Rozprzestrzenienieelementów sprzętu jeździec kiego (ostróg) na Pomorzu Zachodnim rozpatrywać będziemyw dwu odsłonach związanych z wyodręb nionymi horyzontami ostrógprzed-iromańskich. Nie wynika toz apriorycznego założenia, lecz z dwunie coodmiennychobrazówpowstałychposkartowaniu obydwu kategorii zabytków.
Dziesięć ostróg z okresu przedromańskiego na terytorium PomorzaZachodniegowystępujena kil ku stanowiskach(mapa 6), zktórych zdecydowana większość, była założeniamiobronnymirozrzucony mi na północnych rubieżach (Kędrzyno, Słupsk) i w interiorze pomorskim (Drawsko, Radacz, Ręcz). Tyl kojeden egzemplarz (Szczecin) znaleziono na jego zachodnim skraju. Analizując z kolei rozprzestrze nienie ostróg romańskich (mapa7)zauważyć można nieco inny obraz. Co prawda, poza nielicznymi wy padkami(Cedynia, Runowo) pochodząone również zgrodziski innych założeń obronnych. Jednak tylko nieliczne z nich(Ostrowiec, Rzeczyca, Radacz)ma nifestują swoją obecność we wschodnich i central nych rejonach Pomorza Zachodniego. W zdecydo wanej większości występują one w dużych ośrodkach grodowych i wczesnomiejskichpołożonychna zacho dzie i w nadbałtyckiej strefie (Kołobrzeg, Szczecin, Wolin) tegoterytorium.
Analiza rozrzutuelementów rzędu końskiego na
Pomorzu Zachodnimprzynosiobrazdośćklarowny i jednoznaczny w swej wymowie (mapa8). Na 30 eg zemplarzy o znanych miejscach odkrycia, 17 pocho dzi znad ujścia Odry, w tym 16 ze szczecińskiego miasta przedlokacyjnego, głownie z okresu 2 połowa XII - koniec XIII wieku. Co najmniej dalszych pięć okazówpochodziznieco wcześniej datowanych gro dzisk w Kołobrzegu i prawdopodobnie w Starym Drawsku. Jedynie cztery zabytki pochodząz cmen tarzysk położonych na rubieżach tego obszaru.
Nakładając na siebie te trzy mapy zauważamy charakterystyczne korelacje zachodzące między ich treściami. Mianowicie,w horyzonciewystępowania ostróg przedromańskich(do X w.) brak znalezisk czę ścirzędukońskiego. Jest to zrozumiałe w przypadku strzemion, natomiast mniej oczywiste w przypadku wędzideł i podków. Wokresiepóźniejszym, general nie w tych samychmiejscach (Szczecin, Kołobrzeg) występująwszystkieelementy oporządzeniajeździec kiego. Przypuszczalnie ma to związek ze zmianą w sposobie dosiadu, jazdyi kierowaniawierzchowcem
lub wynika ze stosowania wędzideł wykonanych z
surowców organicznych. Dowyjątków w tymwzglę dzie należy Stare Drawsko, gdzie rządkoński pocho dzi zokresu funkcjonowania grodu (dokońcaXIIw.), natomiast ostrogiwiązane są z okresem zamku
joan-nitów (po 1345 r.). Jednak bardzo skomplikowana
sytuacja stratygraficzna tego obiektuoraz nazbyt ogól nikowejejomówienie wliteraturze niepozwalają na postawienie jednoznacznej tezy.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na dość zna mienne zjawiskowystępowanie wzespołach grobo wych ostróg bez części rzędukońskiego,szczególnie strzemion (Cedynia) oraz tych ostatnichbez ostróg
(Barwino, Górki). Sprawia to wrażenie bardziej sym
bolicznego przekazu niż zwyczajuodzwierciedlenia
stanu posiadaniazmarłych. Być może symbolika ta oddaj e w niektórych przypadkach status społeczny zmarłego (ostrogi), a w innych (strzemiona) wyraz jego emocjonalnegozwiązku z wierzchowcem.
