IDięfsjo^ć wsi majursfich nosi charafter słowiańsfi, cjyli staropolsfi. po obu stronach wjPłuj Progi ciągną się jcjęPami ch-łupy. Jejeli Ptoga prowapji wjPłuj jejiora, wtePy tylfo jePen rjąP chat osłania gościniec, oPbijając się w prjejrocjach wóP.
Cafie wsie, bej węjła, ciągną się aj Po rjecjef: C>ołPapi i tDęgo*
rapy, węgoborsfiego jejiora, Po U>armji i Cyny, acjfolwief, na*
prjyfłaP, w powiecie niborsfim, poPobnie, jat w PjiałPowsfim, nie brat wsi o charafterje niemiecfim, to jest posiaPających plac cjworofątny, cjyli targ lub rynef.
tOsie łltajursfie otrjymały najwy swe: 1) oP rjef i jejior, ftóre jesjcje prjeP folonijacją, Pofonaną prjej Krjyjafów, nosiły stare polsfie najwy, jat: Sjfotówfa, Sławfa, Safronfa, pisani*
ca, (Dmulew, Sarnin, ŚDąbrówno, fllielno, Sitno i t. P., ftóre wspomina Pofument TX)ielfiego iltistrja ITuPera j Stunświfa (1331—1335); 2) oP jałojycieli swych, i«F: Sjcjepanfowo, Sar*
tosjfi, Krofowo, 5aW<Jcie — oP Sjcjepana, Sartosja, Krofow*
sfiego i 3<*błocfiego, wtesjcie 3) oP miejscowoici, j ftórych prjy*
bywali osaPnicy, jaf: Cesjcj, Curja, Uarjym i t. p.
tD^róP rPjennie polsfich wsi spotyfa się sjereg najw sta*
roprusfich, jaf: Priom, parwułfi, SfuPajny, pierławfa, Prabuty,
•Slganowo i t. P„ oraj niemiecfie, jaf: (SrunwalP, Cannenberg, Óojambarf, £ewalP i inne. Uie wsjystfie jePnaf wsie o niemiec*
fich najwach jałojone są prjej Folonistów tej naroPowoici. po*
niewaj jęjyf niemiecfi jawsje był urjęPowy w Prusach tOschoó*
nich, prjeto cjęsto urjęPnicy tłumacjyli najwy polsfie na jęjyf nie*
miecfi, jaf: „£Dysofa“ na „ÓohenPorf", „£ipowo“ na „CinPen*,
„tDilamo»o“ na „tDilmsPorf", poPobnie, jaf niemcjyli najwisfa roPowe, pisjąc: Oabicht jamiast Bursfi herbu Jastrjąb, Kacht*
rabe jamiast Slepowron, Slumstein jamiast Kwiatfowsti. Sirf*
hahn jamiast Cietrjew, wresjcie prjejwisfa: giscper, Schuetje i Óahn jamiast „Hybitw, Strjelec i Uurcjątfo* i inne.
Wiosfi, barPjitj oPległe oP miast, ftóręPy jePnaf nie prje*
ciągnęła wojna wsjecf^wiatowa, jachowały polsfi charafter, uPe*
rjający niemiecfich babacjy HTajur. ©to, co pisje br. t)ess oon tbichborff w swej fsiąjce „iKasuren", poświęconej .obrońcy HZa=
jur“ —marsjałfowi tńnbenburgowi: ,Kieby się ibjie brogą wjbłuj tost majutsfiej, ubecja nas miły, ciepły ton, właściwy pociemnia*
łym je starości chatom, sfierowanym to stronę gościńca sjcjytem, ojbobionym bogatemi rjejbami to brjewie. Kigbjie jastrawe bar*
wy nie psują l;armonji, nigbjie jebnat nie bostrjejesj nującej jeb*
nostajności. pomimo pobobieństwa pob wjglębcm sposobu bu*
bowania, fajba chata, bjięfi tójnotobnym ornamentacjom, cjyni obmienne wrajenie. 3 c£)na chałupa ocieniona staremi rojłojystcmi brjewami, bruga, stąpana w promieniach słonecjnych, posiaba mały ogróbeF, pełen malm rójnobatwnych, ftóre to tym surowym tli*
macie tróje jastępują. Uisfi wał j potowych Famieni opasuje ja*
grobę; ja nim ciągnie się fartoflisto'. „ŚDawniej, ticby bubulec był tańsjy, wjnosjono chaty wyłącjnie j bclef na jrąb ufłabanych; te*
taj warunfi jmusjają bo tego, je tylfo sjtielet bubowany jest j belef, ściany jaś j bescf, utłabanych pojiomo. iDach, tryty słomą, pobobnie, jat na Kurpiach (w Polsce), wysofi, o fącie cstrym, Frof*
ttienab sjcjytem tjejane, wyobtajają głowy Foństie,jmije,siefieryitp., nab niemi umiesjcjany bywa Etrjyj. Sjcjyt utłabany jest j beset to rójne wjoty, lub tej na trjyj, belfa sjcjytcwa rjejbiona lub wy*
einana w rójne beseńie i farby; niefieby sjcjyt wystający spocjy*
toa na rjejbionych słupach- Kamy ofienne i ofiennice równiej oj*
bobne. Spotyfa się cjęsto chaty j pobcieniami, ganfami, na wjór bworfów polsfich wjnosjone. Upięfsjenia chałupy są chlubą i bumą gospobatja. tłtotywy, ujyte prjy bubowie jebnej chaty w tej samej wiosce juj się nie powtarjają; mojna je jnalejć w innej bopiero wsi. pofrycie bac|>u stanowi słoma, sitowie, w nowsjych gont albo bachówfa, ftóra jebnat barbjo jmienia charafter bomostrra.
