FO R M O W A N IE SIE C I P A R A F IA L N E J W L U K O W SK IE M D O K O Ń C A X V I W. 9 5
nadania w ystępują tylko w dokum entach z X V w. (Zbuczyn, T rzebieszów , Pruszyn, W ojcieszków, K o ziry n ek )20. N ajw iększą liczbę zagrodników , bo aż 4, nadał W ładysław Jagiełło w r. 1418 kościołow i parafialnem u w Zbuczynie. N iew iele pod tym w zględem ustępuje fundow ana w r. 1437 przez K lem ensa z B ielan parafia W ojcieszków, na rzecz której fundator nadał 3 zagrodników . Jan Pruszyński zaś w r. 1430 nadał k ościołow i parafialnem u w P ru szyn ie 2 zagrodników. Najm niej zagrodników otrzym ał kościół p arafialn y w T rzebie szow ie, którem u W ładysław J agiełło nadał w r. 1430 tylk o jedną zagrodę. Jeśli zaś chodzi o parafię w K ozim rynku, to jej fundatorzy dali przyszłem u plebanow i tylko pozw olenie na osadzenie w nadanych dobrach zagrodników i km ieci. Brak nadań zagrodników w XVI w., jak się w ydaje, jest w yn ik iem rozwoju gospodarki folw arczno-pańszczyźnianej na tym terenie, w której zagrodnicy m ogli stan ow ić pożądaną siłę ro b o c zą 21.
Częstym elem entem nadania b y ły place. Ten typ uposażenia m ożna stw ierdzić w pięciu w y p a d k a c h 22; Ponadto w streszczen iu dokum entu funda cyjnego i erekcyjnego parafii w Serokom li z roku 1545 w ystęp u je w zm ianka, że kościół w tej m iejscow ości rów nież otrzym ał w pierw otnym uposażeniu place 23. W dokum entach fundacyjnych zaw sze jest określona ilość nadanych placów. N ajw ięcej otrzym ały ich parafie p ow stałe w X V I w. F undow any przez Hieronima R usieckiego w r. 1545 kościół parafialny w A dam ow ie otrzy mał aż 4 place, kościoły zaś w Siedlcach i S tan in ie otrzym ały ich po dw a. W w ypadku parafii fundow anych w X V w. z tego typu nadaniem sp oty kam y się tylko d w a razy. M ianow icie, kościół parafialny w P ruszynie (1430) otrzym ał dwa place, i kościół w W ojcieszkow ie (1437) jeden plac. Co do w ielkości pow yższych placów , n ie można na podstaw ie w ym ien ion ych do kum entów w ysnuć żadnych w niosków . Z określeniem w ielk ości placów w ła nach spotykam y się tylko w w ypadku parafii Stanin. Jest ono jednak bar dzo nieprecyzyjne, gdyż nie wiadom o, o jakie łan y chodzi. W edług do kum entu z r. 1555 obydwa w spom niane w yżej place w y n o siły 16 ła n ó w 24, podczas gdy dokum ent drugiej fundacji parafii stanińskiej z r. 1599 po w ierzchnię ich określa na 6 ła n ó w 25. P raw ie zaw sze fundatorzy jasno pre cyzow ali przeznaczenie placów. Tak w ięc nadaw ano place pod budow ę ko ścioła (Pruszyn, Siedlce, Adam ów) cm entarzy (Siedlce), dom ów dla plebana, w ikarych i służby kościelnej (Siedlce, Adam ów , Stajnin) lub też, jak to m iało m iejsce w w ypadku parafii W ojcieszków, określano ogólnie cel nadania pla ców, jak: dla plebana, w ikarego, kościelnego. Ponadto w dokum entach z XVI w. w ystępuje nadaw anie placów pod budow ę szkół parafialnych (Ada mów, Stanin). 20 Ibid. 21 J. R u t k o w s k i , H is t o r ia g o s p o d a r c z a P o l s k i (do 1864 r.). Z przed m ow ą W. K u li, W arszaw a 1953, s. 90; J. M a j e w s k i , G o s p o d a r s t w o f o l w a r c z n e w e w s i a c h m i a s t a P o zn a n ia w la ta ch 1582— 1644, P ozn ań 1957, s. 155, 200—201; A . W y - c z a ń s k i , S t u d i a n a d f o l w a r k i e m , s. 119— 122. 22 P a trz tab ela, s. 134. 25 Tam że.