II. 1. H. 3b. Rozwój form
i problematyka chronologizacji ostróg
Spośród wszystkich omawianych w niniejszymopracowaniu rodzajów zabytkówzPomorzaZachod
niegoostrogi stwarzają najmocniejsze podstawy do przeprowadzenia analizy ich rozwoju w czasie. W
znaczącej bowiem większości (około 60%) pocho
dzą bądźzzespołówbądźdobrze datowanych stano wisk archeologicznych. Ponadto ich systemy klasy fikacyjne oparte są odobrze opracowane idatowane materiały.
Rozwój formalnyostrógprzedromańskich pole
gał przede wszystkimna wydłużaniu ich bodźców i
ramion. Według dotychczasowych ustaleń
krótkoka-błąkowe egzemplarze typuIII odmiany A datowane
są na początek-koniec VIII w., średniokabłąkowe odmiany B-C od 1 połowy VIII do początku (poło wy)IXw.i odmiana Dod połowy VIII do przełomu
1X/X w.124 Według K.Wachowskiego egzemplarze
odmian D-F z początku 1X-X w. nie występująna
Pomorzu Zachodnim oraz w nadbałtyckiej
strefie-Feldberg-Kędrzyno. Zauważalny na tym terytoriumi
nie wytłumaczalny według tego badacza byłby za
tem około 200-ietni rozziew między schyłkiempro dukcjiostróg z zaczepami haczykowatymi a począt kiem stosowania egzemplarzy „romańskich”.
Te ostatnie wywodziły się z jednej strony z dłu gichostróg typu III odmian E-G z zaczepami haczy kowatymi, a z drugiej strony z karolińskichostróg z
zaczepami płytkowymi. Doprowadziło to we wcze
snym okresie romańskim(X-1 połowa XI w.)dopo wstania ostróg o długichramionach ijednodzielnych
bodźcach (typ I). Dalszy rozwój formalny tego
przedmiotu polegał na wydzielaniu kolcy na bodź cach i wyginaniu ramion (typ 11: 1-2). Ułatwiałoto, a przy tym łagodziło skutki ukłuciebokukonia. W tej fazie rozwoju (2 połowa X-2 połowaXI w.) ostro gami posługiwali się jeszcze lekkozbrojni,nie opan cerzeni jeźdźcy, dosiadający koni w pozycji z dość swobodnie zwisającymi nogami. Ostrogi typu II;3,
124 J. Ż a k, L. M a ć k o w i a k - K o t k o w s k a, op. cit., ryc. 3;K. Wachowski, Oddziaływania zachodnie ..., ryc. 6, s. 91-92.
T
ab
el
a
9 .C
h
ro
n
o
lo
g
ia
o
st
ró
g
za
ch
o
d
n
io
p
o
m
o
rs
k
ic
h
użytkowane na ziemiach polskich od 2 połowy XI w., posiadały już bodziec odgięty w dół i wygięty kabłąk. Przymocowywanebyłyone bowiem nadpię tą, a nie na niej. Dalszezmiany kształtu wprowadza ne mniej więcej od połowyXII w. polegały na wpro
wadzaniu coraz większego wygięcia ramion,
V-kształtnego kabłąku izaczepów zapewniających swo bodny dobór kąta rozwarcia rzemieni125. Rozwiąza nia takie umożliwiały swobodne posługiwanie się ostrogamiwwarunkach coraz większego opancerza nia jeźdźca i boków konia oraz lepiej mocowały je na nodze.Odzwierciedlały takżenowątaktykę walki polegającą na gwałtownym, czołowym natarciu, w czasie którego ciężkozbrojny jeździecdosiadakonia wspierającsię mocno nogami o strzemiona jednocze
śnie posługując się mieczem. Bodźcezaopatrywano
w ograniczniki osłabiającymi - jak to określają ba dacze - traumatyczny efekt ukłuciabokukonia126.
125 Z. H i I c z e r ó w n a, op. cit., s. 134; A.N. K i r -
p i ć n i k o v, op. cit., s. 59; K. W a c h o w s k i, op. cit., s. 38. 126 Zob.: Z. H i I c z e r ó w n a, op. cit., s. 119; A. R u 11 - k a y, op. cit., (II), s. 345, 349; A.N. K i r p i c n i k o v, op. cit, s. 59, ryc. 30, 35.
127 Innego zdania jest M. Błoński (op. cit., s. 56), który twier dzi, że brak jest podstaw do datowania odmiany III: A na IX w. na ziemiach polskich.