Jabubowania gospobarstie w jamojniejsjych jagrobach wjnosjo*
ne są j Famienia potowego, w ftóre taf barbjo obfituje jiemia iltajursfa. Stare chaty polsfie na Kurpiach, sąsiabujących J po*
wiatem Jańsborsfim, oraj na Klajowsju polsfiem, są jupełnie taf samo bubowane, jat na STCajurach“, cjytamy gbjieinbjiej.
UJnętrje chaty iKajura prusfiego prjypomina barbjo bomo*
stwa Kurpiów i flłajurów j tat jwanej Kongtesówfi.
Kicharb ©ethleffen, frólewsfi rabca bubowlany, fonserwa*
tor bubownicttra i pomnifów artystycjnych bla p ru s EDschobmch w pracy swej p. t.: „Sauernhaeuser unb Óoljfircben in ©st*
preussen' taf opisuje wnętrje chałupy majursfiej: „W chatach, jłojonych j trjech cjęści, śrobef stanowi sień. lara jnąjbuje się paienisfo prawibłowe w fsjtałcie p o l s f i e j albo cjarnej fuchni.
2bo niej prjylega buja ijba gospobarcja. U) rogu stoi bujy pice j fafli albo cegły, j piecem bo Chleba, ©bot bujej fomory mała fomórfa, obbjielona wąsfą ścianą j bescf. po brugiej stronie
sieni ijba rodjiców gospodarja, w Ftórej jnajduje sig FołowroteE, a tafje jesjcje jedna fomórfa, cjgsto słująca ja spijarnig. Jjbet miesjfalna „starych" posiada własną, eofolwief mniejsją, p o l s f ą fucpnig. Komin jnajduje sig tu albo w postaci prostej, płasEiej nisjy, albo jaEo wmurowane palenisEo, jawsje 5 dymniEiem fu pojsfiej fuchni. 3 2>cu^iej strony drjwi jnajduje sig sjafa, ja nią drjwi, cjgsto j podniebieniem. Sfcjynia, sjafa na sprjgty gospo*
darsfie, ławy i stół stanowią umeblowanie todjiny rybafa j po*
migdjy wielfich jejior, a tafje rolniFa, w miarg jamojnoici, bar*
djiej lub mniej ojdobne. Ubogie chałupy jawierają ijbg miesjfalną oraj pomtestetenie dla jywinfi. co jest prjedmiotem poimiewisfa
U i d j Ei e j e 5 io r o.
je strony Niemców". EDidjimy, je mądrjy i ucjeni Niemcy, jaE Óess non UHchdorf, Detblcffen i inni podjiwiają pigfno starych chat majursficl) i jałują, je ich coraj mniej.
Pułap w starej chacie jwyEle belEowany—j „sjcjgiliwemi" i
„niesjtjgiliwemi" belfami. KołowroteEpod ofnem jnajduje sig w faj*
dej chacie, a chlubą gospodyni są samodjiały, prjewajnic jednaE charafterystycjne'cechy tłanin miejscowych juj sig jatarły. Kjadfo juj spotyfa sig w starych chatach rgejne młynEi do mielenia jboja;
dji4 nie są one całfiem w ujyciu, niebawem tej jnifną jupełnie.
Sadacje niemieccy prjyjnają, je te młynEi są pojostałościa pea*
słowiańsEą.