24 R ep. 60A179, k. 2 3 0 v In su per em en su ro et do aream pro a e d ific iis d o -tis p leb a n a lis in oppido m eo A n d rzejów in la titu d in em et lo n g itu d in em octo la - neu m e t a liam aream pro dom o v ic a r ii e t sch o la , a r e a m ' d o tis p leb a n a lis itid em e m e n s u r o .
25 R ep. 60A132a, k. 1 3 2 v item aream cum a e d ific iis iam co n stru ctis la -tituddnis et lo n g itu d in is ą u a ttu o r lan eu m et aliam aream sim ile m cum a e d ific iis p ro sch o la duorum l a n e u m .
96 S T A N IS Ł A W L IT A K
Jednym z w ażniejszych elem entów nadania w ram ach fundacji parafii b y ły karczm y. Uderza fakt, że jako przedm iot nadania w ystępują one tylko w dokum entach z X V w . (Zbuczyn, Trzebieszów, W ojcieszków, Kozirynek, (B ia łk a ))26. N atom iast ani jedna parafia fundow ana w XVI w. n ie otrzym ała w ram ach pierw otnego uposażenia karczmy. N iektórym parafiom piętnasto- w iecznym nadaw ano je n aw et w w iększych ilościach. N ajw ięcej karczem otrzym ały parafie w ojcieszkow ska i zbuczyńska. P ierw szej nadano aż trzy karczm y znajdujące się w W ojcieszkow ie, drugiej zaś dwie. W pozostałych w ypadkach zaw sze w ystęp u je tylk o jedna karczma.
W zakres pierw otnego uposażenia parafii w chodziły rów nież sadzawki. Z tym rodzajem nadania spotykam y się w dokum entach fundacyjnych para fii: Zbuczyn, P ruszyn, Siedlce, Serokom la, A d a m ó w 21. W r. 1418 W ładysław Jagiełło w dokum encie fundacyjnym pozw ala plebanow i w Zbuczynie w y budow ać sobie sadzaw kę na pobliskiej rzece D ębow icy. Podobnie Jan Pru- szyński w r. 1430 daje pozw olenie przyszłem u plebanow i w P ruszynie na w ybudow anie sadzaw ki w przylegającym do Pruszyna lesie zw anym Siedli ska. Fundator parafii siedleckiej S tanisław S iedlecki nadaje w latach 1530 i 1532 na rzecz plebana w Siedlcach jedną sadzaw kę. P iotr K ijeński zaś fun dując w r. 1545 parafię w Serokom li, nadaje jej plebanow i sadzaw ki, położone w Serokom li i sąsiedniej w iosce Hordzieży. R ów nież w r. 1545 H ieronim Ru siecki w czasie fundacji parafii w A dam ow ie daje jej plebanow i pozw olenie na budow ę sadzaw ki n a jednej z nadanych m u łąk. Podobnie jak sta w y dość często w y stęp u je in n y typ uposażenia, rów nież zw iązany z gospodarką rybną, m ianow icie jazy. W ystępują one w 3 w ypadkach (Trzebieszów, Pruszyn, Ra- d o r y ż )2S.
Oprócz jazów nadaw ano rów nież praw o do łow ienia r y b 20. N adanie to najczęściej w ystęp u je z zastrzeżeniem , że plebani będą m ogli łow ić ryby tylk o na w łasn e potrzeby. Tak w ięc w w ypadku parafii Trzebieszów i Ko zirynek (Białka) dokum enty ogólnie stw ierdzają tego rodzaju nadania z za strzeżen iem jednak, że tylk o na w łasn e potrzeby plebana. Stanisław Siedlec ki nadał w r. 1530 i 1532 plebanow i siedleckiem u praw o do łow ienia ryb na w łasn e potrzeby na E jazach położonych na rzekach Żytni (dziś Muchawka) i L iw cu. Jan C zyszkow ski zaś, n ie robiąc żadnych zastrzeżeń, nadał w r. 1588 plebanow i w Radoryżu praw o do łow ienia ryb na rzekach i jazach leżących w jego dobrach.