128 M. D u 1 i n i c z, op. cit, passim. 129 I. G a b r i e 1, Chronologie .... s. 123-124.
Powyższe ustalenia należyskonfrontować z ana lizą materiału zachodniopomorskiego. W tabeli 9
odwzorowaliśmy chronologię zespołów i obiektów
kulturowych, w których występowały ostrogi. Nie
uwzględniono w niej egzemplarza ostrogi z zaczepa mi haczykowatymi z Ujścia (tab. X, nrkat. 10),który pochodzączwarstwyosadniczej jednocześnie jąda tował. Ostrogiprzedromańskie ujęto wedługklasyfi kacji K. Wachowskiego, aromańskiewedługklasy fikacji Z. Hilczerówny. Informacje zawarte wtabeli zdają się potwierdzać wyżej cytowane, generalne wnioski płynące z analiz materiału ogólnopolskiego. Istniejąjednak między nimizauważalne różnice, które
należy skomentować.
Pierwszauwaga dotyczy metryki zabytków
przed-romańskich. Jak wyżej wspominano, dwie ostrogi
typu III odmianyA (tabela X, nr kat. 4 i5)znalezio nona grodzisku w Radaczu zarówno w jego starszych jaki młodszych nawarstwieniach datowanych odpo
wiednio od przełomu V1I/VIII w. do 2 połowy VIII w. (albo: przełom VIII/1Xw. ?) oraz od 2 połowy VIII do połowy XI w. (albo: IXw.). Niezależnie od różnic w datowaniu faz stanowiska można górnągra nicę użytkowania przedromańskich ostróg odmiany III: A - przynajmniejna PomorzuZachodnim-prze sunąć do co najmniej końca IX w. (?)127. Ponadto z młodszego horyzontu grodziska, ściślejbiorąc z war
stwy I wyznaczającej schyłekjego użytkowania po chodzi oprócz ostrogi z zaczepami haczykowatymi także romańskaostroga typu1:1.Nie świadczy to co prawda o równoczesnym ich użytkowaniu, ale do pewnego stopnia zaciera domniemaną cezurę w pro dukcjii użytkowaniu ostróg obydwu rodzajówostróg. Z kolei w młodszych nawarstwieniachgrodziskaw Kędrzynie (IX w.) odkryto przerobioną ostrogę naj pewniej odmiany D. Istnieje także „karolińska”, IX wieczna ostroga zRecza. W tym kontekście intere sujące są najnowsze hipotezy dotyczące chronologii stanowisk (Görke, Kędrzyno, Szczecin-Wzgórze Zamkowe), z którychpochodząostrogiodmian A-C. Przesuwają oneo50-100lat górnągranicę chronolo giczną ich stosowania w rejonie południowego po-brzeża Bałtyku128. Wszystkoto podważa tezę o za
niku występowania(użytkowania?) ostróg przedro
mańskich na Pomorzu Zachodnimod 2 połowy VIII wieku.Wynikałaona prawdopodobnie raczej zaktu alnego stanu badań. Po drugie zaś, należy postawić znak zapytania nad słusznościąmetody chronologi- zacji ostróg według długości ich kabłąków. Sympto matyczne sątu znaleziska ostrógtypu III odmiany C z Oldenburgaw poziomie zkońca VIII w., orazod mian B i Fz jednego nawarstwieniagrodziska Mit tenwalde datowanego dendrochronologicznie na 2 połowę IX-1 tercję X w.129 Okazuje się, że chrono-logizacja ostróg z zaczepamihaczykowatymi nie za wsze możebazować naanalizie ich kształtów.
