View of Formowanie sieci parafialnej w Łukowskiem do końca XVI wieku

R

O

Z

P

R

A

W

Y

R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X II, z . 2 1964

ST A N IS Ł A W L IT A K

FORMOWANIE SIECI PARAFIALNEJ W ŁUKOWSKIEM

DO KOŃCA XVI WIEKU *

ST U D IU M G EO G R A FIC ZN O -H IST O R Y C Z N E

W ST ĘP

Ziem ia łukow ska jest terenem , na którym osadnictw o rozw inęło się sto ­ sunkow o późno. W ślad za tym rów nież i sieć parafialna uform ow ała się tu później, niż na obszarach starego osadnictw a. W w yn ik u zapóźnienia, tak pod jednym, jak a pod drugim w zględem , zachow ała się dla Ł ukow skiego bogata podstawa źródłowa, pozw alająca na dość dokładne śled zen ie problem ów , nieuchw ytnych źródłow o gdzie indziej. Jednym <z takich zagadnień jest roz­

wój osadnictw a i parafii. Prześledzenie tych k w estii na terenie dobrze ośw ietlonym źródłam i ma w w ypadku skąpej podstaw y źródłow ej szczegól­ ne znaczenie z punktu w idzenia m etody badań geograficzno-historyciznych. Może bowiem dać odpow iedź na pytanie, jak w ygląd ał proces pow staw ania parafii i o ile był on wyrazem podobnego procesu w zakresie osadnictw a. G eograficzno-historyczne badania nad parafiam i stanow ią ponadto podstaw ę do dalszych dociekań, zm ierzających do określenia funkcji społecznej para­ fii, która n iew ą tp liw ie daleko w ybiegała poza sp raw y kościelne.

W zw iązku z pow yższym zak resem . badań nasuw a się w pierw szym rzę­ dzie zagadnienie, co należy rozum ieć przez parafię.

W dotychczasowej literaturze naukow ej n ie ma zgody co do d efin icji pa­ rafii. Jedni, zw łaszcza zaś historycy prawa, uw ażają parafię za najm niejszą jednostkę w kościelnej organizacji terytorialnej, posiadającą ściśle określone granice i uposażenie, inni natom iast w ysuw ają na plan p ierw szy jej funkcje duszpasterskie. Te różnice zdań mają duże znaczenie dla zagadnienia począt­ ków parafii w P olsce, gdyż w edług poglądu pierw szego nie można uznać za kościoły parafialne kościołów pryw atnych, istniejących w XI i X II w . Jed y­ nym i zaś kościołam i, m ającym i w ów czas upraw nienia parafialne, b y ły b y ka­ tedry biskupie. W edług zaś stanow iska drugiego kościoły pryw atne b y ły pa­ rafialnym i z racji skupiania w okół sieb ie kleru upraw iającego duszpasterstw o

* N a w stę p ie p ragnę p od zięk ow ać doc. dr Jerzem u K ło czo w sk iem u , k tó ry b ył (inicjatorem p od jęcia n in iejszej rozp raw y oraz b ezp ośred n io czu w a ł nad jej w y ­

konaniem . R ó w n ież serd eczn ie d zięk u ję za cen n e u w a g i i ż y c z liw o ść prof. dr S ta ­ n isła w o w i H erb stow i, doc. dr K a zim ierzo w i M y śliń sk iem u . jak ró w n ie ż doc. dr Z ygm u n tow i S u ło w sk iem u , k tó ry n ie szczęd ził m i k o n stru k ty w n y ch u w a g z w ła ­ szcza w koń cow ym stad iu m w y k o n y w a n ia pracy. Za b e z in te r e so w n ą p om oc w lic z ­ nych kw eren d ach a rch iw a ln y ch d zięk u ję m gr S ta n isła w o w i K u ra sio w i, ks. dr C ze­ sła w o w i S k ow ron ow i oraz m gr J u lii G o d lew sk iej, p ra co w n iczce W o jew ó d zk ieg o A rch iw u m P a ń stw o w eg o w L u b lin ie.

6 STANISŁAW LITAK

w śród okolicznych grup lu d n o śc i1. W pierwszym w ięc poglądzie przeważa czynnik praw ny, w drugim zaś funkcjonalny. W ątpliw ości co do definicji pa­ rafii ustają z chw ilą, gdy spotykam y się z parafią łączącą w sobie obydwa po­ w yższe czynniki, co m iało m iejsce na przełom ie XII i X III w . Parafia jest w tym czasie zarów no najm niejszym , ale zarazem najw ażniejszym okręgiem w organizacji terytorialnej Kościoła, jak też grupą ludzi, poddaną ideologicz­ nem u oddziaływ aniu, czyli duszpasterstw u kleru znajdującego się przy da­

nym kościele. . '

Grupa ludzka, którą stanow iła parafia, n ie pow stała jednak od razu. W y­ daje się, że początkow o grupa ta istniała w yznaczona adm inistracyjnie i do­ piero w m iarę u p ły w u czasu kształtow ały się w niej w ięzy parafialne. Na stopniow e k ształtow an ie s ię parafii jako grupy społecznej wpływało w iele

1 L itera tu ra o d n o szą ca się do p oczątk ów p arafii w P o lsc e je s t ju ż dość bogatą. S z c z e g ó ło w e jej o m ó w ie n ie zn a jd u jem y w pracy P. S z a f r a n a R o z w ó j średnio­ w i e c z n e j sieci p a r a f i a l n e j w L u b e l s k i e m , L u b lin 1958, s. 61— 68 oraz w artykule J. T a z b i r o w e j P o c z ą t k i o r g a n i z a c ji p a r a f ia ln e j w Polsce, ¡,P rzegląd H istorycz­ n y ”, LIV(1963), z. 3, s. 372— 386.

D o n a jw a ż n ie jsz y c h o p racow ań z tej d zied zin y należą n a stę p u ją c e prace: W. A b r a h a m , O r g a n iz a c ja K o ś c i o ł a w P o ls c e d o p o ł o w y X II w ie k u , L w ó w 1893 2; S . L a g u n a , P i e r w s z e w i e k i K o ś c io ł a p o ls k ie g o , „ K w artaln ik H istoryczn y”, V(1891) 549— 568; S. K u j o t , K t o z a ł o ż y ł p a r a f ie w d z i s i e j s z e j d i e c e z j i c h e łm iń s k ie j? , t. I, II, T oru ń 1903, 1905; S. Z a c h o r o w s k i , P o c z ą t k i p a r a f i i p ols kic h. W: S t u d i a h i s t o r y c z n e w y d a n e k u czci prof. W. Z a k rzew sk ieg o , K rak ów 1908, s. 275—297; K. M a l e c z y ń s k i , R ec.: M ich a el E., D ie s c h l e s is c h e K i r c h e u n d ih r P a tr o n a t i m M i t t e l a l t e r u n t e r p o l n i s c h e m R e c h t. B e i t r ä g e z u r ä l t e s t e n s c h lesis ch en K ir c h e n ­

g e s c h i c h te , G örlitz 1926, „ K w a rta ln ik H isto r y c z n y ” XLI(1927)618— 625; H. F.

S c h m i d, D ie r e c h t l i c h e n G r u n d la g e n d e r P f a r r o r g a n is a tio n au f w e s t s c h l a w i s c h e m B o d e n u n d ih r e E n t w i c k l u n g w ä h r e n d des M i tt e la l te r s , W eim ar 1938 (w ydanie fa k ty c z n ie d ru gie, k sią żk o w e); T., S i l n i c k i , D z i e j e i u s t r ó j K o ś c io ł a na Ślą sku

d o k o ń c a w . X I V , W arszaw a 1953 (fa k ty czn ie w y d a n ie d rugie, k siążk ow e).

M im o ob szern ej lite r a tu r y n ie zo sta ła jed n a k jak dotąd o sta teczn ie ustalona d e fin ic ja p a ra fii. S p o ry w tej d zied zin ie w y d a ją się b y ć zrozu m iałe ze w zględu n a e w o lu c ję , jak ą ta in s ty tu c ja przeb yła, w cią g u w ie k ó w . S tą d też, w y d a je się, że o d p o w ied ź n a p y ta n ie, co to b y ła p a ra fia w śr e d n io w ieczu a n a w e t w czasach no­ w o ż y tn y c h jest b ardzo tru d n a i m u si m ieć z k o n ieczn o ści ch arak ter bardzo ogól­ ny. T en za ś ch arak ter b ęd zie m ia ło ty lk o o k reślen ie, k tóre u ch w y ci n a jisto t­ n ie jsz e ce c h y p a ra fii. N iezb ęd n y m zaś czy n n ik iem , b ez k tó reg o n ie m ożn a m ów ić o p a ra fii, je s t d zia ła ln o ść d u szp a stersk a . W ych od ząc w ię c z teg o założenia, n a leża ło ­ b y się o p o w ie d z ie ć raczej za p rzy jętą p rzez S za fra n a (R o z w ó j , s. 62) d efin icją pa­ r a fii sfo rm u ło w a n ą p rzez b e lg ijsk ie g o uczon ego E. M oreau, która w ła śn ie k ład zie n a cisk na k u lt r e lig ijn y i czyn n ik d u szp a stersk i, n iż za d efin icją u w zględ n iającą ra czej e le m e n ty p ra w n e, ja k ś c iś le o k reślo n y ok ręg p a ra fia ln y , od p ow ied n i sto­ su n ek do w ła d z y b isk u p iej itp . (J. T a z b i r o w a, P o c z ą tk i , s. 372 i n.).

