I NTERWENCJA D UCHA Ś WIĘTEGO I CHRZEST POGAN

(D

10,44-48)

Kolejna wyodrębniona jednostka literacka analizowanego rozdziału dziesiątego Dziejów Apostolskich rozpoczyna się od partykuły ἔτι po której następuje zdanie złożone: Ἔτι λαλοῦντος τοῦ Πέτρου τὰ ῥήματα ταῦτα ἐπέπεσεν τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον – „Kiedy Piotr jeszcze mówił o tym, Duch Święty zstąpił”. Pierwsza część wypowiedzi, ἔτι λαλοῦντος τοῦ Πέτρου – „Kiedy Piotr jeszcze mówił”, to zdanie podrzędne. Oba jego człony są w genetiwie, a pierwszy z nich w participium, co wskazuje na zastosowanie tu składni genetivus absolutus551. Można przyjąć, że genetivus ten występuje tu jako łącznik scen552. Participium λαλοῦντος odnosi się do przepowiadania kerygmatu. Przedmiot mowy Piotra τὰ ῥήματα ταῦτα – dosłownie „te fakty”, „te sprawy” został dokładnie omówiony powyżej.

Równocześnie z wypowiadanymi przez Piotra słowami na słuchających zstępuje Duch Święty. Zostaje w ten sposób podkreślone to, że Duch Święty objawia się jako „współswiadek apostolskiej deklaracji”553. Co więcej, przerywając mowę Piotra, ukazuje się już nie tylko jako „współswiadek”, ale jako ktoś większy od apostoła. Jego pojawienie się zostało oddane terminem ἐπέπεσεν (indicativus aoristi activi od ἐπιπίπτω), który w podstawowym znaczeniu opisuje „spadanie” na coś lub na kogoś. Może to być upadek przedmiotu martwego, jednakże w Biblii termin ten w zdecydowanej większości odnosi się albo do działalności istoty żywej albo - w przenośni -

551 ROBERTSON, Comentario al texto griego del Nuevo Testamento, 299.

552 S. HARĘZGA, „Droga św. Piotra i Kościoła ku uniwersalizmowi zbawienia w świetle Dz 10,1-11,18.”, Nowy Testament a religie (red. I. LEDWOŃ) (Biblioteka teologii religii; Lublin 2011) 388.

553 MIELCAREK, „Będziecie Moimi świadkami po krańce ziemi (Dz 1,8). Łukaszowa wizja świadectwa z perspektywy Dziejów Apostolskich”, 275.

do pewnej rzeczywistości niematerialnej, która dotyka człowieka (np. strach, śmierć, smutek, prześladowania)554. W omawianym przypadku chodzi o opisanie zachowania istoty żywej (Ducha Świętego) wobec „wszystkich, którzy słuchali nauki” - ἐπὶ πάντας τοὺς ἀκούοντας τὸν λόγον. W Dz 10,44 termin ten w pełni odnosi się do znaczenia czasownika w kontekście relacji międzyosobowych, gdzie ilustruje on pragnienie i zapał wejścia w bezpośredni kontakt z drugim555.

Łukasz, mówiąc o tych, na których „spadł” Duch Święty, określa ich jako τοὺς ἀκούοντας (participium praesentis activi od ἀκούω – „słuchać”, „poznać”556) τὸν λόγον – „tych, którzy słuchali nauki”. Ewangelista podkreśla postawę Korneliusza i „licznie zgromadzonych” (Dz 10,27) przyjmujących z zadowoleniem słowa Piotra557. Termin ἀκούω został szczegółowo omówiony w poprzednim paragrafie, podobnie jak następujący po nim λόγος. Wyrażając reakcję towarzyszy Piotra, ewangelista użył słowa ἐξέστησαν (indicativus aoristi activi od „ἐξίστημι” – „być zmieszanym”558, „być zaskoczonym”, „odchodzić od zmysłów”559). Termin ten pierwotnie oznaczał „zmianę”, „przemieszczenie”560. Widać to w morfologii słowa składającego się z prefiksu ἐκ oraz czasownika ἵστημι561. Przyimek ἐξ (przed

