Analizatypologiczno chronologicznamateriałów
umożliwia prześledzenie głównych wątków zmian
zachodzącychw uzbrojeniu i wyposażeniuzachod
niopomorskiegowojownika.
Jego wyróżnikiem i atrybutem stanowił co naj
mniej od IX w. miecz. Początkowo były to egzem
plarze o ozdobnych rękojeściach (typy G-L, K,Man nheim, S). Przynajmniej od początku XI w. na Po
morzuZachodnim używane były zarównoprzedro-
mańskie mieczetypówY, Xi Z wg J. Petersena jak i egzemplarze romańskieogłowicach w kształcie so czewki (typA wg R.E. Oakeshotta) lubjej wycinka (typyBpB2J. Odpołowy XIw. do praktycznie koń
ca wczesnego średniowiecza występowały tu jedy
nieromańskieodmiany mieczy,przy czym zdecydo waniedominujeodmiana z głowicami typu A, kilka krotnie przewyższając ilościąegzemplarzyodmianę
z głowicami półsoczewkowatymi. Użytkowanie tych
ostatnich, jak się wydaje, trwa do połowyXIIw. Dla
tego też np. zespół grobowy nr 1 z Barwina może
równie dobrze być datowanynaXII,anie jak przyję to naXIw. W tym sensie uwagi A. Nadolskiego do tyczącewyjątkowej szczupłościXII-wiecznego ma teriału byłyby do pewnego stopnia nieaktualne*1. Od połowy XII w. rozpoczął się na Pomorzu Zachodnim okres używania mieczy zgłowicami dyskoidalnymi typu G wg R.E.Oakeshotta. Wnioskite potwierdza nietylko analizaźródełarcheologicznych,ale i licz ne materiały ikonograficzne pochodzące niemal z całejEuropy. Ichwartośćpoznawcza jest oczywiście różna, nie wiadomo czy obrazują one bardziej stan rzeczywisty czyurojony rodzajów uzbrojenia, a może indywidualne upodobania twórców. Warto jednak wspomniećprzedstawienietrzechmieczynajednym z nadreńskich ołtarzów zdobionego około 1118 r. przez Rodgera von Hildesheim.Wszystkie posiadają na głowniach napisy powszechnie używane w tym
A.Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI
i XII w.u. Łódź 1954, s. 29.
2 R.E. O a k e s h o t t, The Sword in The Age of Chivalry,
London 1964, s. 85-86, rye. 50, 51a-b.
czasie i jednocześnie każdy z nich zaopatrzony jest w innego kształtu głowicę typów A, B] i B22.
Nieczuły chronologicznie jest inny rodzaj broni siecznej,amianowicie nożebojowe. Ich podział na grupy A i B wg M. Lewandowskiegoniewniósłnic istotnego do chronologizacji całego materiału. Eg zemplarze obydwu grup naPomorzuZachodnim użyt kowane były najprawdopodobniej równocześnieprzy najmniej od X w., przy jednak zdecydowanej prefe rencji dla puginałów typu A. Wśród prawdopodob
nych uwarunkowań słabej przejrzystości wyników
analizytypologiczno-chronologicznej noży, jednąz kilku możliwościstanowi nieadekwatność kryteriów wydzielenia grup zabytkówwzględem ichzmienno ści w czasie.
Niewiele grotów broni drzewcowej jest datowa nych kontekstemarcheologicznym. Według nie zwe ryfikowanych informacji na terenie grodziska w Wolinie,st. 5 z warstw XI-XIIl-wiecznych, wydoby to podobnież dwa groty typu V. Dwa analogiczne zabytki znaleziono poza zespołem grobowymw ob rębie cmentarzyska wCedyni datowanego nakoniec X-początek XII w. oraz w warstwie osadniczej szcze cińskiego podgrodzia ukształtowanej w latach 1250- 1262. W tym miejscu odkryto także pojedyncze eg zemplarze grotów typu 1 i II pochodzące z warstw
datowanych dendrochronologicznie naodpowiednio
1250-1262 i 1184-1250 r. Na tym kończy się zasób informacji dotyczących w miarę bezpiecznegodato waniatego materiału. Odnoszącsięjednakdo wszyst
kich ustaleń wynikających z analizy
typologiczno-chronologicznej materiałumożna sformułować kilka wniosków.