W z w ią z k u z d e fin ic ją p a ra fii n a le ż y ró w n ież za sy g n a lizo w a ć arty k u ł B. K u - m o r a, P o c z ą t k i o r g a n i z a c ji p a r a f i a l n e j n a z i e m i a c h p o ls k ic h , „R oczniki T eo lo g icz- n o -K a n o n ic z n e ”, V(1958), z. 4, s. 103— 115 oraz w y w o ła n ą p rzez n ieg o p olem ik ę: E. W i ś n i o w s k i , P o c z ą t k i o r g a n i z a c ji p a r a f ia ln e j n a z i e m i a c h p ols kic h. Na m a r ­

g in e s ie a r t y k u ł u ks. B. K u m o r a w „R o czn ik a ch T e o lo g i c z n o - K a n o n ic z n y c h ’’,

V(1958), z. 4, s. 103— 115, „R oczniki T eo lo g iczn o -K a n o n iczn e”, VII(1960), z. 4, s. 137— 145; B. K u m o r , J e s z c z e r a z o p o c z ą t k a c h o rg a n i z a c ji p a r a f ia ln e j n a ziem iach p o ls k ic h , 1. cit., VIII(1961), z. 1, s. 115— 123; E. W i ś n i o w s k i , W o d p o w i e d z i

ks. B. K u m o r o w i , op. cit., s. 124— 125.

W n o w szy ch b a d a n ia ch za g ra n iczn y ch (G. L e B r a s , E tu d e s d e sociolo gie r e l i­ g ieu s e, t. I: S o c io lo g ie d e la p r a t i q u e r e l ig i e u s e d a n s les c o m p a g n e s françaises, P a ris 1955, s. 105— 106), ja k ró w n ie ż p o lsk ich (E. W i ś n i o w s k i , R o z w ó j sieci p a r a f i a l n e j w p r e p o z y t u r z e w i ś l i c k i e j , L u b lin 1962, s. 4 (m aszynopis), p arafię ro­ zu m ie s ię p rzed e w s z y stk im ja k o grupę sp ołeczn ą, poddaną d zia ła ln o ści duszpa­ ste r sk ie j kleru .

FORMOWANIE SIECI PARAFIALNEJ W ŁUKOWSKIEM DO KOŃCA X V I W. ₇

czynników . Jednym z głów nych był, obow iązujący od r. 1215, przym us para­ f ia ln y 2, który poza w yjątk ow ym i sytuacjam i n ie dozw alał na uczęszczanie na nabożeństw a i na przyjm ow anie sakram entów poza kościołem parafialnym . W ażnym m om entem był tu rów nież położony w ów czas w okół kościoła cm en­ tarz 3, na którym m iał praw o być pochow any każdy parafianin. Jednym z czynników w pływ ających na w ykształcenie się grupy społecznej, św iadom ej przynależności parafialnej, było rów nież oddziaływ anie sp ołeczn e różnych in­ stytu cji zw iązanych z kościołem parafialnym . N ależy bow iem pam iętać, że parafia ń ie była instytucją zintegrow aną. W zależności od konkretnych po­ trzeb czasu i w arunków lokalnych skupiała ona w sobie szereg in stytu cji re­ ligijn ych (mansjonarie, altarie, bractw a, s o d a lic je 4), nadających jej w iększe znaczenie prestiżow e i pozw alających na organizow anie się w iernych. Z parafią łączyła się rów nież opieka społeczna, której w yrazem b yło częste zakładanie przytułków lu b szpitali p a ra fia ln y ch 5. D la w iększości społeczeństw a tylk o w szkółce parafialnej m ożliw e było zdobycie podstaw ow ego w yk ształcen ia 6. W m iastach ściśle pow iązane z kościołam i b y ły rów nież c e c h y 7. Z p ow yższe­ g o w ynika, że duża część życia ów czesnego sp ołeczeństw a koncentrow ała się w okół instytucji parafii. Z w iązanie z danym kościołem parafialnym m usiało w yrobić w śród ludności św iadom ość przynależności do tej, a n ie innej pa­ rafii. Stąd w ypływ a w niosek, że sieć parafialna na danym teren ie to n ie

tylk o sum a okręgów adm inistraeyjno-kościelnyeh, lecz przede w szystkim sum a grup społecznych m ieszczących się w granicach poszczególnych pa­ rafii.

N ależy rów nież zw rócić uw agę na funkcję, jaką parafia odgryw ała w

or-2 G. L e B r a s , I n s tit u ti o n s e c c l é s ia s tiq u e s d e la c h r é t i e n t é m é d i é v a l e . P r é l i ­ m i n a ir e s e t I p a r tie . L iv re I, P a ris 1959, s. 204, przyp. 5; por. J. K ł o e z o w s k i , D o m in i k a n ie p o l s c y na Ś l ą s k u w X I I I —X I V w i e k u , L u b lin 1956, s. 207; ten że, Z z a ­

ga d n ie ń f u n k c j i s p o ł e c z n y c h c y s t e r s ó w . P r o b l e m d u s z p a s t e r s t w a p a r a f ia ln e g o . W: O p u sc u la C a s im ir i T y m i e n i e c k i s e p t u a g e n a r io d e d i c a t a , P o zn a ń 1959, s. 106; H. E. F e i n e, K ip c h l ic h e R e c h ts g e s c h ic h t e . 1, D ie k a t h o l i s c h e K i r c h e . W yd. III, W eim ar 1955, s. 357; K. G ó r s k i , O d r e l ig i jn o ś c i d o m i s t y k i . Z a r y s d z i e j ó w ż y c i a w e w n ę t r z n e g o w P o ls c e , cz. I, L u b lin 1962, s . 38. 3 G. L e B r a s , I n s tit u ti o n is e c c l é s ia s tiq u e s , s. 145., 4 S. L i t a k, A k t a w i z y t a c y j n e p a r a f i i z X V I —X V I I w i e k u ja k o ź r ó d ł o h i s t o ­ ry c z n e , „Z eszyty N a u k o w e K a to lick ieg o U n iw e r sy te tu L u b e lsk ie g o ”, V(1962), nr 3 (19), s. 39— 58. P o in sty tu c ja c h ty ch p o zo sta ły lic z n e śla d y m . in. w a rch iw a ch p a ­ r a fia ln y ch (por.: S. L i t a k , Z b a d a ń na d a r c h i w a m i p a r a f i a l n y m i , „S p raw ozd an ia z czyn n ości w y d a w n iczej i p o sied zeń n a u k o w y ch o raz k ro n ik a T o w a r z y stw a N a u ­ k o w eg o K a to lick ieg o U n iw e r sy te tu L u b e lsk ie g o ”, nr 11(1961), s. 104). O dużym zn a czen iu bractw w śred n io w ieczu patrz: B. K u m o r , Ś r e d n i o w i e c z n e p r z y ­ c z y n k i ź r ó d ł o w e d o d z i e j ó w b r a c t w a l i te r a c k ie g o N a j ś w . M a r ii P a n n y w B och n i i d o salin boch eń skich , „A rchiw a, B ib lio te k i i M uzea K o ś c ie ln e ”, 1(1960), z. 2, s. 177— 180.

5 W. W ó j c i k , Z d z i e j ó w k o ś c i e ln e g o s z p i t a l n i c t w a . A r c h i d i a k o n a t s a n d o m i e r ­ s k i , „A teneum K a p ła ń sk ie”, 41(1949) nr 51, s. 265— 274; Z. G ó r a l s k i , O p i e k a n a d u b o g im i w Ł u k o w i e w o k r e s ie p r z e d r o z b i o r o w y m . W: Z p r z e s z ł o ś c i z i e m i ł u ­ k o w s k i e j , L u b lin Ï959, s. 134— 139.

6 W ynika to z fa k tu , ż e w ty m cza sie ty lk o szk o ły p a ra fia ln e s ta n o w iły lo k a l­ ne centra o św ia ty . Por.: A . K a r b o w i a k , D z ie j e w y c h o w a n i a i s z k ó ł w P o lsc e w .w iek a ch średnic h, t. I, P etersb u rg 1898, s. 170— 175, t. II, P etersb u rg 1903, s. 19; ten że, S z k o ł y d ie c e z ji c h e ł m i ń s k i e j w w i e k a c h ś r e d n ic h , „R oczn ik i T o w a r z y s tw a N a u k o w eg o w T oru n iu ”, VI(1899), s. 27, 29— 35; S. K o t , S z k o l n i c t w o p a r a f ia ln e w M a lo p o lsce w X V I i X V I I I w ., L w ó w 1912, s. 5— 6; L. M u s i o ł, D z ie j e s z k ó ł p a r a f ia ln y c h w d a w n y m d e k a n a c ie p s z c z y ń s k i m , K a to w ic e 1933, s. 45— 58.