Dalsze wnioski płynące z analizy tabeli9 można sformułować następująco; 1. Okres użytkowania na Pomorzu Zachodnim ostróg romańskichtypu I trwał znacznie dłużej niż wynika to z ustaleń Z. Hilcze równy, bo najwcześniej od połowyIX/X w. do końca XII w. Potwierdzająto znaleziska z cmentarzysk z Cedyni (nr kat. 2) i Kunowa (nr kat. 12), a przede wszystkim ze Szczecina-Rynku Warzywnego (nrkat. 34). Dwa pierwsze nie mogły się raczej dostać do grobuwcześniej niż w 1 ćwierćwieczu XIIw. (misja Ottona z Bambergu), znalezisko trzecie pochodzi z warstwy datowanej na 1050-1100 r. Jeszczepóźniej sza, bo z warstwy datowanej na 1184-1250 r. jest ostroganr kat. 18 ze Szczecina-Podzamcza. Podobne zjawisko obserwowalne jesttakże na innych obsza rach (Oldenburg, Opole-Ostrówek). 2. Przynajmniej odpoczątkuXI w. do przełomu XI/XI1w., czyli współ cześnie z ostrogami typu I użytkowane byłyegzem plarze odmiany II: 1.3. Ostrogi odmianII: 2-4stoso wanonajwcześniej od przełomuX1/XII w. Przytym ostrogi odmiany II: 2 (nr kat. 8, 20, 37) użytkowano
Tabela 10. Chronologia cech ostróg romańskich
(oznaczenie cech wg K. Wachowskiego)jedynie do końcaXII w.,a odmiany II: 3 (nr kat. 19) do połowy XIII w. Materiał zachodniopomorski nie potwierdza tak wczesnego jakw Opolu-Ostrówku da towania ostrógtypu II: 3130. 4. Być może około 50 lat wcześniej niż to wynika z ustaleń Z. Hilczerów- ny, znane były tu już ostrogitypu II: 4 (Kołobrzeg, nr kat. 7, 9). Niejest tojednak całkiempewne. Egzem plarze te mogą pochodzićzarówno z pierwszej, jak i np. z trzeciej ćwiartki XII w. W większej ilości (nr kat. 23, 32, 34, 35) zabytki tepojawiająsięw poło wie XII stulecia.5. JużwkońcuXII w. pojawiająsię
na Pomorzu Zachodnim egzemplarze (nr kat. 22)
ostrógtypu II:5,lecz dopiero od połowy XIII w., sta ły sięjedynymi reprezentantami (nr kat. 25, 27, 28, 31) tejczęści oporządzenia jeźdźca.
131 K. W a c h o w s k i, Militaria z grodu ..., s. 86-88, tabl. 4, 5, 7.
Obraz przekształceń technicznych i formalnych ostróg zachodniopomorskichnależyuzupełnićanali zą zmian kształtu nie tylko kabłąka,ale takżebodźca i zaczepów określonych wedługklasyfikacji K. Wa chowskiego. Analizętęprzeprowadzono wtabeli 10. Wynikające zniej wnioskibrzmiąnastępująco:
1.Kabłąki. Formaparaboliczna i U-kształtna była stosowana jednocześnie do połowy XIIIw. Dopiero z początkiemXII w.pojawiły się kabłąki odmiany 4 V-kształtne, użytkowane wyłącznie po połowie XIII w.2.Bodźce.Typ jednodzielnyw materiale zachod niopomorskim występuje dozasadniczo do przeło
mu XI/X11 w., zwyjątkiem omawianejwyżej
XIII-wiecznej ostrogi ze Szczecina-Podzamcza (nrkat.
18) ale z asymetrycznie osadzonym i rozczłonko
wanym bodźcem. W początku XII w. pojawiają się
bodźce z kolcami piramidalnymi oraz podwójnej
piramidki lub stożka(111,2).Obydwie formy repre zentowane są najpóźniej do połowy XIIIw. Istotne znaczenie chronologizujące posiadają bodźce z ogra nicznikiem (lid), które w pojawiają się najwcześniej w końcuXIIw., lecz najbardziej charakterystyczne są dla XIII w. Na ten okres przypada takżeasyme tryczne osadzenie bodźca na kabłąku. 3. Zaczepy. Najwcześniejszai zarazem najdłużej, bo aż do koń ca XII w., stosowana była forma płytkowa (A). W połowie XIII w. użytkowano jeszcze jej wariant B. Od końcaXII do połowy XIII w. stosowano głów
nie formę oczkową(C), później zdecydowanie do
minują zaczepy ogniwkowe (E). Jest to sytuacja
bardzo podobna dotej,jaką zaobserwowano w Opo lu-Ostrówku. Podkreślić też należy brak w materia le zachodniopomorskim zaczepów sprzączkowych (typ DwgK.W.) dominujących np. w Opolu-Ostrów-
ku w warstwach od końca XII w.131 Jedynym wy jątkiem w tym względzie jest być może zaginiona brązowa ostroga zWietrzna.