Użytkowaniegrotów typów 1i II - wyspecjalizo wanej formy grotów służących głownie do kłucia trwałood początku XI - do co najmniej połowy XIII
upatrującego początkitej formywVI/VII w. ale jest zgodne z wynikami badań i odkryć m.in. na teryto rium Meklemburgii i Polski. W przypadku podtypu la stanowiła zapewne broń jeźdźca,groty podtypuIb służyły także piechurom. Genezagrotówtypu 111 wg A. Nadolskiego sięga przynajmniej IX w. Poświad czają to m.in. znaleziska z terytorium Rusi i z Birki (Szwecja). Jednakże ichobecnośćna terytorium Sło wiańszczyzny nadbałtyckiej jest udokumentowana dopiero od połowy X w. Zauważalne jest przy tym ichprzeżywaniesię dopoczątkuXIII w. Bardzo„dłu gą” chronologią charakteryzujesię najliczniejszy,typ VwgA. Nadolskiego grotów. Pewne jestich użytko wanie od początku europejskiego średniowiecza3. Ich dalszy rozwój, jak się wydaje, zaowocował w XII-XIII stuleciupowstaniem „wawrzynowatej” odmia ny Vbtego typu bardziej przystosowanej do przebi jania pancerzy niż jej „lancetowaci” poprzednicy.
Groty typów IIIiV Nadolskiego stanowiły rodzimy
wyrób mieszczącysię w ogólnosłowiańskichi -euro pejskich tradycjachkulturowych.
3 Vide znalezisko z Główczyc.
4 Zob. J.G a d o m s k i, Gotyckie malarstwo tablicowe Ma-
loplolski, cz. I, 142O-\Ą~1Q, Warszawa 1981, tabl. VII, s. 111, il.
22; (Ukrzyżowanie z Korzennej, 1440-1450 r.); 1988, s. 79, il. 151, 166, Zaśnięcie Marii w Książnicach, przed 1491 r.); A. Karłowska-Kamzowa, Malarstwo śląskie 1250-1450,
Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdansk 1979, s. 50, kat. R36, s. 16, 19, il. 93, (Hymnarium klarysek wrocławskich, 1420/21, Fresk
w kościele w Pogorzeli, 2 ćw. XV w. i. Strzelinkach ok. 1418- 1428 rr.); J. Z. Ł o z i ń s k i, Pomniki sztuki w Polsce. Tom II,
cz. 1. Pomorze, Warszawa 1992, s. 393, il. 107, s. 419, il. 167, s.
485, il. 340 (Gdańsk-Kościół Mariacki, Mały ołtarz Ferberów,
Chrystus Bolesny, 1485-90; Kołobrzeg, Kościół kolegiacki, Ob
raz wotywny, 1492; Toruń, Kościół par. św. Jakuba, Obraz pasyj
ny, ok. 1480-90; H. M ii 1 1 e r, H. K ö 1 1 i n g, Europäische
Hieb- und Stichwaffen aus der Sammlung des Museums jur Deut
sche Geschichte, Berlin 1986, il. s. 19, s. 40-41,44, (miniatury z
Manessischen Liedranschriften: ok. 1310 r. [1320 r. wg Z.
Wawrzonowska, Uzbrojenie i ubiór rycerski Piastów ślą
skich od XII do XIV w., Łódź 1976, s. 101-102] Angriff auf ein
Należy się liczyć z użytkowaniem grotów typu
VI na Pomorzu Zachodnim od IX w. Najprawdopo
dobniej ich zdobione egzemplarze stanowiłypierwot nie importyo bojowych ale i reprezentacyjno-sym-bolicznych funkcjach. Później straciły one na zna czeniu jako atrybuty władzyiw ciąguXI-XII w.lokal nie wytwarzane okazy tego typu służyły jako sensu stricte broń. Podwójną rolę tej włóczni przedstawiono napieczęci księcia KazimierzaI z końcaXIIw. Jesz cze późniejsze polskie i niemieckieźródła ikonogra ficzne potwierdzają użytkowanie włóczniz poprzecz kami aż do XVI w. w charakterze broni bojowej i myśliwskiej4. Być możetę fazę ich rozwoju egzem plifikuje smukły grot ze Stamina.
