek
Ry c. 76 . D ęb ow y G aj , s ta n. 7 , g m . L w ów ek Ś lą sk i. M ag ne to gr am y w yn ik ów b ad ań g eo m ag ne ty cz ny ch w s ka li s za ro śc i: A – z ak re s -30 00 /3 00 0 n T, B – z ak re s -50 /5 0 n T, C – z ak re s -10 /1 0 n T, D – z a-kr es -10 /1 0 n T, w s ka li r ed a nd b lu e. O pr ac . M . F ur m an ek
elementy zaobserwowane na wcześniej analizowanym zdjęciu satelitarnym.
W celu weryfikacji tych obserwacji podjęte zosta-ły badania geomagnetyczne, obejmujące powierzchnię 0,51 ha (ryc. 75-77). nie przyniosły one jednoznacznych efektów, ale zarejestrowane anomalie mogą być podstawą do dalszych rozważań. zwraca uwagę duża ilość anomalii dipolowych, szczególnie licznych w obrębie wypłaszczenia cypla. część z nich wskazuje na obecność przedmiotów żelaznych, inne mogą być wywołane przez kamienie i inne przedmioty.
Analizowane magnetogramy nie potwierdziły obec-ności fos, których wystąpienie sugerują wcześniej opi-sane wyróżniki roślinne. Ich brak może być związany z ograniczeniami sprzętowymi lub właściwościami te-renu oraz charakterem ich wypełniska. można jednak podjąć próbę interpretacji pozostałych anomalii. nie-zwykle interesująca jest regularna, kolista koncentracja anomalii dipolowych w północnej części badanego ob-szaru (ryc. 78, nr 4), o średnicy około 17 m. nie można wykluczyć, że jest to pozostałość fundamentów budynku wykonanego z wykorzystaniem surowca kamiennego. od
Ryc. 79. Łupki, stan. 7, gm. Wleń. Lokalizacja obszarów objętych badaniami geomagnetycznymi (strefy „sad” i „ogród”). Oprac. M. Furmanek
tej anomalii w kierunku południowym biegną dwie inne, równoległe, o podwyższonym gradiencie pola magnetycz-nego (ryc. 78, nr 5). Ich szerokość wynosi 1,4 m, odległość pomiędzy ich krawędziami wewnętrznymi 3,4 m, całko-wita szerokość 6,2 m. Forma i przebieg tej anomalii może sugerować, że jest to pozostałość konstrukcji wykorzystu-jącej dwa rowki, najprawdopodobniej fundamentowe. stąd można ją wstępnie interpretować jako pozostałość wału lub muru. Jego funkcję obronną wzmacnia sugerowana przez zdjęcia satelitarne możliwość wystąpienia fosy
bezpośred-nio po stronie zachodniej (ryc. 78, nr 2). dalej na zachód zarejestrowana została słaba anomalia o charakterze row-ków układających się w formę prostokąta, zorientowanego dłuższą osią wzdłuż linii południowy wschód – północny zachód (ryc. 78, nr 6). nie można wykluczać, że jest to pozostałość konstrukcji (fundamentów?) budynku na-ziemnego w wymiarach 6,30 × 13,15 m. W sąsiedztwie kolistego skupienia anomalii dipolowych zaobserwowano kolejne skupisko podobnych anomalii (ryc. 78, nr 7), które można interpretować jako relikty budynku, być może
Ryc. 80. Łupki, stan. 7, gm. Wleń, sektor „sad”. Magnetogramy wyników badań geomagnetycznych w skali szarości (kolejno – od góry, od lewej): zakres -3000/99 nT, zakres -100/100 nT, zakres -50/50 nT, zakres -20/20 nT, zakres -10/10 nT, oraz zakres -10/10 nT w skali red and blue. Oprac. M. Furmanek
Ryc. 81. Łupki, stan. 7, gm. Wleń, sektor: „sad”. Lokalizacja miejsca badań oraz magnetogramy wyników badań geomagne-tycznych w skali szarości. Oprac. M. Furmanek
prostokątnego o przybliżonych wymiarach 7,50 × 11,60 m. W południowo-wschodnim narożniku badanej przestrzeni zarejestrowano anomalię liniową o przebiegu południowy zachód – północny wschód (ryc. 78, nr 8), która może wskazywać na obecność w tym miejscu fundamentu wy-konanego z wykorzystaniem kamieni lub cegieł.
Wyniki dotychczasowej prospekcji geomagnetycznej, dodatkowo wzbogaconej o analizy danych satelitarnych i lidAr sugerują możliwość wystąpienia na badanym obszarze nieznanego wcześniej założenia obronnego, wykorzystującego formę naturalnie obronnego cypla, składającego się najprawdopodobniej z systemu 3 fos (ryc. 78, nr 1-3) oraz wału lub muru (ryc. 78, nr 4) i ele-mentów architektury w formie prawdopodobnie wieży (ryc. 78, nr 5) i innych budynków drewnianych i murowa-nych (ryc. 78, nr 6-8). nie można też wykluczyć, że ziden-tyfikowane relikty są pozostałością kilku różnoczasowych obiektów (np. grodzisko?, wiatrak? i inne). Ich weryfikacja będzie możliwa dzięki przeprowadzeniu dalszych badań nieinwazyjnych, jak również wykopaliskowych.
Łupki, stan. 7, gm. Wleń
W rejonie stan. 7 w Łupkach, znajdującego się u połu-dniowego i południowo-zachodniego podnóża wleńskiej góry zamkowej, badania przeprowadzono w celu wery-fikacji możliwości wystąpienia w tym miejscu wczesno-średniowiecznej osady. objęły one dwie strefy (ryc. 79) – jedną położoną w obrębie sadu (strefa „sad”) oraz drugą w obrębie ogrodów dworskich (strefa „ogród”).
Badania w obrębie sadu objęły powierzchnię 600 m2. W obrębie badanej przestrzeni stwierdzono obecność anomalii dipolowych, których nie należy łączyć z pozosta-łościami pradziejowego lub średniowiecznego osadnictwa. Wskazują one najprawdopodobniej obecność kamieni lub przedmiotów żelaznych (ryc. 80, 81).
W obrębie sektora „ogród” badaniami objęto prze-strzeń 2180 m2. W ich efekcie uzyskano rozkład zróżni-cowanych anomalii o różnym charakterze (ryc. 82, 83). Środkiem badanej przestrzeni, wzdłuż linii południo-wy wschód – północny zachód, przebiega intensywna anomalia wywołana przez przebiegającą w tym miej-scu współczesną infrastrukturę związaną z istnieniem ogrodów (instalacje nawadniające). Podobna anomalia przebiega w części południowo-zachodniej badanego obszaru (ryc. 84, kolor żółty).
W części południowej badanego obszaru zarejestro-wano skupisko anomalii dipolowych, koncentrujących się zwłaszcza wzdłuż linii wschód-zachód i północ-południe. najprawdopodobniej można je interpretować jako relikty północnej części budynku, wzniesionego z fundamentów z wykorzystaniem kamienia (lub cegły). Budynek dłuższą osią zorientowany jest wzdłuż linii wschód-zachód i ma najprawdopodobniej długość około 30 m, jego zareje-strowana fragmentarycznie szerokość wynosi około 11 m (ryc. 84, kolor czerwony). oprócz tych najintensyw-niejszych anomalii, na większości przestrzeni wystąpiły również, najczęściej owalne anomalie, o podwyższonych
wartościach dodatnich gradientu pola magnetycznego, które można najprawdopodobniej interpretować jako pozostałości obiektów o charakterze archeologicznym. Wyróżnić można 9 takich anomalii. nie jest wykluczo-ne, że wskazują one na istnienie w tym miejscu reliktów osady wczesnośredniowiecznej (ryc. 84, kolor zielony). można na tej podstawie przyjąć, że jest to osada wcze-snośredniowieczna, potwierdzona wcześniej niewielkim zakresem badań wykopaliskowych (Buśko, dymek, Pie-kalski 1994, s. 436-440). Funkcjonowała ona w obrębie późniejszych ogrodów, natomiast nie sięgała na teren sadu.
Ryc. 82. Łupki, stan. 7, gm. Wleń, sektor:„ogród”. Magnetogramy wyników badań geomagnetycznych w skali szarości (kolejno od góry, od lewej): zakres -3000/99 nT, zakres -100/100 nT, zakres -50/50 nT, zakres -20/20 nT, zakres -10/10 nT, oraz zakres -10/10 nT w skali red and blue. Oprac. M. Furmanek
Ryc. 83. Łupki, stan. 7, gm. Wleń, sektor:„ogród”. Lokalizacja miejsca badań oraz magnetogramy wyników badań geomagnetycznych w skali szarości. Oprac. M. Furmanek
Wnioski
Badania geomagnetyczne przeprowadzone w związku z realizowanym projektem wniosły nowe i istotne dane do rozpoznania niektórych elementów krajobrazu kul-turowego okolic Wlenia. Istotne jest zwłaszcza wstępne rozpoznanie stanowiska w dębowym gaju, gdzie udało się wyznaczyć elementy zagospodarowania przestrzeni stanowiska, które mogą sugerować istnienie w tym miej-scu grodu lub zamku(?).
Istotnych informacji dostarczyły również wyniki ba-dań stan. 7 w Łupkach, zlokalizowanego u podnóża góry
zamkowej we Wleniu. Udało się zweryfikować w strefie ogrodów obecność anomalii związanych prawdopodobnie z obiektami o charakterze archeologicznym, które można wiązać z obecną w tym miejscu osadą wczesnośrednio-wieczną. Anomalie takie nie wystąpiły natomiast w strefie sadu, położonej około 100 m na północny zachód od obszaru badanego w rejonie ogrodów. obserwacje te wskazują, że najprawdopodobniej osada ta nie sięgała tego rejonu. dodatkowo odkryto tu najprawdopodobniej po-zostałości nieznanego wcześniej budynku murowanego.
Mirosław Furmanek Ryc. 84. Łupki, stan. 7, gm. Wleń, sekto-r:„ogród”. Interpretacja wyników badań: kolor żółty – anomalie związane ze współ-czesną infrastrukturą, kolor zielony – praw-dopodobne obiekty o charakterze archeolo-gicznym, kolor czerwony – prawdopodobny zarys budynku. Oprac. M. Furmanek