Cechami chronologizującymi ostrogi, jest zatem nietylko kształt kabłąka, ale i bodźcóworaz zacze pów. W wielu przypadkach te ostatnie są czulsze, lepiej oddają rytm przeobrażeń ostróg. Często sto
pień wygięcia ramion nie nadąża za zmianami w
kształcie i sposobie osadzenia bodźca oraz zacze pów. Dotyczy to np. egzemplarzy nr kat. 18 i 19 ze
Szczecina-Podzamcza o XIII-wiecznej metryce.
Pierwszy z nich posiada kabłąk wczesnej formy 2P, ale jednocześnie późne zaczepy oczkowe (C) i asy
metryczny osadzony i rozczłonkowany bodziec.
Ostroga druga posiada, w tym okresie już dość ar chaiczny, kabłąk typu 3P orazjednocześnieoczko we zaczepy. Innego rodzaju anomalię stanowi ostro ganr kat. 22 takżeze Szczecina-Podzamcza. Pocho dzi ona z warstwy datowanej naokoło 1184 r. izali czona jest do odmiany II: 5 charakterystycznej dla XIII w. Jednak jej kabłąk posiada cechę już dość archaiczną u schyłkuXII w., a mianowicie parabo liczny kształt.
Z zagadnieniem formy ostróg łączą siętakżeich rozmiary.Przeanalizowano podtym kątem zbiór21 egzemplarzy o znanych parametrach metrycznych. Osiem z nich (nr kat. 11, 21, 22, 24-26, 31, 39) tj. około 40% charakteryzowało się długością ogólną 10-12 cm, długością bodźców 1,7-3,0 cm i rozsta wem ramion 6-8 cm. Tylko dwa zabytki (nr kat. 11, 39) reprezentowałystarsze odmiany o prostych ra mionach, przyczym jeden z nich stanowiła ostroga z Wolina platerowana ornamentowaną blaszką brą zową. Pozostałeegzemplarzetej serii to młodsze od miany 3-5 typu II. Dwanaściepozostałych ostróg z analizowanej serii (nr kat. 3, 6, 9, 15-20, 32,35, 36, 40, 41) posiadało większe rozmiary, przy czym z dwoma wyjątkami (nr kat. 9, 36)są toodmiany 1-3 datowanezregułyod X do końca XII w. Uchwytna więc jestgeneralna tendencja do zmniejszaniaroz miarów ostróg. Warto tu zwrócićuwagę na egzem plarze z Ostrowca, Radacza i dwa (nr kat. 40-41) z nieznanych miejsc. Ich długość ogólna wynosiła od powiednio 15,6; 15 i 18 cm, a długość bodźców 4,1; 6,0 oraz 7,0 cm. Są to prawdopodobnie najstarsze ostrogi romańskie naPomorzuZachodnim. Potwier dza to przede wszystkim metrykastanowisk(przed połowąXIw.) oraz wskazujenatoichformai pośred niorozmiary. Zdumiewają przy tym długości bodźców tych ostróg, które przy nieumiejętnymposługiwaniu 13(1 Datowanie to podważa też M. Błoński (op. cii., s. 61-63)
w trakcie szczegółowej analizy formalnej zabytków z Opola, su gerując początek XI w. jako terminus a cpio ich użytkowania.
się stanowiłyby narzędzie wręcz mordercze dlako nia. Nieliczne podobneegzemplarze znaleziono tak żenp. we Wrocławiu i Opolu-Ostrówku132. Na prze ciwnym marginesie znajduje się ostroga ze Szcze- cina-Podzamcza (nr kat. 23) o całkowitej długości 9,5 cm. Podobne egzemplarze znajdywane naRusi (Gorodiszcze, Podgorcy) określane są jako ostrogi dziecięce świadczące o istnieniuszkółdla rycerskiej młodzieży133. Być może ostróg o takich samych rozmiarachużywałBolesławKrzywousty, gdy jesz cze w pacholęctwie (...) cieszył się służbą rycer ską.Jeszcze bowiem nie zdołał o własnych siłach dosiąść lub zsiąść z konia, a już wbrew woli ojca lub niekiedy bez jego wiedzy,wyruszał na wypra węprzeciw wrogom jako wódz rycerstwa”134.