Na Pomorzu Zachodnim w okresie wczesnośre
dniowiecznym z większą intensywnością iczęstotli wością niż na innych obszarach Słowiańszczyzny
posługiwano się w boju włócznią. Do najchętniej
używanego rodzaju tego uzbrojenia należała włócz niazaopatrzonaprzynajmniej odVIII/IXi aż doXIII w. w lancetowaty grot miejscowej produkcji. Jego kształt ulegał w czasie pewnemu uszczupleniu iwy ostrzeniu przedniej części ostrza, co ułatwiało prze bijanie pancerza. Najprawdopodobniej już w IX w. pojawiłysię na Pomorzu Zachodnim zachodnioeuro pejskiewłócznie „skrzydełkowe”. Niecopóźniejsze iznacznie rzadziej użytkowaneod typu V - w prze ciwieństwie np. do Rusi- były groty deltoidalne.Naj wcześniej w początku XI w. pojawiają sięna tym te
rytorium pod wpływem oddziaływań zachodnio- i
wschodnioeuropejskich prototypy drzewcowej bro
ni kłującej. W sumie rozwój tego rodzajuuzbrojenia polegał, takjak i na innycheuropejskich terytoriach, na rezygnowaniu z ciężkich,często reprezentacyjnych (typVI) na rzecz lżejszych form(typ III) oraznaspe cjalizacji (podtypVb) do przebijania pancerzy (typy I/II).
Tylko 10 egzemplarzy czekanów i toporów po
siadaczasokres użytkowania skorelowany z innymi datownikami. Czekan typu Id, z grodziska w Bar
dachwydobytoz warstwy kulturowej datowanej na
IX w., topory podtypu IVc z Barwina, Bobięcina i
Szczecina-Rynku Warzywnego datowane sązespo
łami zabytkównaXI w., 2 połowęXIIiXw., odmia ny IVd z Bobięcina i Szczecina-Podzamcza na 2 po łowę XII w. i 1184 r., a „brodate” okazy z Ujścia,
Kołobrzegu-Budzistowa,Szczecina-Rynku Warzyw
nego i Podzamcza odpowiednio: na XII/XII1 w. 2 połowęXI- 1 połowę XII, 2 połowę X - 1 połowę XI w. oraz 1262 r.Istnieją takżeegzemplarze - nietylko tego rodzaju uzbrojenia - pochodzące z eksplorowa nych obiektów i jednocześnie je datujące. Sytuacja taka zaistniałana grodzisku w Strącznie datowanym ogólnie ceramiką w naVII/VI1I-Xw., podczas gdy w odkrytej tam jamie nr 3 znajdował się topór, który wedługautora badań i publikacji wyznaczał
termi-nus ante quem stanowiska na XI w. Bezwzględną chronologię(X/XI -2 połowa XII w.) dwu toporów znalezionychw XIX w. na osadzie w Parsęcku mo żemyokreślićjedynie na podstawie wyników badań stanowiska przeprowadzonychponad 100 lat później. Są to zbyt skromneinformacje,aby budować nanich daleko idące wnioski. Zastanawia brak (poza
bojo-Burg, Jagdscene Universitätsbibliothek Heidelberg), s. 62 il. 69
(Knebelspießeisen, 1 pol. XV w., Bauern im Kampf gegen Land
wym Czekanem z grodziska w Bardach)tych przed miotów o przecieższerokim zastosowaniu na stano wiskach datowanych przedX w.5
5 Podobnie M. D u 1 i n i c z, Kształtowanie się Słowiańsz
czyzny Północno-Zachodniej. Studium archeologiczne, Warsza
wa 2001, s. 98. 6 A. N a d o 1 s k i, op. cit, s. 100-101. Istnieją jednak topory z ziem połabskich (Neu-
brandenburg, Putgarten-Arkona) pochodzące ze sta nowisk o wcześniejszej chronologii.Stwarza to pod stawę do wnioskowania, żenajstarszy horyzont cza sowy tworzą tam egzemplarze podtypów IVc-d wg A. Nadolskiego. Są one równocześnie najbardziej długotrwałe oraz najliczniejsze. Pomijając nawet tezę I. Heindla o schyłkoworzymskiej genezie większo ści z nich, zauważyć należy ich obecność na stano wiskach połabskich od VIII w. aż do późnego śre dniowiecza.Analogiczne zabytki z Pomorza Zachod niego winny byćpodobniedatowane, choć reprezen tatywnesą głównie dlaokresu XI - koniec XII w. To pory z brodą typu Vb-d są nieco młodsze lecz rów nieżw większości znajdowane na stanowiskach z XI-XII w.Wyrazisty horyzontczasowywyznaczają Cze kany podtypu Id] zbliżonedomorawskich i polskich okazów z VII1-IX w. i Id9 i datowane meklembur- skimanalogiami na IX-Xw. Na połowęX-XI w. da tować można topory typu III, zapewne także jedyny
egzemplarz zachodniopomorski.
