52 P atrz przyp. 46. W rejestrze p ob orow ym z r. .1552 (ZD X IV , s. 401) w sie te w ystęp u ją jako w ła sn o ść S ta n isła w a S ie d le c k ie g o .
53 W d ok u m en cie fu n d a cy jn y m p a ra fii w A d a m o w ie (A. K u rii K rak., A E p nr 23, s. 187) H ieronim R u sieck i n a d a je d z ie się c in ę — — Item v o lo etia m , ut d om in u s p leb an u s pro tem p ore e x is te n s h a b ea t id o n eu m m a g istru m seu b a cca la u reu m r ecto - rem sch o la e pro eru d ien d is p u eris et cu ltu in e c c le sia d ecan tan d o, q u i q u id em m a g ister seu b accalau reu s pro tem p ore e x is te n s d ecim is p raed ioru m m eoru m lo c a - torum et locandorum pro arb itrio m eo et su ccessoru m [m eoru m ] co n ten ta b itu r iu x ta d ig n ita tem et id o n eita tem suam — — . W d o k u m en cie e r e k c y jn y m z teg o sam ego roku (tam że, s. 196) b isk u p k ra k o w sk i P io tr G am rat n a d a je p leb a n o w i w A d a m o w ie d ziesięcin ę sn o p o w ą — — p o st p ra ed ia [v illa ru m ] v id e lic e t G u low et D ęb ow i cza ac a g ricu ltu ra s u n iv ersa s v illa ru m : D a m b o w sk a W ola, R u szczą, T h u - rzy stw o , G u low sk a W ola d icta C zarna, C onorzatka, q u a e sub p a ro ch ia in W oy- cziesk ow lo ca ta e su n t et a lia s v illa s ex c r a sc e n te s e t recrescen d a s e t ad m en sam nostram ep isco p a lem C racovien sem sub p r a e te x tu d ecim aru m p e r tin e n te s — — . N ad an ie d ziesięcin z n iek tó ry ch p o w y ższy ch w s i (G u lo w sk a W ola cz y li C zarna, fo lw a rczn a z G ułow a) p o tw ierd za str e sz c z e n ie d o k u m en tu z r. 1547, z k tó reg o d o w ia d u je m y się, że po erek cji p a ra fii A d a m ó w p leb a n w o j cie sz k o w sk i w d alszym
100 S T A N IS L A W L IT A K
Sytuacja ta znow u inaczej w ygląda w końcu XVI w., ale tym razem na niekorzyść upraw nień biskupich. Z dokum entów fundacyjnych parafii w Ra- doryżu z r. 1588 i S tan in ie z r. 1599 w ynika, że fundatorzy parafii faktycz n ie sam i n adaw ali dziesięciny w parafiach zakładanych w oparciu o ich w ła sn e dobra. Tak w ięc, Jan C zyszkowski, fundator parafii w Radoryżu, nadał w r. 1588 na rzecz fundow anej przez siebie parafii dziesięcinę z 4 stanow ią cych jego w łasność w si (Radoryż, K rzywda, Kożuchówka, czyli Kormanówka,
F iu k ó w k a )54, które za w yjątkiem Radoryża p o w sta ły dopiero w XVI w . 55, a w ięc dziesięcina z nich, jako z nowizn, była specjalnie zastrzeżona dla b i skupa 56, N adanie to zatw ierdził bez żadnego sprzeciw u biskup krakowski P iotr M yszkow ski w dokum encie erekcyjnym 57. R ów nież W iktor Jarczew ski w czasie pow tórnej fundacji parafii w S tan in ie nadał jej plebanow i, oprócz dziesięcin z w łasnych folw arków , także dziesięcinę km iecą z 8 w si, które po dobnie, jak w w ypadku parafii w Radoryżu b y ły w łasnością fundatora i tw o rzyły okręg parafii sta n iń sk ie j58. N adanie to rów nież zatw ierdził biskup kra kow ski Jerzy R adziw iłł w dokum encie erekcyjnym tej p a r a fii59. Pretensji do d ziesięcin y z tych w si, jak się w ydaje, n ie od razu w yrzekli się prepozyci tu- chow iccy. M oże za tym przem aw iać um ieszczenie ich w w izytacji z r. 1603 w w yk azie w si płacących dziesięcinę kościołow i parafialnem u w Tuchowi- c z u 60, m im o iż ta sam a w izytacja podaje je rów nież jako płacące dziesięcinę kościołow i parafialnem u w S ta n in ie 61.
Z pow yższej analizy w ynika, że jeśli chodzi o X V w., to jeszcze można m ów ić o w spom nianej na w stęp ie zasadzie, że dziesięciną km iecą zarządzał biskup, zaś sw obodną z folw ark ów — szlachta, w w ypadku natom iast okresu późniejszego, fak tyczn ie n ie b y ło tu reguły, gdyż zauważa się, że biskup rozporządzał dziesięciną folw arczną tak, jak fundatorzy parafii dziesięciną km iecą w e w siach, stan ow iących ich w łasność. Zbyt skąpa podstawa źródło w a n ie pozw ala jednak na uogólnienie tego w niosku. Skądinąd wiadom o bo w iem , że spory o kom petencje rozporządzania dziesięcinam i istniały tak w XV jak i XVI w . 62
cią g u r o śc ił so b ie p raw o do p o b iera n ia d z ie się c in z ty ch w s i (Rep. 60A179, k. 242). W sie G u łó w i D ęb o w ica , z k tórych fo lw a r k ó w b isk u p n ad ał d ziesięcin ę, jak w ia dom o, b y ły w ty m cza sie w ła sn o ś c ią H ieron im a R u sieck ieg o (A. K u rii K rak., A Ep
nr 23, s. 183, 184; p atrz w y ż e j, ę. 50).
54 30 m a rca 1588 r. Jan C zy szk o w sk i zezn a ł w są d zie grod zk im łu k o w sk im (Rep. 60A132a, k. 107), że m ię d z y in n y m i n a d a je n a rzecz k o ścio ła p a rafialn ego w R a d o r y ż u n ec n on cum d ecim is om n ib u s a su b d itis et in e o lis p o ssessio -n is b o-n oru m su oru m v illa r u m : R adoryz, K rzyw d a, K ozu ch ow k a, F ik ow k a, p r o v e - n ie n tib u s n e c n on cu m oen sib u s et su b d itis bon oru m p r a e f a t o r u m .
55 P a trz w y ż e j, s. 48—49.
SSM. W y s z y ń s k i , Z e s t u d i ó w , s. 101; W- W ó j c i k , „ P r a w a p a r a f ia n e ”, s. 180. 57 R ep. 60A132a, k. 109— 110.
58 W ik tor J a r c z e w sk i zezn a ł w r. 1599 w są d zie grodzkim k rak ow sk im (Rep. 60A132a, k. 133), że m. in. n a d a je k o śc io ło w i w S t a n i n i e d ecim as m an ip u la res om n is g ra n i e t sem in is, tam d e a gris p raed ialib u s, quam subditorum suorum v illa r u m v id e lic e t: S ta n in , S ta n iń sk a W ola, se u Jon n ik , K u ja w y , K osu ty, K opyna, O gn iw o, J a rczo w ek e t W r o b lin a . 59 Ibid., s. 135. 68 R ep. 80A96, s. 219. «» Ibid., s. 228. 62 H. F, S c h m i d , D ie r e c h t li c h e n G r u n d la g e n , s. 746— 794; L. Z a l e w s k i , Z e p o k i r e n e s a n s u na L u b e l s z c z y ź n i e . K a t e d r a i je z u ic i część d ru ga. L u b lin 1949, s. 64— 67.
FO R M O W A N IE SIE C I P A R A F IA L N E J W Ł U K O W SK IE M D O K O Ń C A X V I W. 101
W dotychczasowej literaturze zwrócono już u w agę ma problem n iep o - kryw ania się okręgów parafialnych z okręgam i dziesięcinnym i M.
Na teren ie ziem i łukow skiej można stw ierdzić zarów no w zajem ne po kryw anie s ię tych okręgów, jak w ykraczanie okręgów dziesięcinm ych poza tereny parafii. N ajczęściej, jeśli chodzi o w. X V i XVI, w zw iązku z podzia łam i starych parafii rów nież u legały podziałom ich okręgi dziesięcinne. W ten sposób m iejscow ości należące do now o pow stałych parafii b y ły do n ich w łącza n e w raz z dziesięcinam i (Pruszyn, Adam ów, Radoryż, S ta n in )64. Można jednak przytoczyć przykłady odwrotne. Na podstaw ie dokum entów z X V w. można stw ierdzić, że najstarsza na terenie ziem i łu k ow sk iej parafia Ł uków posiadała d ziesięciny rozm ieszczone rów nież i na terenach innych parafii. Z dokum entu z r. 1437 w ynika, że pleban łukow ski pobierał dziesięcinę z w si Trzebieszów i W iśn ie w 65 leżących na terenach parafii T rzebieszów i Z b u czy n 66. W w yn ik u kom prom isu m iędzy biskupem krakow skim Zbigniew em O leśnickim a M iko łajem plebanem łukow skim z r. 144867 pleban ten utracił m. in. d ziesięciny ze w si Oszczepalin należącej do parafii W o jcieszk ó w 68 oraz ze w si Zbuczyn i W iśniew , należących do parafii z b u c zy ń sk ie jB9. W dalszym ciągu jednak m iał prawo do pobierania dziesięciny ze w si G olice, K rzesk, P ruszyn i S ied l ce, należących w tym czasie do parafii w Zbuczynie 70. W r. 1471, jak w ynika ze streszczenia dokum entu erekcyjnego parafii w P ruszynie 71, praw dopodob nie utracił on, jak się w ydaje, przejściow o lub częściow o, dziesięcin y ze w si G olice i Siedlce. W edług bow iem w zm ianki w dokum encie erekcyjnym p a rafii siedleckiej z roku 1532 72 oraz zapisek z r. 154873 w pierw szej p ołow ie XVI w. plebanow i łukow skiem u napow rót p rzysłu giw ały d ziesięcin y z tych w si. N ależy przypuszczać, że dziesięcina z terenu utworzonej w r. 1437 pa rafii w W ojcieszkow ie w całości pozostała przy daw nych jej odbiorcach, któ rym i oprócz plebana w Ł ukow ie (Oszczepalin) najpraw dopodobniej b yli p le bani jej parafii m acierzystych w Tuchow iczu, W ilczyskach i Kocku, gdyż w dokum encie erekcyjnym w ystaw ion ym przez biskupa krakow skiego, Zbi gniew a O leśnickiego nie została ona nadana plebanow i w o jc ieszk o w sk iem u 74. Spraw y tej nie można jednak dostatecznie zbadać ze w zględ u na brak źródeł.
W dokum encie erekcyjnym parafii siedleckiej z r. 1532 biskup krakow ski P iotr Tomicki, jak już w yżej wspom niano, zastrzegł, że dziesięcina z tej pa
63 M. W y s z y ń s k i , Z e s t u d i ó w , s. 101; W. W ó j c i k , „P r a w a p a rafia ln e", s. 176.
94 Por.: d ok u m en ty erek cy jn e p a ra fii P ru szy n , (patrz w y ż e j, na s. 70, przyp, 120, streszczen ie d o k u m ęn tu erek cyjn ego), A d a m ó w (tam że, n a s. 74, przyp. 150), R adoryż (tam że, n a s. 76, przyp.. 158), S ta n in (tam że na s. 78, przyp. 172).
95 KDM p, IV, nr 1331, s. 317. 65 P atrz w y żej, s. 63, 64. 67 KDM p, IV, n r 1498, s. 476—478. 68 P atrz w y ż e j, s. 73. 69 Ibid, s. 63. Ibid.
71 P atrz w y żej, na s. 70, przyp. 120.
72 Rep. 60A200, k. 11— 13v — — per h oc ta m en r ecto rib u s ec c le sia r u m p aro- ch ialiu m in P ru szy n e t L u k ó w quo ad d ecim a s eoru m m a n ip u la res p ra eter d u as p raed iales su p eriu s d escrip ta s per eos e x a n tiq u o in v illis p ra ed ictis d ism em b ra - tis (oddzielonych od p a ra fii P ru szyn ) p ercip i só lita s n u llu m v o lu m u s p ra eiu d iciu m gen erari, si q u ae d ecim aru m m a n ip u la riu m e x a n tiq u o ad ea sd em e c c le sia s d e - b eren tu r --- .
73 A. K urii K rak., A E p nr 26, k . 9 , 130v— 131. 74 Zbiór dok . m a lop., Cz. II, nr 500, s. 244— 247.
102 S T A N IS Ł A W L IT A K
rafii w dalszym ciągu m a należeć do plebana w Pruszynie i Łukowie, do których należała przed utw orzeniem parafii w S ie d lc a c h 75.
Już przykład parafii łukow skiej m oże w skazyw ać na tendencję w ładz kościeln ych do sprow adzenia, w m yśl przepisów kościelnych p ow szech n ych 76, okręgów d ziesięć innych do zasięgu obszarów’ parafialnych. Dążność ta szcze góln ie w yraźn ie zaznaczyła się w ciągu XVI w. W r. 1603 plebani parafii łu kow skiej, w ojcieszkow skiej, pruszyńskiej i siedleckiej faktycznie pobierają w zasadzie d ziesięcin y już tylk o z terenów w łasnych p a r a fii77. W yjątek tu stanow i tylk o parafia Łuków , której pleban pobierał dziesięcinę kmiecą ze