U) naszych wiosfach mazursfieh spotyfa się fościółfi z famie*
nia lub brjewa, sięgaiące czasów prjebreformacyjnych. Jnne znów świątynie, pozostałe po Ktzyjafacb, posiabają wysofi, spabzisty bach, oraz potęjnq, czworofątną wieję, ftóra nosi cechy obronnej baszty, jafońcjonej spabzistym bachem t charaftetystYcznym frzY*
jacfo»gotycfim szczytem, często jmobernijomaiiYm.
Kiestety, w wiosfach, prjej ftóre „przeciągnęła wojna“, śla*
bów starych chałup nie pozostało, tła mieiscu chat ojcowych fosjtem rząbu niemiecfiego odniesiono bomostwa murowane, nie*
tynfowane, pospolite, często brzybfie. ftawet Kiemcy, a szczególności babacje mazurscy ostatniej boby, pobfreślają piętno starych wio*
sef — powobowani tylfo poczuciem piętna — w porównaniu z obbubowancmi.
Wsie fllazursfie bawniej w wielfiem byty janiebbaniu, włabje mało się troszczyły o icj> stan efonominny. Ufuto nawet przysłowie:
„(Bbjie się fończy fultura, tam ^najbjies? Sllajura' („Wo aufhoert bie Kultur, faengt sich ju łeben an tHajur“). IDopiero po wojnie francusfo=prustiej zmieniły się stosunfi. 5»tfcjnq część fontrybu*
cji obrócono na pobniesienie ziemi UTajurstiej, gac^ęto bubować szosy, linje folejowe, fanały, co jblijyło wsie i miasta. W 1856 rofu istniały szosy ^alebwie na obległości 67 filometrów; w rofu 1877 foleje fursowały na przestrzeni 146 filometrów. iUiębjy ro*
fiem 1903 a 1908 wybubowano sjosę na 376 filometrów. TO ro*
fu 1914 bługość linij folejowych wynosiła 690 filometrów. U) rofu 1913 folejfi pobjajbowe wynosiły 130 filometrów.
W obległych cjasacb istniała jebynie fomunifacja wobna. J u j TOinryf non Kniproby w XV=ym wiefu przepłynął z Kynu bo Jańs*
borfa, a potem bopływami Wisły i Wisłą bo HTalborga. po woj*
nacj) szwebzfich wojono bubulec 5 pusrcjy Jańsborsfiej bo Kró*
lewca tratwami. W latach 1764—1767 wszczęto bubowę nowych fanałów na miejsce wyschłych Z czasem rjef i jezior. &?iś broga wobna pomiębjy Jańsborfiem a Królewcem wynosi 200 filome*
trów, fanały wmiesione są bo 99 metrów nab powierzchnią mo*
rja. Śluzami regulowane są fanały, rjefi i jeziora; potębje i mo*
cy, jafą opanowano żywioł wobny, z^wbjięczał w wysofim stop*
niu swe zwycięstwo tńnbenburg.
IDzięTi świetnej fomunifacji, pobniósł się stan fultury i bo*
brobyt na mazurach. iTTeljoracje rolne przysporzyły bujo gruntów uprawnych. Probufcja rolna powięfszyła się znacznie fcjięfi stara*
niom nremieefiego (towarzystwa Kolnicjego, ftóre urjąbzało wy*
stawy, obczyty, wysyłało instruftorów; organizowało fursa zimo*
we i t. p. W rofu 1890 zmeliorowane przestrzenie stanowiły ob*
szar 34,425 heftarów. IDjiś ta praca nie ustaje.
Jeziora Utazursfie są pobobnie, jaf lasy, własnością pań*
stwową; naleją bąbj bo bomen państwowych i są wybzietjawią*
S t a r y t» i a 11 a f,
nc wta? } temi ostatniemi, bąbj te? bo urjębów cybacficb (ftische*
rei=2lemter), a wteby ?najbują sic pob nabjorem specjalnych ur?ęb*
niEów, bąbj tci bywają obbawanc to bjierjawy wielEim prjebsię>
biorstwom ? wewnętrznych prowincyj. HTajurty bawno już stracili prawa bo jejior i lasów, graniczących z ich posiabłościami, nic mogą jebnaf ?ro?umieć i pogob?ić się z myślą, je nie wolno im bla własnego ujytfu — jaf to niegbyś bywało — zbierać w lc=
sit br?ewo, chróst, grzyby i jagoby, tropić zwierzynę, wreszcie ło=
wić ryby na wębfę. Stąb częste procesy, fończące się niefieby tragicznie, jat o tein wszyscy bobrje wiemy.