Istotna jest także obecność fragmentów zbroi łu skowej i kolczej na stanowiskach datowanych od IX do XI w. Nie są to liczne znaleziska, ale stanowią dowód na posługiwanie się (wytwarzanie?) na Po
morzu Zachodnim wysokospecjalizowanym uzbro
jeniem przed pojawieniemsię tampiastowskich pan cernych drużynników.
Na PomorzuZachodnim od początkówdokońca wczesnego średniowiecza użytkowano powszechnie groty strzał z tulejkami (typ I). Odmiana I-A: 1 w zasadzie wyszła z użycia na przełomie XII/XIII w. Groty odmian I-A: 2-3 byłyużytkowanedłużej,choć równieżzauważalnyjest istotny spadek ichwystępo wania na stanowiskach datowanych od początków XIII w. Najmłodsze są groty odmiany I-B. Poza dwo ma egzemplarzamizdecydowana ich większość po chodzi z XIIIwiecznych stanowisk. Charakterystycz na jestchronologia grotów odmian II-A: 2-3. Wszyst kie okazy pochodzą zpoczątku X - połowy XI w.
Siedząc zmiany form ostrógz PomorzaZachod niegozauważyliśmypewneopóźnienieichcyklu roz wojowego wodniesieniudo analogicznych materia łów zziem polskich. Zsynchronizowanie obydwu serii zabytków nastąpiło dopiero w połowie XII w. Cha rakterystycznącezurę stanowi przełom XI/X11 w.,
kiedyto praktyczniewychodzą zużycia ostrogi typu I: 1 oraz II: 1, a zaczęto na dużą skalę użytkować ostrogi odmian II: 2-5. Razjeszcze podkreślmy brak części rzędu końskiego (wędzieł) w horyzonciewy stępowania ostróg przedromańskich i wczesnych ty pówromańskichorazw dużym ośrodku wolińskim. Nie podejmujemy sięjednak wyjaśnić ich powodów nieobecności. Nie wiemy, czy wynikato jedynie ze stanu zachowaniaźródeł, czy jest po troszefunkcją wytwarzaniatych przedmiotów z surowcóworganicz nych.
Obecnie spróbujemypodsumowaćdotychczaso weustalenia. W tabeli 14 zaznaczyliśmy zgenerali-zowaną chronologię występowania podstawowych
rodzajów militariów na Pomorzu Zachodnim. Uzy
skanyobraz pozwala na wydzielenie czterech faz cha
rakteryzujących się użytkowaniem zróżnicowanych
zestawów uzbrojenia. Nie są toprzedziałyo wyraź nych granicach, lecz raczej cyklezjawisk zachodzą cych płynnie na siebie. W dużej mierze ich wydzie lenie możliwe było dzięki dość precyzyjnemu dato waniutakich wyznacznikówjak:miecze, groty broni miotającej i ostrogi. Pozostałe militaria nie cechują się taką czułością chronologiczną.
W fazie l (dopoczątkuVIII w.) jedynymiuchwyt nymi w materiale rodzajami broni były łukize strza łami zbrojonymi grotami z tulejką. Tym niemniej li czyć sięnależy zużytkowaniem włóczni z liściasty mi grotami oraz toporów o wąskich ostrzach stano
wiących najprawdopodobniej wielofunkcyjne narzę
dzie.Była to broń nieopancerzonegowojownika pie szego, którego umownie nazwać można włócznikiem. A.Nadolskinazywałby goraczej tarczownikiem6.Nie
występują ślady innego zróżnicowania warstwy lu
dzi posiadających broń. Wfazie 2 (początekVIII do przełomuIX/X w.) nastąpiła skokowa zmianailości i jakości uzbrojenia. Dotychczasowyzestaw militariów wzbogacony został Czekanami, toporami z brodą oraz
włóczniami z grotami z poprzeczką. Pojawiło się
uzbrojenie ochronne: zbroje kolcze i tarcze,jednak głównie w rejonach poddanych kulturowej i fizycz nej infiltracji normańskiej. Nieliczne znaleziskamie czy stanowią najprawdopodobniej takżeefektobec ności Wikingów. Nową standard uzbrojenia wyzna czały ostrogi. Wchodziły one zapewne w składwy posażenia wojownika konnego zbrojnego przede wszystkim we włócznię i reprezentującego lokalną warstwę przywódczą. Jednak podstawową siłę sta nowiliwojownicy uzbrojeni we włócznie.
Faza 3 (od przełomu IX/X do przełomu XI/XII w.) charakteryzuje się występowaniem praktycznie