132 A. N a d o 1 s k i, op. cit., tabl. XXXVI: 3; K. Wa
ch o w s k i, Militaria z grodu.... ryc. 24b. Zjawisko znacznego wydłużania bodźców ostróg obserwowalne już w okresie przed- romańskim (zob. wyżej, przyp. 33) tłumaczone jest niekiedy za pożyczeniem taktyki walki od węgierskich koczowników (1. Ga briel, Chronologie .... s. 126). Jeśli tak, to chyba nie przyjął on się w średniowiecznej Rusi. Spośród około 500 ostróg z tego terytorium, żadna nie cechowała się tak długimi bodźcami (zob.: A.N. K. i r p i i n i k o v, op. cit., tabl., s. 104-108)
133 A.N. K. i r p i ć n i k o v, op. cit., s. 58.
134 Za: R. Gródecki (red.), Anonim tzw. Gall. Kronika Polska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, s. 75
(Gall Anonim II, 9).
135 Na podstawie; W. F i 1 i p o w i a k, Wolin - największe
miasto Słowiańszczyzny zachodniej [w:] Szkice ..., s. 36-72, s.
53; A. U r b a ń s k a, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych
na wczesnośredniowiecznym grodzisku w Kędrzynie, pow. Koło
brzeg w 1959 r„ SA, t. XIV, 1962, s. 154-163; K. S i u c h -
n i ń s k i, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowa
dzonych vi’ okolicy Radacza ..., passim; W. Ł o s i ń s k i, Ko
walstwo we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu, passim; ten
że, Szczeciński ośrodek miejski..., s. 296, tenże, Początki osad
nictwa ..., s. 234-235, 283-284.
II. 1. H. 3c. Wytwórczość
oporządzenia jeździeckiego
Części oporządzenia jeździeckiego zreguły wy kute były z żelaza. Do wyjątków należą brązowe ostrogiz Drawska Pomorskiego, Szczecina i -sądząc z opisów- -z Wietrzna oraz żelazna zbrązowąosadą bodźca z Ostrowca (nr kat. 13). Niejednokrotnie po wierzchnię ostróg pokrywano (platerowano) brązem i srebrem (nr kat. 14, 23,37, 33, 38) bądźcynowano (nr kat. 18, 24, 25). Niektóre zdobione są żłobkami
być może pierwotnie wypełnionymi szlachetnymi
metalami, czyli inkrustowanymi (nrkat. 13, 19, 30, 39).Trudnow tej chwili ocenić,czy pokrywaniepo wierzchni kolorowymi metalamibyłobardziej anty korozyjnym zabiegiem, czy też wynikało z zamiaru
podniesieniasplendoru użytkownikówostróg.
Produkcja tych przedmiotów nie wymagała, w przeciwieństwie np. do mieczy, specjalistycznych technologii obróbki. Mogły one być z reguły produ kowane w lokalnych kuźniach lub innych warszta tachmetalurgicznych. Niezbite dowody ichfunkcjo
nowania znajdująsię wsąsiedztwie znaleziskostróg nagrodziskach w Kędrzynie, Radaczu i Kołobrzegu. Są to warstwy o geneziehutniczo-kowalskiej zawie rające m.in. liczne przedmiotyoraz żużel, łupę żela zną ifragmenty dyszpieców. Istotne jest też, że śla dyprzetapiania i przetwarzania rudy darniowej wy stępują w nawarstwieniach datowanych już od 2 po łowyVIII (Kędrzyno)do końca XII w. (Kołobrzeg). Ślady działalności warsztatów czarnej metalurgii odkryto także w Szczecinie w domostwie nr 19 z XI wieku. Późniejszekuźniebyć może istniały poza ob
rębem suburbium Szczecina. Prawdopodobnie część
z licznychXIlI-wiecznychostróg szczecińskich sta nowi import. Dotyczyć to może w szczególnościcy
nowanychegzemplarzy. Znaczącym ośrodkiem ob
róbki żelaza i metali kolorowych był także Wolin. Niewykluczone więc, że wyrabiano tu i oprawiano srebrem bądź blaszką brązowąznalezione tu ostro gi135. Nie odkryto natomiast śladówwarsztatów ko lorowej metalurgii, które wiązać można zwcześniej szymi, brązowymi ostrogami ze Szczecina i Draw
f
II. 2. Źródła pisane i ikonograficzne
II. 2. A. Źródła ikonograficzne
Wyobrażenia broni uzupełniające nasze docieka nia są nieliczne i mało zróżnicowane. Występują na monetach iodciskach tłoków pieczętnych książąt za
chodniopomorskichz uznamsko-szczecińskiej i
dy-mińsko-kamieńskiej linii dynastycznych Gryfitów (tabela XV).