7 Por.: G. S c h r e i b e r , Die W o c h e n t a g e i m E rle b n is d e r O s t k i r c h e u n d d e s c h r i s tl ic h e n A b e n d la n d e s , K oln und O p laden 1959, s. 232.

8 STANISŁAW LITAK

ganizm ie p ań stw ow ym . Przeglądając np. rejestry poborowe z XVI i X V II w. * łatw o zauw ażyć, że pobór podatków w tym czasie był oparty na organizacji parafialnej. P arafia aż do w prow adzenia podziału na gm in y stanowiła n aj­ niższą jednostkę terytorialną w państw ow ym ustroju adm inistracyjno-skar- bow ym a.

Z tego, co w yżej pow iedzieliśm y, w ynika, że badania nad siecią parafialną m ają znaczenie tak dla historii K ościoła, jak rów nież dla h istorii społecznej i historii ustroju państw ow ego.

Z sam ego określenia parafii, jak też z jej wielorakich fu n k cji społecz­ nych w yn ik a m ożliw ość w ysu n ięcia różnych tem atów badań nad parafiam i. Jednym z ciekaw ych aspektów tego zagadnienia byłyby historyczno-socjolo­ giczne badania nad funkcją społeczną parafii. Można również zająć się pro­ blem em pow staw ania na danym teren ie sieci parafialnej. Zadaniem tej pracy, jak już zaznaczyliśm y w yżej, jest w łaśn ie przedstaw ienie na konkretnym te­ renie form ow ania siec i parafialnej. Badania nad siecią parafialną w tym aspekcie ściśle się w iążą z Szeregiem zagadnień, przede wszystkim zaś z rozw ojem osadnictw a i stosunków gospodarczo-społecznych, od których w znacznym stopniu był uzależniony rozwój sieci parafialnej; wchodzą one w zakres geografii h isto r y c z n e j10.

Stosunkow o bogata podstaw a źródłow a odnośnie do ziem i łukow skiej po­ zw ala na przebadanie szeregu problem ów , które w dotychczasowych pracach na podobne tem aty zostały uw zględnione tylk o w sposób m arginesow y lub też tylk o zostały zasygnalizow ane n.

Tak w ięc w zw iązku z tym , co w yżej pow iedzieliśm y, jednym z podsta­ w ow ych problem ów , którym i tu będziem y się zajm ow ali, będzie u stalenie m echanizm u w ydzielania okręgów parafialnych z parafii już istniejących, tzn. procesu przestrzennego form ow ania sieci parafialnej. Następną kw estią będzie stosunek form ow ania sieci parafialnej do rozw oju osadnictwa oraz w p ły w sił społecznych na w yk ształcen ie się sieci parafialnych. W związku z tym zajm iem y się analizą sytu acji osadniczej a przede w szystkim analizą stosu n k ów w łasnościow ych w Ł ukow skiem oraz kw estią udziału różnego typu w łasności w tw orzeniu parafii.

O m aw iając spraw ę stosunku p ow staw ania parafii do osadnictwa, przyję­ liśm y jako kryterium rozw oju osadnictw a — ze w zględu na brak opracowań osadniczych tego terenu — m nożenie się punktów osadniczych. W pełni jednak

8 Ź r ó d ł a d z i e j o w e , t. XIX—X V II, cz. II, P o l s k a X V I w i e k u p o d w z g l ą d e m geo- g r a f i c z n o - h i s t o r y c z n y m o p is a n a p r z e z A. P a w i ń s k i e g o (t. X V II, cz. II p rzez A. J a b ło n o w sk ieg o ), W arszaw a 1883— 1909, (dalej ZD); R e j e s t r p o b o r o w y w o j e w ó d z ­ t w a lu b e l s k i e g o . (P o w ia t lu b e lsk i i u rzęd ow sk i z r. 1626, ziem ia łu k o w sk a z r. 1620), oprać. J. K o l a s a , K. S c h u s t e r , W rocław 1957.

9 M. B i s k u p , A. T o m c z a k , M a p y w o j e w ó d z t w a p o m o r s k ie g o w d r u g i e j p o ł o w i e X V I w i e k u . I R ozm ieszczen ie w ła sn o ś c i ziem sk iej. II S ieć parafialna, „R oczn ik i T o w a r z y stw a N a u k o w eg o w T oru n iu ”, LVIII(1953), z. 1, w y d . 1955, s. 9.

10 W n a szy m w y p a d k u jest rzeczą ob ojętn ą, czy g eo g ra fię h istoryczn ą n a le ż y tra k to w a ć ja k o m eto d ę b ad ań o sa d n iczy ch (G. L a b u d a , U w ap i o p r z e d m io c i e i m e t o d z i e g e o g r a f ii h i s t o r y c z n e j , „P rzegląd G eo g ra ficzn y ”, X X V (1953), z. 1, ^ s. 40— 42), czy te ż jako sa m o d zieln ą d y sc y p lin ę (K. B u c z e k , O te o r ii b a d a ń h is to - r y c z n o - o s a d n i c z y c h , „ K w a rta ln ik H isto ry cz n y ” L X V (1958), nr 1, s. 65—86). Por.: E. W i ś n i o w s k i , R o z w ó j , s. 1, przyp. 2.

11 P. S z a f r a n , R o z w ó j ; E. W i ś n i o w s k i , R o z w ó j; J. T a z b i r ó w a, W s p r a w i e b a d a ń n a d g e n e z ą o r g a n i z a c ji p a r a f ia ln e j w Polsce, „Przegląd H isto ­ ryczny*’, L IV (1963), z. 1, s. 92 (p o stu lu je b a d a n ia rozw oju sieci p arafialn ej w okre­ s ie p ó źn iejszy m ze w z g lę d u na ich m eto d y czn e znaczenie).

FORMOWANIE SIECI PARAFIALNEJ W ŁUKOWSKIEM DO KOŃCA XV I W. ₉

zdajem y sobie spraw ę, że pow staw anie now ych osad w pew nych w arunkach nie m usiało odpowiadać ogólnem u postępow i rozw oju osadnictw a. W ażny jest tu bow iem nie tylk o przestrzenny, lecz także w ew n ętrzn y jego rozw ój, p o le­ gający na pow iększaniu się areału upraw nego, rozw oju hodow li, m łyn arstw a, bartnictwa, rybołów stw a i t p .12 W ydaje się jednak, że jeśli chodzi o ziem ię łukow ską, to ze w zględu na korzystną dla niej zm ianę w arunków politycznych od czasu unii p o lsk o -lite w sk ie j13 okres od końca X IV do X V I w. w łączn ie był okresem szybkiego rozw oju osadnictw a pod każdym w zględem . Stąd też kryterium pow yższe m oże m ieć pew ne uzasadnienie, jeśli chodzi o k w estię pierw szego przybliżenia problem u rozwoju osadnictw a.

Zagadnieniem , które w iąże się ściśle z k w estią w ydzielania się okręgów parafialnych z parafii już istniejących oraz w p ływ em w łasności na p ow staw a­ nie parafii jest w ielkość okręgów parafialnych. Gęstość sieci parafialnej, jak to już za u w ażon o14, zależała m. in., od rodzaju w łasności na danym tere­ nie. Na terenach, gdzie znajdow ała się w ielka lub w iększa w łasność, w y stę ­ puje w ięcej parafii niż na obszarach zajętych przez drobną własność. Siedziby

parafii są tu ośrodkami tej w łasności, a ich granice pokryw ają się często z granicam i kom pleksów w łasnościow ych.

Ważnym zagadnieniem jest rów nież k w estia uposażenia parafii. W n in iej­ szej pracy n ie zajm ujem y się rozw ojem tego uposażenia na przestrzeni okre­ ślonego odcinka czasu, lecz dążym y tylk o do ustalenia w yjścio w eg o stanu podstaw m aterialnych parafii, stanow iącego rów nież w późniejszym okresie jej funkcjonow ania podstaw ę jej egzystencji. Zagadnienie to m ożna dość w y ­

czerpująco opracować na przykładzie terenu ziem i łukow skiej w oparciu 0 dokum enty fundacyjne i erekcyjne parafii z X V i X V I w.

Podstaw a źródłow a w odniesieniu do początków poszczególnych parafii pozwala rów nież na przedstaw ienie złożonego procesu tw orzenia instytucji parafii.

W ysunięte zagadnienia nie zostały dotychczas w yczerpująco opracow ane. Szczególnie nadają się one do opracowania na przykładzie ziem i łu k ow sk iej, do której, jak już w spom nieliśm y, zachow ała się w yją tk o w o bogata podstaw a źródłowa. O pracowanie tej problem atyki w Ł ukow skiem m oże m ieć znaczenie ogólniejsze, gdyż podobne procesy n iew ątp liw ie m iały m iejsce i na innych terenach, a tylko stan źródeł nie zaw sze pozw ala na ich opracow anie.