P r a w ie pow szechnie nadaw ano na rzecz n ow o fundow anych parafii, n ie zależnie od czasu ich pow stania, w o ln y przem iał zboża plebańskiego, w olny w yrąb drew na w lasach fundatorów oraz w oln y w ypas trzody i bydła p le bańskiego w e w siach lub lasach fundatorów .
W olny przem iał zboża plebańskiego w m łynach fundatorów w ystępuje na 9 parafii 7 r a z y 30. W dw óch w ypadkach (Trzebieszów, Siedlce) spotyka m y ograniczenie tego przem iału do w łasnych potrzeb plebanów , w jednym zaś (Adam ów) — ograniczenie do 2 korcy pszenicy tygodniow o. D okum enty fundacyjne pozostałych parafii (Zbuczyn, Pruszyn, K ozirynek (Białka), Sta nin) nic n ie w spom inają o jakichkolw iek ograniczeniach w tym zakresie.
26 P a trz ta b ela , s. 134. 27 Ibid.
28 Ibid. 29 Ibid. 30 Ibid.
FO R M O W A N IE SIE C I P A R A F IA L N E J W Ł U K O W SK IE M D O K O Ń C A X V I W . 9 7
Podobnie jak z w olnym przem iałem zboża ma się spraw a z w olnym w y rębem drewna w lasach fundatorów . Ten rodzaj nadania w ystęp u je w 8 w y padkach 3ł. W wypadku 6 parafii (Zbuczyn, Trzebieszów , K ozirynek (Białka), Siedlce, Adam ów, Stanin) w yrąb ten został ograniczony do potrzeb plebana na opał i budowę. Jedynie w dokum entach fundacyjnych parafii w W ojciesz k ow ie (1437) i Radoryżu (1588) n ie znajdujem y takiego zastrzeżenia.
P ew n e znaczenie w całości uposażenia parafii m iał rów nież w oln y w ypas trzody i bydła plebańskiego w e w siach i lasach fundatorów . Z takim nada niem spotykam y się w 5 dokum entach fundacyjnych (Zbuczyn, Trzebieszów , K ozirynek (Białka), Radoryż, S ta n in )32. Poza w ym ienionym i w yżej nadania mi w w ypadku jednej parafii (W ojcieszków) występuje m iara m iodu od bart nika należącego do fu n d a to ra 33. Ponadto w dw u w ypadkach w ystęp u je w y posażenie kościołów w p odstaw ow y sprzęt litu r g ic z n y 34. M ianow icie, w ra m ach um ow y m iędzy Janem P ruszyńskim a plebanem w Zbuczynie M acie jem w r. 1430, której akt m ający znaczenie dokum entu fundacyjnego został spisany w sądzie ziem skim w Ł ukow ie 35, pleban zbuczyński M aciej zobow ią zał się m iędzy innym i dostarczyć kościołow i parafialnem u w P ruszynie or naty oraz srebrny kielich i m ałe dzwonki. Hojność plebana zbuczyńskiego, jak to już w yżej zaznaczyliśm y, n ie była jednak, jak się w ydaje, bezintere sowna. N ależy ją tłum aczyć tym , że m iał on być w przyszłości rów nież p le banem p ru szyń sk im 36. W r. 1532 S tan isław S iedlecki oprócz innych nadań funduje dla kościoła parafialnego w Siedlcach 2 k ielich y (jeden srebrny i je den m osiężny), dw ie pateny, jedną m onstrancję m iedzianą oraz 3 ornaty, je den m szał i jeden g r a d u a ł37.