Wkatalogach numizmatycznych znaleźliśmytrzy monety zwyobrażeniami broni. Na rewersie bitego przed 1187 r.denara Bogusława I znajdujesię postać mężczyzny w pancerzu (?) z mieczem opartym o pra we i włócznią z proporcem na lewym ramieniu (nr kat. 1,tabl.XXIII:3). Podobny wizerunekwystępuje na brakteacie Kazimierza I i Bogusława Izlat
1156-1180 (nr kat. 3, tabl. XXIII: 8). Na awersie denara tychże książąt bitegow Kołobrzegu widniejepopier sie koronowanegowładcyz berłemwprawej dłoni i mieczem na lewym ramieniu (nrkat. 2, tabl. XXIII: 4). Są to rysunki schematyczne, nieoddające szcze gółów kształtu broni.
Nieco więcej informacjiznajdujemynarysunkach zpieczęci tychże książąt. Na dwuzabytkachwidnieją miecze; obnażony(nr kat. 4, tabl. XXIII: 5) i wpo chwie, przytroczony do pasa (nr kat. 9, tabl. XXIII: 2). Pierwszy z nich, wyobrażonyna pieczęciBogusława I z 1170 r. charakteryzuje się mocno zwężoną głownią zakończoną sztychem iowalna głowicą.Cechy te kon-weniują z metryką pieczęci. Miecz trzyma w uniesio nej, prawejręce jeździec chronionystożkowatymheł mem z nosalem i czepcem kolczym oraz pancerzem łuskowym i małą trójkątną tarczą trzymaną w lewej
ręce. Hełmy z nosalem oraz pancerze zbrojnikowe
przedstawione są na wielu pieczęciachztego okresu z ziempolskich, m.in. na pieczęciach Henryka Brodate goz 1230-1234 r., Konrada I Mazowieckiegoz
1228-1247 r., Leszka Białego z około 1220r.1
1 D. Wybranowski, Uzbrojenie i wyposażenie rycer
skie na pieczęciach Gryfitów z lat 1170-1523, „Przegląd Zachod
niopomorski”, t. II, z. 2, 1987, s. 150-18; L. K a j z e r, Uzbroje
nie i ubiór rycerski w średniowiecznej Malopolsce w świetle źró
deł ikonograficznych, Ossolineum, 1976, s. 53; Z. W a w r zo
il o w s k a, Uzbrojenie i ubiór rycerski Piastów śląskich od XII
do XIV w., Łódź. 1976, s. 77, nr 5.
Innyzestawuzbrojeniawidniejena pieczęci pie szej Kazimierza 1 z około 1180 r. (nr kat. 5; tabl. XXIII: 7). Mężczyzna w stożkowatym hełmie zczep cem i w pancerzu kolczym trzyma w prawej ręce
włócznię zakończoną lancetowatym grotem z po
przeczką a w lewej migdałowatą tarczę o okutych brzegachzdobionąmotywem lilii.Grot z tej pieczęci wyraźnie nawiązuje do grotów typuVIwg A. Nadol- skiego, natomiast tarczacechujesię niewielkimi roz miarami, trójkątnym kształtem i półkolistymwygię ciem. W podobną tarczę wyposażony jesttakże ry cerz na pieczęci Bogusława Iz 1170 r.(nr kat. 4; tabl. XXIII: 5) Z kolei napóźniejszej pieczęci konnej Bar nima I z 1229 r. jeździec uzbrojonyjestwdużą, trój kątną tarczę o prosto ściętej, górnej krawędzi zdo bioną rysunkiem książęcego herbu - Gryfa. Głowa rycerza chroniona jest nowym typem hełmu - za mkniętym hełmem gamczkowym, a samjeździec trzy ma poza tarczą,przysługujący książętom trójstrefo- wy proporzec zwany gonfanonem (nr kat. 8; tabl. XXIII: 1). Podobna tarcza oraz hełmwystępujem.in. na pieczęci z dokumentulokacyjnego miasta Krako