Wymogi ochronne ekosystemów zależnych od wód podziemnych są jed-nym z najważniejszych elementów polityki ekologicznej Unii Europejskiej. Ramowa Dyrektywa Wodna zobowiązuje państwa członkowskie do utwo-rzenia i uaktualniania rejestru obszarów wymagających szczególnej ochro-ny, aby zachować dobry stan znajdujących się tam wód powierzchniowych i podziemnych oraz aby utrzymać siedliska i gatunki bezpośrednio uzależ-nione od wody. W Polsce, zgodnie z ustawą z dnia 18 lipca 2001 − Prawo wodne (Dz. U. z 2012 r., poz. 145, z późn. zm.), rejestr obszarów chronio-nych został utworzony w 2003 r., a jego uaktualnienie miało miejsce w roku 2007. Obecnie prowadzone są prace nad kolejną aktualizacją rejestru. Ponadto Ministerstwo Środowiska opracowało Strategię ochrony obszarów wodno-błotnych w Polsce wraz z planem działań na lata 2006-2013.
W roku 2009 Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej (KZGW) zrealizował pracę pt. Ekosystemy lądowe pozostające w dynamicznych relacjach z woda-mi podziemnywoda-mi i powierzchniowywoda-mi dla obszarów dorzeczy w Polsce (z wy-łączeniem regionu wodnego Warty)8. W jej wyniku powstała baza danych GIS, która zawiera lokalizację i charakterystykę ekosystemów zależnych od wód na obszarze całego kraju, za wyjątkiem regionu wodnego
War-ty. Region ten posiada odrębne opracowanie o tej tematyce9 wykonane
w roku 2006, którego najważniejsze elementy prezentowane są na stronie
RZGW Poznań10.
Wyżej wymienione bazy danych umożliwiają zidentyfikowanie ekosys-temów lądowych zależnych od wód, lecz nie są w pełni przydatne w pro-8 Praca zrealizowana została przez konsorcjum firm: Techmex-IMUZ.
9 Praca zrealizowana została przez konsorcjum GEPOL Sp. z o.o.
164 Metodyka określania zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych
cedurze ustalania zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych. Wynika to z przyjętych zasad tworzenia tych baz, dla których materiałem źródło-wym było opracowanie pt. Charakterystyka oraz waloryzacja mokradeł i łąk w aspekcie ochrony środowiska naturalnego wykonane w połowie lat 90. XX w., w skali 1 : 100 000. Weryfikacji danych z tego opracowania dokony-wano bez badań terenowych, bazując na mapach topograficznych w skali 1 : 50 000. W efekcie omawiane bazy danych zawierają ogromną liczbę obiektów, z których wiele ma nieznaczne rozmiary (np. 200 x 200 m), co oznacza rozdrobnienie zdecydowanie przewyższające wymogi schematyza-cyjne modelu matematycznego. Obiekty są scyfrowane z map topograficz-nych, jednak bez weryfikacji rzeczywistego ich stanu. Tak więc istniejące bazy danych mogą stanowić co najwyżej materiał pomocniczy do identyfi-kacji ekosystemów zależnych od wód podziemnych, nie zaś jedyne źródło informacji na ten temat.