Podsum owując pow yższą analizę uposażenia parafii w św ietle ich doku m entów fundacyjnych, n ależy stw ierdzić, że jeśli chodzi o typ uposażenia w ramach pierw otnych fundacji parafii, to istnieją tylk o nieznaczne różnice m iędzy parafiam i pow stałym i w XV w. a parafiam i p ow stałym i w X V I w. Polegają one na tym , że w p rzeciw ień stw ie do parafii szesnastow iecznych parafie fundow ane w w. X V otrzym ały karczm y. Częściej też b y ły uposaża ne w ogrody. Jeśli zaś chodzi o zagrodników, to otrzym ały ich w y łą czn ie pa rafie fundow ane w X V w. W ydaje się, że różnice te , jak już zaznaczono, b y ły w ynikiem przem ian gospodarczo-społecznych, jakie m iały m iejsce w X V i XVI w. P ow stały w tym czasie n ow y typ gospodarki folw arczno-pańszczyź- nianej potrzebow ał w ięcej siły roboczej, zatrudnionej bezpośrednio na fo l warku. N ie jest w ykluczone, że w zw iązku z tym w zrosła w artość zagrod ników. R ów nież karczm y sta ły się w zw iązku z ograniczeniem w olności oso bistej km ieci, jedynym z w ażnych źródeł dochodu w łaściciela fo lw a r k u 38.
N ależy rów nież podkreślić, że na terenie Ł ukow skiego nie m ożna stw ier
31 Ibid. 32 Ibid. 33 Ibid. 34 Ibid.
35 Zbiór dok. m ałop., Cz. II, nr 425, s. 128— 129. 36 P atrz w y żej, s. -69—71.
37 Rep. 60A200, k. 11— 13v. S ta n isła w S ie d le c k i m . in . n a d a je na rzecz w y b u d o w a n eg o przez sieb ie k o ścio ła w S ie d l c a c h duos ca lices, u num a rg en teu m et aliu m co n triffa licu m cum eorum te c tu r is se u p a ten is, orn atu s tres, un u m d e a x a - m ito fla v e o , m on stran tiam cupream , m issa le cum g r a d u a l i .
38 J. B u r s z t a , W ieś i k a r c z m a . R o la k a r c z m y w ż y c i u w s i p a ń s z c z y ź n i a n e j , W arszaw a 1950, s. 21— 23, 37— 43, 207 oraz p assim .
98 S T A N IS Ł A W L IT A K
dzić w yraźnych różnic w uposażeniu m iędzy parafiam i fundacji królew skiej, kościelnej i szlacheckiej.
W ydaje się, że obok ziem i upraw nej najw ażniejszym elem entem uposa żenia parafii b y ły dziesięciny. P roblem dziesięcin od daw na budził zaintere sow an ie badaczy. D otychczas najlepiej został on opracowany, jeśli chodzi o okres do końca X V w . 39, oraz częściow o, jeśli chodzi o w iek X V I 40, W cią gu X II i X III w ., ogólnie biorąc, w y k szta łciły się w P olsce dwa typ y d zie- sięcinne. D ziesięcina km ieca, którą dysponow ał biskup oraz tzw. dziesięcina sw obodna, którą odldawali książę, rycerstw o w zględ n ie szlachta, dow olnie oboranemu k ościołow i lub in stytu cji k o śc ie ln e j41.
W okresie późniejszym toczyły się ciągłe w alk i o praw o do dziesięciny. R ycerstw o i szlachta d ążyły do m aksym alnego przechw ycenia tego źródła dochodu dla sieb ie, starając się płacić jak najm niej z w łasnych upraw, jak też ograniczyć płacenie d ziesięcin przez poddanych, w niektórych w ypadkach roszcząc sob ie przy tym praw o do dysponow ania tą d z iesięc in ą 42. Z drugiej stron y K ościół dążył do zlikw idow ania lub poważnego ograniczenia dziesięci n y sw obodnej oraz całkow itego opanowania dziesięciny kościelnej. Taki sens m ają m. in. liczn e spory i u kłady dziesięcinne m iędzy szlachtą a przedstaw i cielam i hierarchii kościelnej w X V i w początku XVI w., w ystępujące na teren ie całej P o ls k i43. P rzyjm uje się, że dziesięcina swobodna począw szy już od końca X V w . stopniow o zanikała i w XVI w . całkow icie z a n ik ła 44.