554 BDAG, „ἐπιπίπτω”, 377.

555 BDAG, „ἐπιπίπτω”, 377. Pragnienie może być podyktowane pozytywną bądź negatywną motywacją. Zob. cel pozytywny: Rdz 45,15 Józef „rzucił się” (ἐπιπεσὼν) na szyję Beniaminowi; podobnie w Łk 15,20 ojciec syna marnotrawnego „rzucił mu się (ἐπέπεσεν) na szyję”; w Dz 20,37 ludzie „rzucali się” (ἐπιπεσόντες) na szyję Pawłowi i całowali go; w Mk 3,10 Ludzie „cisnęli się” (ἐπιπίπτειν) na Jezusa tzn. można powiedzieć, że wpadali na niego, by się go dotknąć. Dla motywacji negatywnej zob.: Rdz 14,15 Abraham „napadł na nich” (ἐπέπεσεν ἐπ᾽ αὐτοὺς), tzn. na ludzi, którzy uprowadzili Lota; 1 Mch 1,30: Jeden z dowódców Antiocha „napadł na miasto” (ἐπέπεσεν ἐπὶ τὴν πόλιν) czyli „spadł” na mury miasta, by w efekcie „napaść” na ludzi w nim mieszkających.

556 H.BALZ -G.SCHNEIDER, „ἀκούω”, EDNT I, 52.

557 FITZMYER, The Acts of the Apostles, 467.

558 J.LAMBRECHT, „ἐξίστημι”, EDNT II, 7.

559 BDAG, „ἐξίστημι”, 350.

560 BDAG, „ἐξίστημι”, 350.

spółgłoskami ἐκ) – w wyrazach, których jest częścią, zazwyczaj oznacza oddzielenie⁵⁶². Czasownik ἵστημι znaczy „utwierdza”, „stać mocno”, „stać się”, „być”, „istnieć”563, czy też „być stałego umysłu”564.

Użycie ἐξίστημι wskazuje na to, że ci, którzy byli mocno utwierdzeni w swoich przekonaniach zostali z nich niejako wyrwani. Ludzie, o których mowa to „ci z obrzezania” - οἱ ἐκ περιτομῆς. Pojawienie się ich w tym miejscu przygotowuje czytelnika na to, co wydarzy się w Dz 11,2⁵⁶⁵. Wyrażenie συνῆλθαν τῷ Πέτρῳ wskazuje na dativus sociativus, gdyż występujący tu czasownik zawiera w sobie prefix συν566. Termin πιστοὶ (przymiotnik nominativus masculinum pluralis od πιστός – „wierny”, „wierzący”567) wywodzi się od czasownika πιστεύω, który omówiony został w poprzednim paragrafie. Wierny to ten, w którego czynach widać „wiarę” - πίστις568. Przyczyna zdumienia wiernych pochodzenia żydowskiego wyraziła się w słowach: ὅτι καὶ ἐπὶ τὰ ἔθνη ἡ δωρεὰ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐκκέχυται· - „że dar Ducha Świętego wylany został także na pogan”.

Jak już to zostało stwierdzone interpretacja terminu ἔθνη zależy od kontekstu, w jakim on się pojawia. Sam słownik podaje znaczenia: „ludzie”, „naród”, „poganie”569. W Dz 10,45 dotyczy odnosi się on do pogan, którzy byli poza Prawem i poza obrzezaniem. Ci właśnie otrzymują dar Ducha. Rzeczownik δωρεὰ, „dar”, „prezent”570, wiąże się z przysłówkiem δωρεάν,

562 POPOWSKI, „ἐξ”, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, 178.

563 POPOWSKI, „ἵστημι”, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, 301.

564 CZWOJDRAK, „ἵστημι”, Grecko-polski słownik Stronga z lokalizacją słów greckich i kodami

Popowskiego, 380.

565 PERVO, Acts, 282. Dz 11,2 „Ὅτε δὲ ἀνέβη Πέτρος εἰς Ἰερουσαλήμ, διεκρίνοντο πρὸς αὐτὸν οἱ ἐκ περιτομῆς – dosł. „Gdy zaś Piotr wstąpił do Jeruzalem, wystąpili przeciwko niemu spierając się ci z obrzezania”.

566 PIWOWAR, Składnia języka greckiego Nowego Testamentu, 74.

567 G.BARTH, „πιστός”, EDNT III, 97.

568 G.BARTH, „πιστός”, EDNT III, 91.

569 N.WALTER, „ἔθνος”, EDNT I, 381.

podkreślającym darmowość: „wolny od opłat”, „niezasłużony”571. W odróżnieniu od poprzedniego wiersza (Dz 10,44), ewangelista przedstawiając działanie Ducha Świętego wobec pogan tym razem obrazuje je terminem ἐκκέχυται (indicativus perfecti passivi od ἐκχέω – „wylać”572). Składa się on z przyimka ἐξ573 i czasownika χέω, „lać”, „wylewać”574. Oprócz zwykłego, codziennego znaczenia (przykładowo „wylać” np. wodę z butelki) termin ten miał charakter symboliczny, opisując np. przelanie - ἐξεχύννετο - krwi Szczepana w Dz 22,20. W czynnościach kultycznych „wylania” krwi ofiary dokonywano zazwyczaj w celu zgładzenia winy lub przebłagania bóstwa575. Czasowniki ἐξέστησαν i συνῆλθαν użyte zostały w indicativus aoristi activi, natomiast ἐκκέχυται w indicativus perfecti passivi. W ten sposób Łukasz podkreśla, że czynności: „przybyli” oraz „zdumieli się” były jednorazowe, natomiast „dar Ducha Świętego wylany został” w konkretnym momencie, ale skutki tego wylania trwają do czasu, w którym pisze autor⁵⁷⁶.

Warto także zwrócić uwagę na bliskie sąsiedztwo obu wspomnianych czasowników ἐξέστησαν oraz ἐκκέχυται. Skutkiem „wylania” (ἐκκέχυται) Ducha było to, co przeżyli towarzysze Piotra: ἐξέστησαν – „zdumieli się”. Zwrot mówiący o „wylaniu” daru Ducha Świętego jest symboliczny. Autor mógł użyć tego samego sformułowania, co w Dz 2,4 ἐπλήσθησαν – „zostali napełnieni”, posłużył się jednak innym terminem. Założenie, które mogłoby usprawiedliwić użycie innych słów, sugerujące, że jest różnica „jakości” między obu pięćdziesiątnicami jest fałszywe, ze względu na słowa samego

571 BDAG, „δωρεά”, 266.

572 POPOWSKI, „ἐκχέω”, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, 188.

573 POPOWSKI, „ἐξ”, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, 178.

574 POPOWSKI, „χέω”, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, 654.

575 J.BEHM, „ἐκχέω”, TDNT II, 467.

Piotra w Dz 10,47: poganie „otrzymali Ducha Świętego tak samo jak my”. Równocześnie jednak moment zstąpienia Ducha jest zdecydowanie różny od poprzedniego. Tam nastąpiło coś, co wydawało się oczywiste (obietnica Jezusa spełniła się na członkach narodu wybranego), natomiast tutaj wydarza się coś niezrozumiałego, co sprawiło, że uczniowie „wyszli z siebie”.

Stan wyrażony terminem ἐξίστημι, oddaje sytuację wewnętrzną tych ἐκ περιτομῆς – „z obrzezania”, którzy przybyli z Piotrem. Charles Talbert uzasadnia to zdziwienie stwierdzając, że dla Żydów obecność Ducha Boga była gwarantem odróżnienia narodu wybranego od pogan577. Ich postawa, czy też mentalność, uległy poprzez ten fakt zmianie. Zdarzenie, którego są naocznymi świadkami spowodowało, że nie mogli już „stać mocno” przy swoim stanowisku uważając, że Ducha Świętego mogą otrzymać tylko ludzie uprzednio poddający się obrzezaniu i w ten sposób stający się członkami narodu wybranego. Ta sama forma ἐξίστημι została użyta przez Łukasza na określenie reakcji pobożnych Żydów przebywających w Jerozolimie w momencie pierwszej pięćdziesiątnicy578. Czasownik ἐκκέχυται w stronie biernej wskazuje znów na passivum theologicum.

W Dz 10,48 Łukasz opisuje skutki wylania Ducha Świętego. Piotr i jego towarzysze słyszą pogan „mówiących językami i wielbiących Boga”, αὐτῶν λαλούντων γλώσσαις καὶ μεγαλυνόντων τὸν θεόν. Łukasz użył tutaj konstrukcji genetivus absolutus. gdzie zaimek osobowy αὐτῶν wraz z dwoma imiesłowami λαλούντων (praesentis activi od λαλέω – „mówić”, „rozmawiać”) i μεγαλυνόντων (praesentis od μεγαλύνω – „czynić wielkim”, „sławić”, „wychwalać”579) zostały zastosowane w dopełniaczu. Konstrukcja ta pozwala lepiej uwypuklić okolicznik przyczyny. Przyczyną zdumienia

577 TALBERT, Reading Acts, 99.

578 Dz 2,7 „«Czyż ci wszyscy, którzy przemawiają, nie są Galilejczykami?» - mówili pełni zdumienia i podziwu.” - ἐξίσταντο δὲ καὶ ἐθαύμαζον λέγοντες· οὐχ ἰδοὺ ἅπαντες οὗτοί εἰσιν οἱ λαλοῦντες Γαλιλαῖοι;

przybyłych z Piotrem braci było to, że poganie „mówią językami i wielbią Boga”. Czymś naturalnym wydaje się, że uwaga czytelnika w tym momencie powraca do podobnego wydarzenia z początków drugiej Księgi. Po zesłaniu Ducha Świętego na Piotra i Jedenastu (Dz 2,14) apostoł w swoje pierwszej mowie cytuje proroka Joela zapowiadającego wylanie Ducha Boga „na wszelkie ciało i będą prorokować” (Dz 2,17). Widać jak autor Dziejów Apostolskich uwypukla potwierdzenie tego faktu w wylaniu Ducha Świętego na pogan580.

Książe apostołów czuł się zobowiązanym do skomentowania tego faktu⁵⁸¹. Termin ἀπεκρίθη (indicativus aoristi passivi od ἀποκρίνομαι – „odpowiedzieć”) Biorąc pod uwagę użycie tej formy w Dwudziele Łukasza, widać, że w Dziejach Apostolskich zawsze odnosi się ona do odpowiedzi udzielanej przez kogoś na zadane pytanie albo do wyjaśnienia zaistniałej sytuacji582. Podobne znaczenie ἀποκρίνομαι przyjmuje także w tekście Łukaszowej Ewangelii583. Biorąc to pod uwagę można przyjąć, że autor użył tego terminu w Dz 10,46 w znaczeniu „odpowiedzieć”584.

Następny wiersz to pytanie, które Piotr stawia towarzyszom przybyłym wraz z nim. Zwróćmy uwagę na jego szczególną konstrukcję. Występująca na początku partykuła μήτι stosowana jest w pytaniu, w którym oczekuje się odpowiedzi przeczącej585. Rzeczownik τὸ ὕδωρ („woda”586) użyty jest w

580 A. DZIUBA, „Orędzie ewangelizacyjne Ducha Świętego”, CTh 69/3 (1999) 57.

581 BARRETT, A Critical and Exegetical Commentary on The Acts of the Apostles, 529.

582 Zob. fragmenty, w których nie pojawia się explicite nawiązanie do odpowiedzi: Dz 3,12 „Na ten widok Piotr przemówił (ἀπεκρίνατο)”; 5,8 „Powiedz mi – zapytał (ἀπεκρίθη) ją Piotr”; 8,34 hebraizm ἀποκριθεὶς (…) εἶπεν; 11,9 „Ale głos z nieba odezwał (ἀπεκρίθη) się po raz drugi:”; 15,13 hebraizm ἀπεκρίθη Ἰάκωβος λέγων. Zob. także miejsca, gdzie wyraźnie chodzi o odpowiedź: Dz 4,19; 5,29; 8,24; 9,13; 19,15; 21,13; 22,8; 22,8.28; 24,10.25; 25,4.9.12.16.

583 W trzeciej Ewangelii słowo to występuje czterdzieści sześć razy z czego pięć razy pojawia się zwrot ἀποκριθεὶς (…) εἶπεν.

584 FITZMYER, The Acts of the Apostles, 467.

585 BDAG, „μήτι”, 649.

bierniku natomiast czasownik κωλῦσαί (aoristi activi od κωλύω – „utrudniać”, „zapobiec”, „zabronić”587) w bezokoliczniku. Pozostałe dwa terminy to czasownik δύναται (indicativus praesentis medii od δύναμαι – „mieć możliwość”588, „móc”, „potrafić”, „zdołać”589) oraz zaimek τις („ktokolwiek”, „ktoś”590). Pozwala to na odczytanie w pytaniu konstrukcji ACI i dosłowne tłumaczenie: „czyż ktoś ma możliwość, żeby odmówić wody?” Rodzajnik τοῦ (genetivus neutrum singularis) pojawia się w powiązaniu z drugą częścią postawionego przez Piotra pytania: μὴ βαπτισθῆναι τούτους. Występująca dalej partykuła przecząca μὴ, w zestawieniu z genetiwem τοῦ oznacza „żeby nie”, i stosowana jest najczęściej w zdaniach warunkowych, wynikowych591. Kolejny czasownik βαπτισθῆναι (aoristi passivi od βαπτίζω) w bezokoliczniku oraz zaimek wskazujący τούτους (masculinum pluralis od οὗτος – „ten”592) w bierniku znów pozwalają na dostrzeżenie tu składni ACI i tłumaczenie: „żeby nie byli ochrzczeni ci”.

W dalszym ciągu w Dz 10,47 zostaje wyjaśnione kim są owi „ci”. To poganie, „którzy otrzymali Ducha Świętego tak samo jak my?” (τούτους: οἵτινες τὸ πνεῦμα τὸ ἅγιον ἔλαβον ὡς καὶ ἡμεῖς). Ostatni, czterdziesty ósmy wiersz badanego rozdziału składa się z dwóch części i obie skonstruowane zostały na bazie ACI. W części pierwszej po czasowniku προσέταξεν (indicativus aoristi activi od προστάσσω – „rozkazać”, „zdecydować”⁵⁹³), oraz po spójniku δέ594, pojawia się zaimek osobowy w bierniku αὐτοὺς

587 BDAG, „κωλύω”, 580.

588 BDAG, „δύναμαι”, 261.

589 POPOWSKI, „δύναμαι”, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, 145.

590 A.HORSTMANN, „τίς”, EDNT III, 362.

591 BDAG, „μή”, 642.

592 BDAG, „οὗτος”, 740.

593 H.BALZ –G.SCHNEIDER, „προστάσσω”, EDNT III, 176.

(masculinum pluralis od αὐτός – „sam”, „właśnie ten”595) i łączący się z nim czasownik w bezokoliczniku βαπτισθῆναι (aoristi passivi od βαπτίζω – „chrzcić”). Pomiędzy czasownikiem a zaimkiem znajduje się konstrukcja przyimkowa ἐν τῷ ὀνόματι596 w towarzystwie przydawki dopełniaczowej Ἰησοῦ Χριστοῦ. Fragment ten można przetłumaczyć dosłownie: „i rozkazał, żeby oni właśnie zostali ochrzczeni w imię Jezusa Chrystusa”.

Można tu dostrzec echo z Łk 3,16 oraz z Dz 11,16b. W Ewangelii Jan Chrzciciel stwierdza: ἐγὼ μὲν ὕδατι βαπτίζω ὑμᾶς – „ja was chrzczę wodą”, która to czynność przedstawiona przez to wyrażenie jest przeciwstawna do czynności Mesjasza, który „będzie was chrzcił Duchem Świętym i ogniem” - αὐτὸς ὑμᾶς βαπτίσει ἐν πνεύματι ἁγίῳ καὶ πυρί. Natomiast w Dz 11,16b Piotr cytuje słowa samego Chrystusa: ὑμεῖς δὲ βαπτισθήσεσθε ἐν πνεύματι ἁγίω – „wy zaś ochrzczeni będziecie Duchem Świętym”. Teraz w przypadku Korneliusza następuje sytuacja odwrotna. Poganie najpierw zostali ochrzczenie Duchem Świętym, a następnie, już nie Jan, ale Piotr nakazuje ochrzcić ich wodą. Może dlatego też Łukasz, przytaczając słowa apostoła, użył formy biernej: „i rozkazał (…) aby zostali ochrzczeni”, zaznaczając, że apostoł dopełnia czynności samego Boga (passivum divinum)597. Piotr, nakazując „ochrzcić ich w imię Jezusa Chrystusa” (Dz 10,48,) dopełnił kolejnego elementu mandatu misyjnego udzielonego apostołom przez samego Chrystusa (Mt 28,19-20). Wcześniej, głosząc kerygmat, apostoł uczynił zadość wskazaniom Jezusa, by uczyć uczniów wszystkiego, co Mistrz przykazał apostołom598. Można przyjąć, że realizacja tego ostatniego