Z punktu w idzenia powyższej problem atyki pracę ujęto w czterech roz­ działach. W pierw szym przedstaw iono w ogólnych zarysach sytuację osadni­ czą ziem i łukow skiej. Rozdział drugi pośw ięcony jest problem ow i przestrzen­ nego rozwoju parafii oraz jego stosunkow i do rozw oju osadnictw a. W roz­ dziale zaś trzecim om ów iono k w estię podstaw m aterialnych parafii. W resz­ cie w rozdziale czw artym zajęto się spraw ą tw orzenia in stytu cji parafii na przykładzie parafii w Łukow skiem .

Pod w zględem terytorialnym praca ta obejm uje praw ie całą ziem ię łu ­ kowską oraz wschodnią część ziem i stężycklęj, m ianow icie parafię A dam ów 1 część parafii W ojcieszków. Ponadto obejm uje ona m ały sk raw ek ziem i lu ­ belskiej, należący do parafii Kock.

12 P. S z a f r a n , O s a d n ic t w o h i s t o r y c z n e j K r a j n y w X V I — X V I I I w . (1511— 1772), G dańsk 1961, s. 15, 120.

13 P atrz n iżej, s. 27.

14 K. T y m i e n i e c k i , Z i e m i e p o ls k ie w s t a r o ż y t n o ś c i. L u d y i k u l t u r y n a j ­ d a w n ie j s z e , P oznań 1051, s. 69. Za nim P . S z a f r a n , R o z w ó j , s. 7.

1 0 STANISLAW LITAK

N ie uw zględniono tu natom iast położonego na zachód od Tuchowicza, w rzynającego się klinem w Stężyckie, skraw ka X V I-w iecznej ziem i łukow ­ sk iej, należącego w tym stuleciu do parafii W ilczy sk a 15.

W w yborze terenu chodziło nam o to, aby w ystępujące na nim parafie sta n o w iły śc iśle określoną, w yw odzącą się z jednego pnia grupę, gdyż opra­ cow anie takiej grupy parafii pozw oli lepiej zrozum ieć sam proces form owania się sie c i parafialnej w ogóle. Pod tym w zględem opracow yw any przez nas teren stan ow i bardzo dobry przykład. P raw ie w szystk ie (nie licząc parafii Kock) w ystęp u jące na tym terenie parafie w yw odzą się z najstarszego ośrod­ ka kościelnego w Ł ukow skiem , z Łukow a 16.

Poza tym n ależy zw rócić u w agę na to, że zachodnia granica ziem i łu ­ k ow sk iej praw dopodobnie w yk ształciła się dopiero w XV i X V I w . 17, w zw iąz­ k u z n apływ em na ten teren osadników g łów n ie z ziem i radom skiej i stę- ż y c k ie j 18. W ydaje się, że teren pierw otnej puszczy, leżącej na granicy dwóch ośrodków osadniczych, Stężyck iego i Ł ukow skiego, zajęty przez osadnictwo posuw ające się od stron y Stężyckiego, został tym sam ym przyłączony do zie­ m i stężyckiej.

O kreślony w yżej obszar będziem y um ow nie nazyw ać ziem ią łukowską lub Ł ukow skiem .

Czasowo praca sięga do końca X V I w., to znaczy do m om entu, w którym sieć parafialna na tym terenie w zasadzie w ykształciła się. W okresie później­ szym aż do X IX w. parafie tu już n ie p o w sta w a ły 19.

P om ijam y tu charakterystykę dotychczasow ej literatu ry tyczącej się osad n ictw a i parafii, gdyż jest ona om ów iona w ostatnich pracach na ten te ­ m at 20. R ów nież n ie om aw iam y literatu ry lokalnej, odnoszącej się do ziem i łu k ow sk iej, poniew aż jej zestaw ienie i ocena znajdują się w podstawowym d la teg o terenu w y d aw n ictw ie pt. Z przeszłości ziem i łu k o w sk iej, w ydanym w roku 1959 oraz w p racy R. O rłow skiego i J. R. Szaflika pt. Dzieje miasta Ł u k o w a , która się ukazała w roku 1962.

15 ZD X IV , s. 380, 402, W r e j e s t r z e p o b o r o w y m z r. 1580 (ZD X IV , s. 430) ta c z ę ść p a ra fii W ilczy sk a je s t b łęd n ie w łą czo n a do są sied n iej p a ra fii T uchow icz.

16 P a trz n iżej, s. 83 i m ap a nr 1.

17 Z ach od n ią g ra n icę ziem i łu k o w sk ie j c h w y ta m y źród łow o po raz p ierw szy w d o k u m en cie z r. 1437 (Z b i ó r d o k u m e n t ó w m a ł o p o ls k ic h , Cz. II, D o k u m e n t y z lat 1421— 1441, w y d a ł S. K u r a ś , W rocław — W arszaw a—K rak ów 1963, nr 500, s. 245), z k tó reg o w y n ik a , że W o jcieszk ó w le ż a ł już w p o w ie c ie stęży ck im . Ze w zm ian k i w ty m sa m y m d o k u m en cie m o żn a w n o sić , że w ie ś W o jcieszk ó w p o w sta ła n iedługo p rzed r. 1437, z a ło żo n a p rzez p och od zącego z ziem i stęży ck iej K lem en sa z B ielan (p a trz n iżej, s. 49— 50).

18 P a trz n iżej, s. 49.

19 W ed łu g K a t a l o g u k o ś c i o ł ó w i d u c h o w i e ń s t w a d i e c e z j i s i e d le c k i e j c z y l i p o d ­ l a s k i e j n a r o k 1929, S ie d lc e 1929, d alsze p a ra fie przed r. 1929 p o w sta ły tu w n a ­ stęp u ją cej k o le jn o śc i: G u ło w sk a W ola — 1875 (s. 145), J e le n ie c — 1886 (s. 147), Zo- fib ó r — 1914 (s. 157), P o lsk a W ola (d aw n iej: R u sk a W ola) — 1919 (s. 167), K rzesk — 1919 (s. 163), Z arzyc Ł u k o w sk i — 1921 (s. 156), W iśn iew — 1927 (s. 65). 20 O m ó w ien ie lite r a tu r y o sad n iczej patrz: S. Z a j ą c z k o w s k i , W s p r a w i e p r z e d m i o t u i p r o b l e m a t y k i b a d a ń n a d d z i e j a m i o s a d n i c tw a . A rty k u ł d ysk u syjn y, „ K w a rta ln ik H isto rii K u ltu ry M a teria ln ej”, IV (1956), z. 2, s. 205— 239; P. S z a ­ f r a n , O s a d n i c t w o , s. 7—8; R. R o s i n, Z i e m i a w i e l u ń s k a w X I V — X V I w . Stu d ia z d z i e j ó w o s a d n i c t w a , Ł ódź 1961, s. 3— 24. L itera tu rę odnoszącą się do parafii o m ó w ili: P. S z a f r a n , J. T a z b i r ó w a, p atrz na s. 6, przyp. 1.

FORMOWANIE SIECI PARAFIALNEJ W ŁUKOWSKIEM DO KOŃCA X V I W. ₁₁

2 R Ó D L A

Charakter pracy w ym aga w ykorzystania źródeł zarów no do dziejów osadnictw a, jak i sieci parafialnej. Z tego punktu w idzenia w ykorzystano tu szereg źródeł, tak archeologicznych, jak i pisanych. Źródła archeolo­ giczne w ykorzystano poprzez pracę Stefana N oska pt. M a teria ły h istoryczne d o badań nad historią sta ro żytn ą i w czesn ośredn iow ieczn ą m ię d zy rze c za W is ły i Bugu zbierając w szystk ie znane dotąd stan ow isk a archeologiczne w Łukow skiem . W ygodne przedstaw ienie tych źródeł na m apkach pozw ala na łatw e ich w ykorzystanie.

Jeśli chodzi o źródła pisane, to m ożna je podzielić na kilka rodzajów, m ianow icie na; 1) dokum enty fundacyjne i erek cyjn e parafii, 2) dokum enty odnoszące się do regulacji granic parafii i stosu n k ów dziesięcinnych, 3) źró­ dła przekrojowe i 4) inne.

W przeważającej części źródła te znajdują się w archiw ach państw ow ych i kościelnych. D o obecnej pracy przeprow adzono kw erendy w następujących archiwach: AGAD w W arszawie, W AP w K ielcach, Oddział w Radomiu, W AP w Lublinie, A rchiw um A rchidiecezjalne w G nieźnie, A rchiw um K ap itu ły Me­ tropolitalnej w K rakowie, A rchiw um K urii M etropolitalnej w K rakow ie, A r­ chiw um K urii Biskupiej w L ublinie, A rchiw um K urii Biskupiej w Siedlcach oraz w B ibliotece Sem inarium D uchow nego w Sandom ierzu.

D O K U M E N T Y F U N D A C Y J N E I E R E K C Y J N E

Są one ważnym źródłem do osadnictw a i form ow ania się sieci p arafial­ nej. Zawierają bow iem w yk azy m iejscow ości należących do danej parafii. Na ich podstaw ie można rów nież ustalić początki poszczególnych parafii. Na ogólną liczbę 15 parafii istniejących w ziem i łukow skiej na początku XV II w. dokum enty fundacyjne w kopiach lub streszczeniach zachow ały się do 10. Pochodzą one z X V i X V I w. I tak dla parafii Zbuczyn zachow ał się dokum ent fundacyjny z roku 1418, T rzebieszów z r. 1430, P ru szyn z r. 1430, W ojcieszków z roku 1437, B iałka-K ozirynek z r. 1456, Siedlce: p ierw szy z r. 1530, drugi z r. 1532, Serokom la z r. 1545, (streszczenie), A dam ów z r. 1545, Radoryż z r. 1588, Stanin: p ierw szy z r. 1555, drugi z r. 1599.

Trochę gorzej przedstaw ia się sytuacja, jeśli chodzi o dokum enty erek­ cyjne, gdyż tych zachow ało się zaled w ie w odniesieniu do 7 parafii. (Woj­ cieszków — 1437, P ruszyn — 1471 (streszczenie), Siedlce — 1532, Serokom ­ la — 1545 (streszczenie), A dam ów — 1545, Stanin — p ierw szy 1555 (stresz­ czenie), drugi — 1599).

Z pow yższego w ynika, że dokum entów fundacyjnych zachow ało się do 66%, a erekcyjnych do 46% parafii. W stosunku do innych terenów , jak np. prepozytura w iślicka, gdzie na 71 parafii istn iejących w r. 1470, tylk o do 4 (5,6%) zachow ały się dokum enty fundacyjne i do 2 (2,8%) erek cyjn e 21 — jest to bardzo w ysok i procent parafii.

Kopie lub streszczenia pow yższych dokum entów znajdują s ię w różnych zespołach źródeł, g łów n ie zaś w aktach biskupów krakow skich, którzy je za­ tw ierdzali i w ydaw ali, i w aktach w izytacji biskupa chełm sko-lubelskiego, W ojciecha Skarszew skiego, z końca XVIII i początku X IX w . 22 N iektóre z nich znajdują się rów nież w aktach k a p itu ły katedralnej w K rakow ie.

21 E. W i ś n i o w s k i , R o z w ó j , s. 6— 7, 109.

22 S. L i t a k, P o c z ą t k i d z i a ła l n o ś c i w i z y t a c y j n e j W o j c ie c h a S k a r s z e w s k i e g o b i ­ s k u p a c h e łm s k o - l u b e ls k ie g o , „S p raw ozd an ia z czy n n o ści w y d a w n ic z e j i p o sied zeń

1 2 STANISŁAW LITAK

P oza w ym ien ion ym i dokum entam i zachow ały się rów nież w zm ianki do­ tyczące czasu fundacji lub ogólniej, pow stania poszczególnych parafii. W ażne są one w w ypadku parafii, do których n ie zachow ały się dokum enty funda­ cyjne ani erekcyjne. W zm ianki te w ystępują w różnych źródłach, tak w w i­ zytacjach, jak też w pochodzących z X IX w. aktach Zarządu Dóbr Państw o­ w ych w Radomiu.

Osobną grupę stan ow ią dokum enty odnoszące się do regulacji granic' parafialnych oraz k w estii dziesięcin należących do parafii. Zachow ały się dw a dokum enty, dotyczące regulacji granic parafii. Jeden odnosi się do pa­ rafii Ł uków i pochodzi z r. 1418, drugi natom iast dotyczy rozgraniczenia parafii K ozirynek od parafii C zem ierniki i jest' datow an y na rok 1470. Oby­ dwa posiadają dużą w artość dla badań nad osadnictw em ziem i łukow skiej, gdyż .zaw ierają w yk azy m iejscow ości. Szczególnie cenny jest opublikow any ostatnio przez Stanisław a K urasia w Z b i o r z e d o k u m en tó w małopolskich wspo­ m n ian y dokum ent z r. 1418, który w ym ienia w w iększości w ypadków po raz pierw szy 35 m iejscow ości należących w ów czas do parafii łukow skiej, po od­ dzieleniu od niej, położonego na północ od Łukow a terytorium parafii zbu- czyńskiej. Ponadto, poza Łukow em , w w ypadku każdej m iejscow ości podaje ón liczbę zam ieszkujących ją rodzin szlacheckich i km iecych. W ażne są rów ­ nież z punktu w idzenia badań osadniczych i stosunków dziesięcinnych dw a opublikow an e w IV tom ie K o d e k su d y p lo m a tyczn eg o małopolskiego doku­ m enty z 1. 1437, 1448, odnoszące się do sporu o dziesięciny w Ł ukow skiem m iędzy biskupem krakow skim Z bigniew em O leśnickim , a plebanem łukow ­ skim M ikołajem .

Ź R Ó D Ł A o C H A R A K T E R Z E P R Z E K R O JO W Y M

Oprócz w ym ienionych w yżej dokum entów duże znaczenie dla naszych badań posiadają źródła przekrojow e, dzięki którym można uchw ycić w okre­ ślonym m om encie czasow ym stan osadnictw a i liczbę parafii. Do tego typu źródeł należą w yk azy parafii, w płacających dziesięcinę papieską i św ięto­ pietrze w X IV w . 23 Pochodzą one z lat 1326— 1355. P ierw szy w ykaz datowany na rok 1326 odnosi się do r. 1325.

Rachunki d ziesięcin y papieskiej i św iętopietrza, podobnie jak to w w ięk­ szości w ypadków stw ierdzono i na innych te r e n a c h 24, zawierają kom pletną liczbę parafii w Ł ukow skiem .

n a u k o w y ch oraz k ro n ik a T o w a rzy stw a N a u k o w eg o K a to lick ieg o U n iw ersy tetu L u­ b e ls k ie g o ”, nr 11 (1961), s. 101— 102.

23 M o n u m e n t u P o lo n i a e V atica n a , t. I, II. W ydał J. P ta śn ik , K rak ów 1913— 1914, 24 N a 23 p a ra fie w y stę p u ją c e w r. 1325 w a rch id iak on acie lu b elsk im w sp isach d z ie s ię c in y i św ię to p ie tr z a op u szczon a jest ty lk o jedna (P. S z a f r a n , R o z w ó j , s. 18). P o d o b n ie na 30 p a ra fii istn ie ją c y c h w ty m czasie na te r e n ie a rch id iak on atu sa n d o m iersk ieg o sp isy te op u szczają ty lk o jed n ą (S. J o p , P o w s t a n i e i r o z w ó j sieci p a r a f i a l n e j w ' a r c h i d ia k o n a c i e s a n d o m i e r s k i m , L u b lin 1961 (m aszynopis), rozdział I). W ed łu g H. G r o c h o l s k i e g o (S ieć p a r a f ia ln a a rc h i d ia k o n a t u z a w i c h o j s k i e g o do k o ń c a X V I w . L u b lin 1956 (m aszynopis), s. 5) źród ło to n ie opuszcza ani jed n ej p a r a fii w a rch id ia k o n a cie za w ich o jsk im . N a te ren ie p rep ozytu ry w iślic k ie j (ok. p o ło w y X IV w . — 58 p arafii) op u szcza ty lk o d w ie p arafie (E. W i ś n i o w s k i , R o z w ó j , s. 8). N a op u szczen ie n iek tó ry ch p a ra fii w p ły w a ło to, że okręgi, z k tórych p ob ieran o św ię to p ie tr z e , n ie za w sze p o k r y w a ły się z ok ręgam i p arafialn ym i. P le ­ bani p a ra fii sta rszy ch m ie li w n iek tó ry ch w y p a d k a ch p raw o do poboru św ię to ­ p ietrza na obszarach p a ra fii, k tó re się w y d z ie liły z ty ch p arafii sta rszy ch (T. G r o m n i c k i , Ś w i ę t o p i e t r z e w P olsce, K ra k ó w 1908, s. 70— 71, 75— 77).

FORMOWANIE SIECI PARAFIALNEJ W ŁUKOWSKIEM DO KOŃCA X V I W. _{1 3}

N astępnym źródłem przekrojow ym jest L ib e r beneficiorum D ługosza, zwłaszcza zaś jego drugi tom datow any na siedem dziesiąte lata XV w iek u 25, który zaw iera opisy uposażeń oraz w yk azy m iejscow ości, należących do po­ szczególnych parafii. D ługosz jednak n ie u w zględ n ił w szystkich p arafii ist­ niejących na terenie ziem i łukow skiej w XV w ., w w ypadku zaś ich u w zględ ­ nienia w ystępują w iększe lub m niejsze luki. Tak w ięc stosunkow o najm niej luk posiadają opisy parafii Kock, T uchow icz i W ojcieszków . N atom iast pozo­ sta łe 3 parafie w ystępujące w tym źródle (K ozirynek, Ł uków , Ulan) w ogóle nie posiadają opisów okręgów parafialnych, 3 zaś parafie (Pruszyn, T rzebie­ szów , Zbuczyn) D ługosz zupełnie pom inął, co w stosunku do ogólnej liczby parafii w tym czasie w Łukow skiem (9)- równa się 33%.

W ydaje się, że jeżeli chodzi o kom pletność danych w L ib e r beneficiorum Długosza, to im teren jest dalej położony od K rakow a lub ośrodków, w k tó ­ rych D ługosz przebyw ał (Sandom ierz, W iślica), tym w ięcej w ystęp u je w nim opuszczeń.

Tak w ięc nie stw ierdzono opuszczeń w prepozyturze w iślick iej i w ar­ chidiakonacie san d om iersk im 26. Na terenie archidiakonatu zaw ichojskiego prawdopodobnie opuszczona jest w L ib er beneficiorum tylk o jedna p a r a fia 27, zaś w archidiakonacie lubelskim stw ierdzono już brak ponad 20% p a r a fii28;

w ziem i zaś łukow skiej, jak w yżej stw ierdziliśm y, aż 33%l

Podobny do L iber beneficiorum charakter m ają zachow ane w A rchiw um K apituły M etropolitalnej w K rakow ie k sięgi uposażeń i retaksacji diecezji krakowskiej z lat: 1529, 1539, 1561, 1577. W ystępujące w nich opisy parafii są jednak bardzo ubogie. N ajbardziej obszerne, z częściow ym u w zględ n ie­ niem okręgów parafialnych, w ystępują w L ib er r eta x a tio n u m beneficiorum biskupa krakow skiego Piotra T om ickiego z r. 1529. J eśli chodzi o pozostałe, to podają one tylk o w yk azy parafii oraz oszacowaną w ysokość ich dochodów i ^tawek podatkow ych (subsidium c h a r ita tiv u m ) 29; ponadto są w nich za­ znaczone kościoły przejęte przez protestantów .

Bardzo w ażnym źródłem przekrojow ym są sporządzone w ed łu g parafii rejestry poborow e z XVI i XVII w. W obecnej pracy w ykorzystano rejestry poborowe z lat: 1531, 1533, 1552, 1569, 1580, 1620. Poza tym sporadycznie sięgano do rejestrów z lat: 1564,' 1589. R ejestry poborow e stanow ią podsta­ w ow e źródło do dziejów o sa d n ic tw a 30. Na ich podstaw ie można opracować

25 D łu gosz rozpoczął p isa n ie za ch o w a n y ch części L i b e r b e n e f i c i o r u m w r. 1470 (H. Z e i s s b e r g, Lńe po ln isch e G e s c h ic h t s s c h r e ib u n g d e s M i t t e l a l t e r s , L eip zig 1873, s. 287— 288; M. B o b r z y ń s k i , S. S m o l k a , J a n D łu gosz , j e g o ż y c i e i s t a n o w i s k o w p iś m i e n n i c t w i e , K ra k ó w 1893, s. 3— 7).

25 S. J o p, P o w s t a n i e i r o z w ó j , rozdz. I. W a rch id ia k o n a cie sa n d o m iersk im D ługosz o p u ścił w d ru gim to m ie L i b e r b e n e f i c io r u m jed n ą p a ra fię, a le w y m ie n ia ją przy in n ej okazji. E. W i ś n i o w s k i , R o z w ó j , s. 8. 27 H. G r o c h o l s k i , S ieć p a ra f ia ln a , s. 5. 28 P. S z a f r a n , R o z w ó j , s. 19. 29 H. W y c z a w s k i, W p r o w a d z e n i e d o s t u d i ó w w a r c h i w a c h k o ś c i e ln y c h , W ar­ sza w a 1956, s. 78— 79, 104, 143— 144. 30 I. G i e y s z t o r ó w a, A. Ż a b o k l i c k a , R e j e s t r y p o b o r o w e M a z o w s z a z X V I w . U za sa d n ien ie n o w eg o w y d a w n ic tw a źró d ło w eg o , „ K w a rta ln ik H isto rii K u ltu ry M a teria ln ej”, III (1955), nr 2, s. 338— 341; K. G ó r s k a , P r z y c z y n e k do

k r y t y k i r e j e s t r ó w p o b o r o w y c h z X V I w i e k u , „ S tu d ia Ż ró d ło zn a w cze”. C o m m e n t a -

tiones, I (1957), s. 185— 189; I. G i e y s z t o r ó w a, Ź r ó d ł a i s z a c u n k i w b a d a n ia ch o s a d n i c tw a i d e m o g r a f i i P o l s k i X V I i X V I I w ., „ K w a rta ln ik H isto rii K u ltu r y M a­ te r ia ln e j”, X (1962), nr 3—4, s. 576—584; Z. G u l d o n , Z m i a n y a r e a ł u u p r a w n e g o i z a lu d n ien ia w b adan iach n a d o s a d n i c t w e m n o w o ż y t n y m ( w z w i ą z k u z p r a c ą P. Szafrana), „ K w artaln ik H isto rii K u ltu ry M a teria ln ej”, X (1962), nr 3—4, s. 653.

1 4 STANISŁAW LITAK

stosunki gospodarcze i społeczne na danym terenie. P ozw alają o n e na odtw o­ rzenie stosu n k ów w łasnościow ych. J e śli chodzi o w yk azy parafii, to jednak n ie zaw sze podają one stan zgodny z rzeczyw istością. Można to zauważyć zw łaszcza na przykładzie rejestru z r. 1620, który opuszcza w Łukow skiem 4 p ow stałe w XVI w. parafie (Domanice filialna, Radoryż, Serokom la, Stanin), w liczając ich terytoria do parafii sąsiednich 31. Ponadto część terytorium pa­ rafii W ojcieszków , leżącą w ziem i łukow skiej, w licza do sąsiedniej parafii Tu- chow icz. N ie licząc w ięc parafii położonych całkow icie (Adamów) lub częścio­ w o (W ojcieszków) w p ow iecie stężyckim , rejestr ten opuszcza praw ie 31°/o parafii.

Jednym z rodzajów źródeł przekrojow ych, uzupełniających rejestry po­ borow e są w y k a zy królew szczyzn i lustracje dóbr królew skich z XVII i X V III w. Na ich podstaw ie oraz na podstaw ie rejestrów poborow ych można ustalić rozm iary i rozm ieszczenie dóbr królew skich w Łukow skiem . Do zie­ m i łukow skiej zachow ało się kilka tego rodzaju źródeł, jak R ew izja dziesię­ cin w starostw ie łukow skim z r. 1604 oraz lustracje królew szczyzn z 1. 1654, 1661, 1764.

Bardzo w ażnym źródłem , zwłaszcza dla badań nad organizacją parafialną, są akta w izytacji parafii. W izytacje parafii praktykow ane b y ły już w śred­ niow ieczu, lecz na szerszą sk alę przeprowadzano je dopiero w okresie po so­ borze trydenckim 32. Zachow ane z tego czasu ich protokoły zaw ierają szcze­ g ółow e op isy w izytow anych parafii, zarów no z punktu w idzenia ich dziejów, jak i stanu aktualnego. Są one rów nież w ażnym źródłem do dziejów osad­ nictw a, gdyż zaw ierają w y k a zy m iejscow ości, należących do parafii. Często podają rów nież streszczenia lub w yk azy w cześniejszych dokum entów , odno­ szące s ię czy to do początków , czy też do uposażenia parafii oraz instytucji zw iązanych z parafiam i. Szczególne znaczenie dla naszych badań” posiadają akta w izytacji biskupa chełm sko-lubelskiego, W ojciecha Skarszew skiego z ła t 1793 i 1802, które zaw ierają w iększość odpisów dokum entów fundacyjnych i erekcyjnych parafii położonych w ziem i łu k o w sk ie j33. W sum ie do ziemi łukow skiej zachow ały się akta z lat 1570— 1860. M ieszczą się one w Archi­ w um A rchidiecezjalnym w G nieźnie, archiw ach K apituły i K urii M etropoli­

31 B łą d ten p ra w ie c a łk o w ic ie p o w tó rzy ł S. W o j c i e c h o w s k i w dołączonej do w y d a n ia ty c h r e je str ó w m apie: W o j e w ó d z t w o lu b e l s k i e w latach 1621— 1626. W o jc ie c h o w sk i w p r o w a d z ił tu p o p ra w k ę ty lk o w w y p a d k u p a ra fii Serokom la.