W oparciu o dokum enty fundacyjne i erekcyjne można zbadać, jak w y gląd ały stosunki d ziesięcinne na terenie ziem i łukow skiej z punktu w idzenia uposażenia w nie parafii w X V i X V I w.
N ie w szy stk ie parafie w ystępujące na om aw ianym terenie otrzym ały w pierw otnym uposażeniu dziesięcinę km iecą. Na 6 parafii, do których za ch ow ały się źródła odnoszące się do tej k w estii można stw ierdzić, że d w ie (W ojcieszk ów 43, S ie d lc e 46) dziesięcin tych w ogóle nie otrzym ały. Przyczyną
39 D o p o d sta w o w y c h op racow ań d z iesięcin y w P o lsc e n ależą: W. A b r a h a m , O p o w s t a n i u d z i e s i ę c i n y s w o b o d n e j . S t u d i u m z d z i e j ó w p r a w a k o ścieln eg o w P o l sce, „ B ib liotek a W a rsza w sk a ”, t. 4 (1891), s. 146—180; M. W y s z y ń s k i , Z e stu d iów na d h is to r i ą d z i e s i ę c i n y w P o lsc e ś r e d n i o w i e c z n e j , „P am iętn ik H isto ry cz n o - P ra w n y ” V III (1929), z. 1; ten że, I n t e r w e n c j a so b o r u b a z y l e j s k i e g o w p o ls k ie j spra.- w i e d z i e s ię c i n n e j, „P rzegląd T e o lo g iczn y ”, X (1929), s. 77— 97; ten że, W s p r a w i e d r u g i e g o s t a t u t u d z i e s ię c i n n e g o a r c y b i s k u p a P e łk i . W: K s i ę g a p a m i ą t k o w a k u czci W ł a d y s ł a w a A b r a h a m a , t. II, L w ó w 1931, s. 187— 197; H, F. S c h m i d, D ie E n t- s t e h u n g d e s k i r c h li c h e n Z e h n tr e c h ts a u f s l a v ís c h e n B oden , W: K s i ę g a p a m i ą t
k o w a k u c z c i W ł a d y s ł a w a A b r a h a m a , t. II, L w ó w 1931, s. 23—46; ten że, Die r e c h t lichen G r u n d la g e n . P o n a d to sy n te ty c z n e p o d su m o w a n ie d oty ch cza so w y ch o sią g n ięć d a je W. W ó j c i k , „ P r a w a p a rafia ln e". Por. ró w n ież: M. R e c h o w i c z , Sw, Jan K a n t y i B e n e d y k t H e s se w ś w i e t l e k r a k o w s k i e j k o m p i l a c j i te o lo g ic z n e j z X V w . S tu d ia nad k o m en ta rzem do św ię te g o M ateu sza (R ęk op isy B ib lio tek i J a g ie llo ń sk iej nr nr 1364— 1366, 1368), L u b lin 1958, s. 118— L19.
40 F. S m i d o r a , S p r a w y d z i e s ię c i n w t r y b u n a l e k o r o n n y m w latach 1578— 1589, W arszaw a 1933; H. K o w a l s k a , W a l k a o d z i e s ię c i n y na s e j m a c h e g z e k u c y j n y c h w i a t a c h 1562— 1565, „O drodzenie i R efo rm a cja w P o lsc e ”, I (1956), s. 71— 75. 41 W. A b r a h a m , O p o w s t a n i u d z i e s i ę c i n y s w o b o d n e j , s. 146, 173, 174, 175; M. W y s z y ń s k i , Z e s t u d i ó w , s. 88, 91; H. F. S c h m i d, Die re c h tlic h e n G r u n d lagen, s. 585— 587. 4! H. F. S c h m i d, D ie r e c h t li c h e n G r u n d la g e n , s. 746— 794. 43 Ibid. 44 F . Ś m i d o r a, S p r a w y d z ie s ię c in , s. 9— 10.
45 D o k u m en t e r e k c y jn y p a ra fii W o jcieszk ó w (Z b ió r dok . m a ł o p o ls k ic h , Cz. II , nr 500, s. 244— 247.
FO R M O W A N IE SIE C I P A R A F IA L N E J W Ł U K O W SK IE M DO K O Ń C A X V I W. 9 9
tego była m ożliw ość zatrzym ania tych dziesięcin przez plebanów w parafii m acierzystej. Przykładem tego może być parafia Sied lce. W czasie erekcji tej parafii biskup krakow ski P iotr Tom icki zapew nił daw ne praw a do d zie sięcin y na jej terenie plebanom pruszyńskiem u i łukow skiem u 47. W w ym ie nionych w yżej dokum entach zwraca u w agę fakt, że o ile w X V w. spotykam y nadania dziesięciny przez fundatorów , to zaw sze chodzi o dziesięcinę sw o bodną z folw arków , sadzaw ek i m łynów , będących w bezpośrednim użytko w aniu tych fundatorów (W ojcieszków, K ozirynek (B ia łk a ))48. D ziesięcin ę zaś kmiecą, o ile można sądzić ze streszczenia dokum entu erek cyjn ego parafii w Pruszynie z r. 1471, rozporządzał biskup 43. W pierw szej połow ie X V I w. sytuacja ta w Ł ukow skiem w ygląda już inaczej. Można tu w o w ym czasie za uw ażyć tendencję do opariowania d ziesięciny sw obodnej przez b isk u p ó w 50. W yrażało się to w wypadkach rozporządzania przez biskupów nie tylk o dzie sięciną km iecą, lecz także dziesięciną z folw ark ów fundatorów parafii. Z do kum entu erekcyjnego parafii w Siedlcach z r. 1532 w ynika, że biskup kra k ow ski P iotr Tom icki, regulując na teren ie tej parafii d ziesięcinę km iecą, rów nocześnie nadał kościołow i siedleckiem u dziesięcinę z folw arków w S ied l
cach i Golicach M. Folw arki te, jak w iadom o z tego dokum entu oraz innych źródeł współczesnych, b y ły w łasnością fundatora tej parafii Stanisław a S ie dleckiego 52. Praw dopodobnie analogiczny w ypadek m iał m iejsce w czasie erekcji parafii w A dam ow ie w r. '1545 z tą różnicą, że d ziesięcin y z m ajątków należących do jej fundatora H ieronim a R usieckiego częściow o nadał R usiecki rektorow i szkoły, częściowo zaś nadał biskup krakow ski P iotr Gamrat p le banow i parafii adam owskiej. Ponadto nadał on tem u plebanow i dziesięcinę z w si włączonych do tej p a r a fii53.
47 Ibid.
48 P atrz przyp. 45 oraz d ok u m en t fu n d a c y jn y p a ra fii K o ziry n ek (B iałk a) z r. 1456 (Rep. 60A179, k. 105v— 107).
49 R ep. 60A96, s. 200 oraz A. K ap. K rak., W iz. nr 32, k. 444.
50 W iadom o, że K o śció ł ju ż w c z e śn ie j d ą ży ł do o p a n o w a n ia d z ie s ię c in y sw o bodnej. P rz e c iw d zie się c in ie sw ob od n ej K o śció ł w y stę p o w a ł już w X III w . (Por. M. W y s z y ń s k i , W s p r a w i e d r u g i e g o s t a t u t u d z i e się c in n e g o , s. 189— 190). P o sta n o w ie n ie syn od u z r. 1309 o n iep o b iera n iu d z ie s ię c in y p rzez p leb a n ó w z obcej p a r a fii lu b d iecezji, zdaniem W. W ó j c i k a ( „ P ra w a p a r a f i a l n e ”, s. 179) b y ło ró w n ież w y m ierzo n e p rzeciw d zie się c in ie sw ob od n ej. Por.: H. F. S c h m i d , D ie r e c h t li c h e n G ru n d la g en , s. 465.