595 POPOWSKI, „αὐτός”, Wielki słownik grecko-polski Nowego Testamentu, 83.

596 PIWOWAR, Składnia języka greckiego Nowego Testamentu, 222. Wyrażenie ἐν τῷ ὀνόματι oznacza sposób w jaki został dokonany chrzest. Tutaj traktowane jest to w sensie: „z mocą” Jezusa Chrystusa.

597 BRUCE, The Book of the Acts, 217.

598 J. URBAŃSKI, „«Idźcie oto was posyłam jak owce między wilki». Główne idee biblijnej teologii posłannictwa-misji w Nowym Testamencie”, Bielsko-Żywieckie Studia Teologiczne 7 (2006) 235.

elementu dokonała się w czasie, o którym mówić będzie następny werset Dz 10,48b.

Ostatnie zdanie rozdziału dziesiątego Dziejów Apostolskich nawiązuje do opisu z Dz 9,43: ἐγένετο δὲ ἡμέρας ἱκανὰς μεῖναι ἐν Ἰόππῃ παρά τινι Σίμωνι βυρσεῖ - „Piotr zaś jeszcze przez dłuższy czas przebywał w Jafie u niejakiego Szymona, garbarza” (BT). W Dz 10,48b Łukasz wskazuje na prośbę ze strony Korneliusza i jego domowników, „aby pozostał u nich jeszcze kilka dni”. W obu przypadkach zdania zbudowane zostały w oparciu o konstrukcję ACI. W Dz 9,43 podmiot występujący bierniku, którym jest osoba Piotra, jest ukryty (BT dla lepszego zrozumienia tekstu umieszcza w tym miejscu jego imię), podczas gdy rolę bezokolicznika pełni ἐπιμεῖναι. W Dz 10,48b po zwrocie ἠρώτησαν (indicativus aoristi activi od ἐρωτάω – „zadać pytanie komuś”, „poprosić”599) znajduje się podmiot w accusativus αὐτὸν oraz orzeczenie w infinitiwie ἐπιμεῖναι (aoristi activi od ἐπιμένω – „pozostawać”, „trwać”600). W Dz 9,43 i 10,48b zostały zastosowane Łukaszowe zwroty: ἡμέρας ἱκανὰς („wiele dni”) oraz ἡμέρας τινάς („kilka dni”)601.

Podsumowując analizę Dz 10,44-48 należy podkreślić nowość, jaka pojawia się tu w związku ze zstąpieniem Ducha na pogan. W Dz 10,45 chrześcijanie pochodzący z obrzezania doświadczają zderzenia swojego myślenia z zamysłem Boga wylewającego swój dar na ludzi nie należących do narodu wybranego602. Reagują oni na to absolutnym zdumieniem. Piotr wydając polecenie chrztu przypieczętowuje tylko autorytetem Kościoła wyraźną wolę Bożą, wyrażającą się w licznych w analizowany, tekście

599 BDAG, „ἐρωτάω”, 395.

600 H.BALZ -G.SCHNEIDER, „ἐπιμένω”, EDNT II, 31.

601 Zwrot ἡμέρας τινάς użyty dwadzieścia sześć razy w Nowym Testamencie, w tym przez Łukasza w jego Dwudziele piętnaście razy (w Starym Testamencie tylko w Rdz 27,44). Termin ἡμέρας ἱκανὰς pojawia się tylko u Łukasza w Dz 9,43 i 18,18.