32 S z c z e g ó ło w e d a n e o d n o śn ie do ak t w iz y ta c ji w P o lsc e patrz: J. J u n g n i t z, V i s i t a t i o n s b e r i c h t e d e r D iö z e s e B re sla u . A r c h i d i a k o n a t B reslau. E rster T eil. W: V e r ö f f e n t l i c h u n g e n aus d e m f ü r s tb i s c h ö f l ic h e n D i ö z e s a n - A r c h i v e z u B reslau, Erster B and, B r e sla u 1907, s., 1— 7; T. G l e r n m a , W i z y t a c j e d i e c e z j i k r a k o w s k i e j z lat 1510— 1570, „N asza P r z e sz ło ść ”, I (1946), s. 43— 69; H. W y c z a w s k i , W p r o w a d z e ­ nie, s. 79— 83, 104— 105, 144— 148; J. S z y m a ń s k i , Z d z i e j ó w w i z y t a c j i arch id ia - k o ń s k i c h , „R oczn ik i H u m a n isty c z n e ”, V III (1959), z. 2, s. 273— 294; S. L i t a k , A k t a w i z y t a c y j n e , s. 41— 58; J. K ł o c z o w s k i , G ł ó w n e t y p y ź r ó d e ł d o geo g ra fii h is to ­ r y c z n e j K o ś c io ł a w Polsce, S p ra w o zd a n ia z czyn n ości w y d a w n iczej i posied zeń n a u k o w y c h oraz k ro n ik a T o w a r z y stw a N a u k o w eg o K. U . L., nr 12 (1962), s. 82; ten że, R o z w ó j i p r o b l e m a t y k a b a d a ń n a d g e o g ra f ią h is to r y c z n ą K o ś c io ł a k a t o l i c ­ k ieg o , „R oczn ik i H u m a n isty czn e”, X I (1962), s. 60— 61; O statn io uk azało się ró w n ież w y d a w n ic tw o a k t w iz y ta c ji d la P om orza (H. H e y d e n , P r o t o k o l l e d e r p o m e r - s c h e n K i r c h e n v i s i t a t i o n e n 1535— 1539, K öln — Gratz, B ö h la u 1961). B ad an ia nad w i­ z y ta cja m i r o z w ija ją s ię o b ecn ie np. w e F ra n cji (G. L e B r a s , E n q u ê te sur les v i s i ­ t e s d e p a r o is s e s . W: É tu d e s d e sociolo gie re l ig i e u s e p a r G. L e B r a s , t. I, P aris 1955, s. 100— 103) i w S z w e c ji (I. G ö r a n , D as k ir c h li c h e V is i t a t i o n s i n s t i t u t in m i t t e l a l t e r l i c h e n S c h w e d e n , G leeru p -L u n d 1961).

FORMOWANIE SIECI PARAFIALNEJ W ŁUKOWSKIEM DO KOŃCA X V I W. _{1 5}

talnej w K rakowie, K urii Biskupiej w L ublinie i K urii Biskupiej w S ied l­ cach.

P rzy om aw ianiu źródeł o charakterze przekrojow ym n ależy rów nież w y ­ m ienić, w słabym stopniu dotąd w yk orzystyw an y przez badaczy, zespół akt utw orzonego w r. 1885 Zarządu D óbr P ań stw ow ych guberni Radom skiej, K ie­ leckiej i S ie d le c k ie j34, dio którego zostały w łączone w ażne dla nasizych badań, w cześniejsze m ateriały odnoszące się do przeprow adzonej na dużą sk alę w K rólestw ie Polskim k on fisk aty dóbr kościelnych po pow stan iu styczn io­ wym . Odnoszą się one nie tylk o do parafii, lecz także do klasztorów . Odno­ śnie do parafii lub klasztoru sporządzano tzw . O p e r a ty zajęcia pod zarząd skarbu m a ją tk ó w du ch o w ień stw a oraz dołączone do nich tzw . D o w o d y do operatów zajęcia pod zarząd skarbu m a ją tk u duch ow ień stw a. O p e r a ty za­ w ierają sporządzone kom isyjnie protokoły zajęcia dóbr k ościelnych. J eśli zaś chodzi o D o w o d y, które dla nas posiadają w iększą w artość, to zaw ierają one: 1) tzw. S p isy tabelaryczne m a ją tk u duchownego i 2) dołączone do nich odpisy różnych dokum entów oraz w yciągi z akt sądow ych datow ane n iek ie­ dy naw et na X V w. i dotyczące spraw m ajątkow ych. Spotyka się tu rów nież inw entarze kościelne z końca XVIII lub z pierw szej p ołow y X IX w. Oprócz spotykanych w Dowodach dokum entów, szczególną w artość mają dla nas S p isy ta belaryczne. K ażdy tak i S pis d zieli się na 3 części, z k tórych n a j­ w ażniejsza z naszego punktu w idzenia jest część pierw sza, dotycząca dziejów danej parafii (lub klasztoru) oraz jej aktualnego stanu.

IN N E ŹRÓDŁA

Oprócz źródeł wyżej opisanych w ykorzystano w niniejszej pracy rów nież szereg innych rodzajów źródeł, znajdujących się w różnych archiw ach. Są to przede w szystkim różnego rodzaju dokum enty, zapiski lub drobne w zm ianki, odnoszące się głów n ie do dziejów osadnictw a i stosu n k ów w łasnościow ych w Łukowskiem . Ze w zględ u na ich różnorodność om ów im y tylk o zesp oły akt, w których przeprow adziliśm y kw erendę.

A r c h i w a p a ń s t w o w e

A r c h i w u m G ł ó w n e A kit D a w n y c h w W arszawie. N a p ierw ­ szym planie n ależy tu w ym ien ić 32 dokum enty oryginalne, odnoszące się do ziem i łukow skiej. N iektóre z tych dokum entów są tiransumptami. Biorąc pod uw agę rów nież d aty dokum entów transum ow anych pochodzą one z okresu lat 1403— 1742. W iększość z nich (24) odnosi się do sam ego Ł ukow a 35.

Ponadto w archiwum tym znajduje się cenne źródło, m ian ow icie k sięg i M e try k i Koronnej. D o tej pracy k sięgi M etryki K oronnej zostały w yk orzy­ stane poprzez sporządzony przez T. W ierzbow skiego i kon tyn u ow an y przez obecny zespół pracow ników w spom nianego archiw um pod redakcją prof. dr Jakuba Saw ickiego, S um ariusz akt tejże M etry k i. Na podstaw ie m ateria­ łó w zaw artych w M e try c e K o ro n n ej można b yło u stalić szereg lokacji m

iej-34 S. L i t a k, M a t e r i a ł y d o d z i e j ó w p a r a f i i i k l a s z t o r ó w w a r c h i w u m p a ń s t w o ­ w y m w R a d o m i u , „S p raw ozd an ia z czyn n ości w y d a w n ic z e j i p o sied zeń n a u k o w y ch T ow arzystw a N a u k o w eg o K. U . L .”, nr 12 (1962), s. 85— 86. Por.: J. G o d l e w s k a ,

Ź r ó d ła do d z i e j ó w Ł u k o w a i. z i e m i ł u k o w s k i e j . W: Z p r z e s z ł o ś c i z i e m i ł u k o w s k i e j ,

L u b lin 1959, s. 101.

1 6 STANISŁAW LITAK

scow ośei, jak też różne zm iany zachodzące w stosunkach w łasnościow ych w Ł ukow skiem w X V i X V I w.

P ew ną, w artość pod tym w zględem posiadają rów n ież m ieszczące się w A rchiw um A k t D aw nych w W arszaw ie A k ta K o m isji S p r a w W e w n ę tr z ­ nych K r ó le s tw a Polskiego, w których zachow ały się streszczenia kilku do­ k u m en tów lokacyjnych z X V i X V I w.

P rzeniesione w osiem dziesiątych latach X IX w, z A rchiw um A kt D aw ­ n ych w Siedlcach do W arszaw y k sięgi ziem skie i grodzkie łukow skie z lat 1657— 1810 (517 vol.), sp a liły się niem al doszczętnie w A rchiw um Akt D aw ­ nych w W arszaw ie w czasie ostatniej w o j n y 36. Z całego tego zespołu ocalały ty lk o d w ie k sięgi z la t 1743, 1744, które dla naszych badań nie przedstaw ia­ ją w iększej w artości.

W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w Lublinie. Znajduje się tu bardzo cenna z naszego punktu w idzenia K sięga podkornorska łu k o w ­ ska z lat co najm niej 1476 37— 1579 3S. K sięga ta form atu dutki 331/2 na l2Va cm lic z y 152 num erow ane karty, w tym karty 62, 92, 93 czyste oraz 3 (po k. 55, 105, 117) nienum erow ane. Jest zachow ana w bardzo złym stanie. P raw ie w szy stk ie jej k arty są zbutw iałe. N iektóre już przy lekkim dotknięciu roz­ syp u ją się. Szczególnie bardzo są zniszczone i posiadają najw iększe ubytki k arty pochodzące z X V w. Z achow ały się one tylk o w niedużych fragm en­ tach. P ism o tej k sięgi w ykazuje cechy typ ow e dla drugiej p ołow y XV i pierw szej p ołow y X V I w. A kta znajdujące się w om awianej księdze pisa­ n e b y ły w ielom a rękam i. K arty k sięg i nie są ułożone chronologicznie, jak w innych, dobrze zachow anych, księgach sądow ych. Ich układ jest zupełnie przypadkow y. Ś w iad czy on o tym , że księga ta pow stała znacznie później, n iż sam e akta. W skazuje na to rów nież nie pokryw ająca się w zajem nie po­ dw ójna, w cześniejsza i późniejsza num eracja kart. W edług późniejszej nu­ m eracji w ystęp u ją k arty w obecnym układzie. Jeśli zaś chodzi o w cześniej­ szą, to praw dopodobnie pochodzi ona z księgi, która istniała przed oprawie­ niem k sięg i obecnej. W ynika to z faktu, że po zestaw ieniu kart w edług daw­ nej num eracji otrzym ujem y z m ałym i w yjątkam i chronologiczny ciąg spraw fragm en tów k sięgi. K w estię tę n ajlep iej ilu stru je poniższa tabelka (patrz s. 17).

N iestety n ie m ożna w ten sposób zestaw ić w szystkich kart, ponieważ sta­ ra num eracja jest w dużej części zniszczona wraz z m arginesam i kart, na których w ystęp ow ała.

Ze zdarzającej się w kilk u w ypadkach podwójnej dawnej num eracji kart (obecna k. 1 (1512) i 75 (1510) = daw na 130, obecna 50 (1518) i 102 (1517) = daw na 157, obecna 51 (1519) i 103 (1517) = dawna 158) m ożna się domyślać, że już ta daw niejsza księga nie była pierw szą, lecz co najm niej drugą z ko­ lei, gdyż n ie w yd aje się, aby pow yższa podw ójna num eracja kart św iadczyła o pow stan iu tej k sięg i z opraw ienia fragm entów k ilk u innych ksiąg. Przeciw tem u przem aw ia fakt, że k arty te datow ane są na lata, które mieszczą się w ciągu chronologicznym spraw w ystępujących w tej księdze w edług jednej z dw óch daw nych num eracji. Tym sam ym , gdybyśm y przyjęli, że chodzi tu

36 T am że, s. 99.

37 W o jew ó d zk ie A r c h iw u m P a ń stw o w e w L u b lin ie, K się g a p o d k o rn o r sk a ł u ­ k o w s k a n r 22031, k. 137.

ss T am że, s. 106. J. G o d l e w s k a , Ź r ó d ł a d o d z i e j ó w Ł u k o w a i z i e m i ł u k o w ­ s k i e j , s.' 100 n a p o d sta w ie n o ta tk i sp orząd zon ej p raw d op od ob n ie p rzez L. B ia łk o w ­ sk ie g o i d o czep io n ej do o k ła d k i tej k się g i b łę d n ie ją d a tu je n a la ta 1504— 1545.

FORMOWANIE SIECI PARAFIALNEJ W ŁUKOWSKIEM DO KOŃCA XV I W. 1 7 Dawna numeracja Rok Obecna numeracja [71] 1505 138 72 ₁₃₉ 73 ₁₄₀ 74 ₁₄₁ 75 ₁₄₂ 76 ₁₄₃ 77 144 78

„

145 79 1506 146 80 1507 147 81 11 43 82 11 44 83 11 113 84 117 85 _{„ [?]} 79 86 11 109 87 11 110 88 _{„ m} 99 89 _..[?] 117 bis 90 _{- m} 114 91 •¡i 45 92 -.i 46 93 i i 63 [94] i i 64 95 u 65 9[6] u 66 97 i i 67 ■ 98 i i 68 99 1508 69 100 11 70 101 i i 71 10(2) 11 72 103

--

—

104

--

—

105

--

—

106

--

—

107 1508 22 108 i i 23 109 —

—

110 1508 25 111

„

26 112 27 113 i i 28 114

„

29 115 i i -30 116 i i 34 117 1509 7 118 11 8 2 — R o c z n . h u m a n , t . X II, z. 2 Dawna numeracja Rok Obecna numeracja 119 1509 9 120 „ 10 121 „ 11 122 1510 12 123 11 13 124 11 14 125 „ 15 126 „ 16 127 „ 17 128 18 129 „ 37 130 1512 1 13[1] „ 2 [132] " 1511 5 133 ? 6 134 1512 41 135 — —. 136 — _ 137 — — [138] 1512 42 139 „ 20 153 1517 52 154 — 108 155 1516 100 156 1517 101 157 1518 50 158 1519 51 159 1517 107 160 11 47 161 „ 48 162 1514[?] 49 169 1520 53 170 — .— 171 u 148 17[2] i i 149 [173] 1521 150 [174] 11 151 175 1522 153 176 — —■ 177 — 78 178 1521 19 179 — — 180 1522 104 181 „ 115 182 1522 111 183 i i 112. 184 u 116

1 8 STANISŁAW LITAK

0 dw ie k sięgi, z których opraw ienia pow stała obecna, m usielibyśm y przyjąć, że w Ł u k ow ie prowadzono podw ójne k sięgi podkom orskie, co nie w ydaje się prawdopodobne.

N iezależnie od tego, co w yżej pow iedzieliśm y, można przypuszczać, że k sięga ta zaw iera p ew n e fragm en ty przypadkow o opraw ionych razem z ak­ tam i podkom orskim i łu k ow sk im i akt podkom orskich lubelskich lub też akt sądu ziem skiego lu b elsk iego z lat d ziew ięćdziesiątych XV w. (k. 55—61) 39. F ragm enty tych akt są bardzo zniszczone, co utrudnia dokładne zorientow a­ n ie się w ich treści. N ie jest w ykluczone, że są to akta, których brakuje w w ydanej przez L. B iałkow skiego księdze podkom orskiej lu b e lsk ie j40.

M ateriał zaw arty w K się d ze p o d k o m o rsk ie j łu k o w s k ie j dotyczy głów n ie środkow ej i południow ej części Łukow skiego. W m niejszym stopniu odnosi się on do okolic Siedlec, P ruszyna, czy Zbuczyna. Podobnie jak w innych k sięgach teg o typu 41, w ystępują tu jedyne w sw oim rodzaju, dokładne dane odnośnie do topografii poszczególnych m iejscow ości, ich pow stania, granic 1 w łaścicieli. K sięga ta zaw iera rów nież dużo w zm ianek o krajobrazie na­ turalnym tego terenu. Podaje n a zw y i określa położenie lasów , bagien, mo­ kradeł, rzek itp. D otyczące sporów granicznych m iędzy szlachtą akta pod­ kom orskie są kopalnią w iadom ości odnośnie do stosunków panujących zw ła­ szcza w śród drobnej szlach ty w Łukowskiem .

O pisany w yżej stan k sięgi podkom orskiej łukow skiej w ym aga natych­ m iastow ego jej zabezpieczenia. W ydaje się, że jedyną form ą uchronienia tak cennego m ateriału od ostatecznego zniszczenia byłoby jej wydanie.

A r c h i w a k o ś c i e l n e

A r c h i w u m K a p i t u ł y M e t r o p o l i t a l n e j w Krakowie. P ew ­ n e d an e odnośnie do osadnictw a i spraw dziesięciny należącej do kapituły katedralnej krakow skiej w Ł ukow skiem znajdują się w aktach posiedzeń tej k apituły, datujących się od r. 1438. N ajw ięcej m ateriału o ziem i łukow ­ skiej zaw ierają akta z początku X V II w.

C enniejszy m ateriał źródłow y do tej pracy zawierają jednak znajdujące się w tym archiw um K się g i p r z y w i l e j ó w i tzw . Księgi archiw alne (L ibri ar- chivi) k a p itu ły katedralnej krakow skiej. Zawierają one szereg cennych do­ kum entów dla osadnictw a i stosunków dziesięcinnych w ziem i łukow skiej w X V — XV II w. Część tych dokum entów z X V w. jest w ydana w IV tom ie K o d e k s u małopolskiego 42.

A r c h i w u m K u r i i M e t r o p o l i t a l n e j w K rakowie. Znajdują; się tu cen n e dla naszych badań akta biskupów krakow skich (Acta episcopalia) w ystęp u jące już od r. 1466. Do ksiąg tych w pisyw ano na bieżąco w szyst­ k ie dokum enty lu b protokoły spraw , pow stałe w kan celarii b isk u p ie j43. Z pun k tu w idzenia obecnej pracy w ażne są episcopalia pochodzące z XV i X V I w. Z aw ierają one (jak już w yżej zaznaczono) odpisy lub streszczenia

39 K s i ę g a p o d k . ł u k o w s k a , k. 57, w y s tę p u je a k t d a to w a n y na r. 1492.

40 L u b e l s k a k s i ę g a p o d k o m o r s k a p i ę t n a s t e g o w i e k u , w y d . L. B i a ł k o w s k i , L u b lin 1934, s. 114. W k się d z e tej brak je s t ak t z la t 1489— 1495..

41 T am że, (w stęp ), s. VII.

42 S ą to d o k u m en ty od n oszące się do sp oru o d z iesięcin y m ięd zy biskupem k ra k o w sk im Z b ig n iew em O leśn ick im a p leb a n em łu k o w sk im M ik ołajem (K o d e k s d y p l o m a t y c z n y M a ł o p o ls k i , t. IV , w y d . E. P ie k o siń sk i, K rak ów 1905 (dalej KDM p), nr 1331, 1498).