Zakłada się, że podstawą identyfikacji ekosystemów lądowych zależnych od wód podziemnych jest ich stan prawny; tj. pod uwagę bierze się tyl-ko te z nich, które stanowią obszar ochronny w rozumieniu ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r., Nr 92, poz. 880). Jest to warunek konieczny, natomiast rzeczywista ranga ekosystemu i sto-pień jego zależności od wód podziemnych powinny być przedmiotem rozpo-znania w ramach tworzenia modelu hydrogeologicznego (konceptualnego). Część ekosystemów może bowiem nie wykazywać bezpośredniej zależności od stanów wód podziemnych, nawet w przypadku pierwszego poziomu wo-donośnego. Taki przypadek pokazuje rysunek 6.3-2c, na którym ekosys-tem jest rozwinięty z dala od cieków powierzchniowych, na wysoczyź-nie, w obrębie utworów słabo przepuszczalnych (gliny zwałowe). Obszar pozostaje w stanie odpowiedniego nasycenia wodą (bagno, mokradła, torfowiska) dzięki spływowi powierzchniowemu oraz właściwościom re-tencjonującym gruntu. Zależność od stanów wód podziemnych jest mini-malna, można co najwyżej dopatrywać się zależności odwrotnej, tj. wpły-wu obiektu na ograniczenie zasilania wód podziemnych występującego poniżej poziomu wodonośnego. Innym przykładem ekosystemu o małej zależności od pierwszego poziomu wodonośnego jest obiekt położony w dolinie małej rzeki, w jej obszarze źródliskowym (rys. 6.3-2b). Zasi-lanie rzeki w początkowym jej biegu następuje ze spływu powierzchnio-wego oraz podpowierzchniopowierzchnio-wego, tj. z wód wysączających się z płytkich warstw gruntu. Oznacza to, że taki obiekt jest „zawieszony” w stosunku do pierwszego poziomu wodonośnego. Pozostałe typy obiektów poka-zane na rysunkach 6.3-2a, 6.3-2d, 6.3-2e wykazują zależność od stanu wód podziemnych.
165 Metodyka ustalania zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych
Rys. 6.3‑2. Różne typy ekosystemów lądowych zależnych od wód a), d), e) uwzględniane przy ustalaniu zasobów dyspozycyjnych, b), c), nieuwzględniane przy ustalaniu zasobów dyspozycyjnych.
166 Metodyka określania zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych
Biorąc pod uwagę różnorodność obiektów − ekosystemów zależnych od wód, należy dokonać odpowiedniej ich klasyfikacji z uwzględnieniem moż-liwych typów, zgodnie ze schematami pokazanymi na rysunku 6.3-2, i wy-dzielenia tych z nich, które:
a) są prawnie chronione,
b) pozostają w kontakcie hydraulicznym z pierwszym poziomem wód podziemnych.
Jest to zadanie, które należy wykonać w ramach sporządzania programu prac geologicznych. Jednym z elementów programu jest analiza układu krą-żenia i roli, jaką w tym układzie spełnia pierwszy od powierzchni poziom wodonośny wraz z elementami drenażu, do których zaliczamy omawiane ekosystemy zależne.
Narzędziem przydatnym do identyfikacji systemów zależnych będzie z pewnością Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1 : 50 000 (SMGP). Podstawowych danych o funkcjonowaniu obiektu, w tym o bu-dowie geologicznej i warunkach hydrogeologicznych w jego otoczeniu, szukać jednak należy w opracowaniach fizjograficznych poświęconych konkretnemu obiektowi. W przypadku części obiektów funkcjonują opracowania poświęcone zasadom ich ochrony. Dla parków narodo-wych, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych są to plany ochro-ny, natomiast dla obszarów Natura 2000 − plany zadań ochronnych [zgodne z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r., Nr 92, poz. 880)]. Należy jednak liczyć się z tym, że szereg, zwłaszcza mniejszych obiektów, może wymaganych informacji nie po-siadać.
Odrębnym zadaniem związanym z identyfikacją ekosystemów zależnych od wód podziemnych jest ustalenie ich wymogów ochronnych, rozumia-nych jako maksymalne dopuszczalne obniżenie zwierciadła wód pierwsze-go poziomu wodonośnepierwsze-go. Z dotychczasowej praktyki wynika, że ani plany ochrony, ani plany zadań ochronnych takich danych nie zawierają. W ta-kim przypadku proponuje się jako dopuszczalny poziom obniżenia zwier-ciadła wody przyjęcie połowy średniorocznej amplitudy wahań zwierzwier-ciadła wód podziemnych pierwszego poziomu wodonośnego, jednak nie więcej niż 1,0 m dla zasilania średniego z wielolecia bilansowego oraz nie więcej niż 0,5 m dla okresu lat posusznych. Amplituda wahań ustalona powinna być w oparciu o wyniki monitoringu na terenie obszaru ochronnego, a w przy-padku braku obserwacji monitoringowych − na podstawie analogii hydro-geologicznej do innych obszarów ochronnych o podobnych warunkach hy-drogeologicznych.
167 Metodyka ustalania zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych