Indie w okresie liberalizacji

Indie to kraj położony w Azji Południowej. Zajmuje 8. miejsce pod względem po-wierzchni na świecie (prawie 3,3 mln km2; ok. 13,9 tys. km granicy)503 oraz 2. miejsce pod względem liczby ludności (1,28 mld osób).504 Indyjska gospodarka pod względem wielkości PKB PPP w 2016 r. zajęła 3. miejsce (8,8 mld USD) wśród państw świata.^505,506 Indie są drugą co do wielkości społecznością (po USA) deklarującą posługiwanie się językiem angielskim. Census z 2001 r. wskazywał na ok. 125 mln osób posługujących się językiem angielskim.507

500 Wzrost poziomu życia największej i zarazem najbiedniejszej części społeczeństwa nie leży w interesie obecnej władzy. Utrzymywanie zróżnicowania dochodów, w tym grup społecznych o najniższych dochodach jest charakte-rystyczne dla społeczeństw antydemokratycznych, a więc znacznie częściej popierających częściowy bądź całko-wity autorytaryzm władzy. Niski poziom dochodów może więc zapewniać poparcie polityczne niezbędne do spra-wowania władzy, jak ma to miejsce za rządów W. Putina; więcej w: Brzeziński M., Nierówności dochodowe i

ma-jątkowe w Europie – fakty, przyczyny, konsekwencje, [w:] Kleer J., Prandecki K., Zróżnicowanie dochodowe i spo-łeczne Europy, Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” PAN, Warszawa 2017, s. 6.

501 PAP, Rosja: klasa średnia topnieje w oczach, ludzie biednieją, dostęp online, tytuł dostępu: https://www.pol-skieradio.pl/5/3/Artykul/1481729,Rosja-klasa-srednia-topnieje-w-oczach-ludzie-biednieja, (stan na dzień: 28.01.2018 r.).

502 Bil I., Otłowski T., Federacja Rosyjska jako mocarstwo? Stan obecny i perspektywy, Amicus Europae, Warszawa 2008, s. 2-3.

503 Central Intelligence Agency, The World Factbook: India, dostęp online, tytuł dostępu: https://www.cia.gov/li-brary/publications/resources/the-world-factbook/geos/in.html, (stan na dzień: 21.12.2016 r.).

504 Central Intelligence Agency, The World Factbook: India, op. cit, (stan na dzień: 28.06.2018 r.).

505 International Monetary Fund, Report for Selected Country Groups and Subjects (PPP valuation of country GDP), op. cit., (stan na dzień: 11.11.2016 r.).

506 czwarte, jeżeli UE uznajemy za podmiot podlegający ocenie – substytucyjny względem państwa; w takim przy-padku pierwsze miejsce zajmują Chiny, drugie - UE, trzecie - USA, a czwarte - Indie).

507 Ministry of Home Affairs, Government of India, Census of India: 2001, dostęp online, tytuł dostępu: http://www.censusindia.gov.in/2011-common/census_data_2001.html, (stan na dzień: 30.01.2018 r.).

146

Indyjską gospodarkę w ostatnich trzech dekadach cechowało wysokie tempo wzrostu go-spodarczego – podobnie do ChRL.508 Pomimo iż większość PKB powstaje w usługach (52,9% PKB w 2016 r.)⁵⁰⁹, to od pięciu dekad (niezmiennie) znaczenie rolnictwa jest stosun-kowo duże, szczególnie w przypadku zatrudnienia (prawie połowa społeczeństwa utrzymuje się z pracy w rolnictwie).⁵¹⁰ Indie są producentem m.in.: ryżu, pszenicy, nasion oleistych, bawełny, juty, herbaty, trzciny cukrowej, soczewicy, cebuli, ziemniaków, owiec, kóz, drobiu, ryb oraz produktów/wyrobów powstających na ich bazie. Struktura gospodarki zmienia się – rośnie rola usług i przemysłu.511 W indyjskim przemyśle duże znaczenie odgrywają: tekstylia, chemikalia, w tym nawozy sztuczne, przetwórstwo spożywcze, stal i wyroby stalowe, sprzęt transportowy, cement, górnictwo, ropa naftowa, maszyny, oprogramowanie, farmaceutyki. Do największych gałęzi w przemyśle indyjskim zaliczyć można: przemysł samochodowy, metalowy, włókienni-czy, tekstylny i odzieżowy, farmaceutyczny, chemiczny i petrochemiczny, maszynowy, wydo-bywczy, elektryczny, gazowy, telekomunikacyjny, informatyczny i filmowy.⁵¹²

Indie są m.in. członkiem G20, Szangchajskiej Organizacji Współpracy, IBSA513, ARF⁵¹⁴, EAS⁵¹⁵, BRICS. Uznawane za ważnego partnera w regionie Azji Południowej przez USA i UE są krajem, w którym występuje silne zróżnicowanie dochodów obywateli. Jest to pokłosie utrzy-mującego się od wielu wieków podziału kastowego.516 Indyjskie władze zniosły konstytucyjnie

508 kilku-, kilkunastoprocentowe (rok do roku) wzrosty wielkości PKB w ostatnich dekadach XX w. Wyniki BRICS były jednak niższe niż np. „azjatycki tygrysów”. Fenomen inwestycyjny tej grupy był jednak związany nie tyle z wielkością przyrostu PKB ale zmianą polityki, ku gospodarce wolnorynkowej.

509 World Bank, Services, etc., value added (% of GDP) – India, dostęp online, tytuł dostępu: https://data.worldbank.org/indicator/NV.SRV.TETC.ZS?locations=IN, (stan na dzień: 31.01.2018 r.).

510 International Labour Organization, India Labour Market Update, ILO Country Office for India, July 2016, pp. 2-4.

511 W 2016 r. Indie zajęły 21. miejsce w skali świata ze względu na tempo wzrostu przemysłu (7,5%).

512 Central Intelligence Agency, The World Factbook: India, op. cit., (stan na dzień: 21.11.2016 r.).

513 Forum Dialogu powstałe w 2003 r., skupia trzy duże pluralistyczne, wielokulturowe i wielorasowe społeczeństwa z trzech kontynentów: Brazylię, Indie i RPA. Grupa określa siebie jako porozumienie państw południa, o podobnym sposobie postrzegania zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Ich celem jest rozwój zmierzający do dobrobytu narodów i społeczeństw.

514 Platforma Dialogu składająca się z państw ASEAN i Państw Dialogu ASEAN; nazywane Regionalne Forum ASEAN (ARF); utworzone w 1993 r. jako regionalna współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa i platforma dialogu ARF składa się z 27 państw członkowskich. Należą do nich 10 członków ASEAN (Brunei Darussalam, Kambodża, Indonezja, Laos, Malezja, Myanmar, Filipiny, Singapur, Tajlandia i Wietnam); 10 partnerów dialogu ASEAN (Au-stralia, Kanada, Chiny, UE, Indie, Japonia, ROK, Nowa Zelandia, Rosja i Stany Zjednoczone Ameryki); i 7 innych krajów, a mianowicie, Bangladesz, KRLD, Mongolia, Pakistan, Papua Nowa Gwinea, Timor Wschodni i Sri Lanka.

515 Forum Azji Wschodniej powstałe w 2005 r., składające się z 18 krajów regionu Azji i Pacyfiku, utworzone w celu realizacji celów: pokoju, bezpieczeństwa i dobrobytu w regionie. Rozwinęła się jako forum strategicznego dialogu i współpracy w kwestiach politycznych, bezpieczeństwa i ekonomicznych wspólnych dla regionu i odgrywa ważną rolę w architekturze regionalnej.

516 Relacje społeczne wpływają również na pozycję kobiety i mężczyzny w społeczeństwie, na pełnione przez nich role. W 2014 r. zaledwie 31,1% kobiet w Indiach pracowało zawodowo. W tym samym czasie wskaźnik aktywności zawodowej dla mężczyzn wynosił 75,7%. Indie nie wykorzystują potencjału, wynikające z podobnej do Chin, liczby ludności, co – pomimo sukcesów w zakresie tempa wzrostu PKB i rozwoju wybranych branż – ogranicza możliwo-ści rozwoju społeczno-gospodarczego; więcej w: International Labour Organization, India Labour Market Update, ILO Country Office for India, July 2016, p. 1.

147

(1950 r.) ten model relacji społecznych, zrównując prawnie wszystkich obywateli w nowo po-wstałym państwie. System kastowy jak i inne indyjskie tradycje przetrwały w społeczeństwie i są nadal hołubione (szczególnie przez niżej sytuowanych i mieszkańców obszarów wiejskich). Te – historyczno-kulturowe – aspekty wpływają na sposób rozwoju gospodarki i ocenę jej kon-kurencyjności.

Indie uzyskały niepodległość w 1947 r. (od Wielkiej Brytanii) i jako niezależnie państwo z ustrojem republikańskim istnieje od połowy XX w. (w 1950 r. przyjęto ustawę zasadniczą). Wcześniej (od 1858 r.) Indie funkcjonowały raczej jako europejskie określenie obszaru w Azji Południowej zamieszkiwanego przez hindusów. Jednolitość prawną na arenie międzynarodowej Indie zawdzięczają m.in. okresowi kolonialnemu. Brytyjczycy podbijali poszczególne ziemie od ok. 1600 r., natomiast pełne podporządkowanie uzyskali w latach: 1848-1947. Tym samym ograniczyli możliwość budowania świadomości narodowej ludności poszczególnych księstw, które w brytyjskich Indiach stały się guberniami.

Podstawowym zadaniem Indii było zaspokajanie potrzeb kolonizatora. Brytyjczycy prze-kształcali Indie, tak by realizować zamówienia z Europy. Zarazem Indusi stali się odbiorcami brytyjskich nadwyżek produkcyjnych. W tamtym okresie, dominowało rabunkowe podejście w stosunku do podbitych obszarów. Nakładano wysokie podatki i ograniczano możliwość rozwoju starając się utrzymać istniejący status quo. Bezpośrednia zależność gospodarcza i polityczna powodowała, iż Indie przez prawie 100 lat były dawcą wartości (w postaci, pracy, dóbr i usług), a biorcą praw, struktur i norm umożliwiających lepsze zarządzanie podbitym obszarem. Osta-tecznie przyczyniły się one do stworzenia podstaw indyjskiej państwowości i świadomości.

W historii, Indie zaledwie kilkukrotnie jednoczyły się (terytorialnie, poprzez mechanizm sprawowania władzy, w granicach zbliżonych do tych z końca XX w.). Grupy etniczne, tworzyły mniejsze i samodzielne jednostki administracyjne, które z powodzeniem koegzystowały. Nie istniała potrzeba pełnej integracji. Od XVI w. obszar Azji Południowej podlegał silnym wpły-wom europejskim. Państwa kolonizujące propagowały rozwiązania europejskie na podbitych ziemiach np. systemy prawne, społeczne, czy religijne. Obecny kształt państwa, Indusi zawdzię-czają okresowi kolonialnemu. Na poziomie widocznych aspektów kultury, Brytyjczycy ukształ-towali zasady funkcjonowania wielu sfer życia ludzkiego, w tym dokonali formalizacji i standa-ryzacji relacji na linii obywatele – władza. W tym okresie zreformowano m.in. oświatę, wpro-wadzając edukację podstawową na szeroką skalę, czy rozpoczęto budowanie klasy intelektual-nej, która miała docelowo odpowiadać za realizację przedsięwzięć o wyższym poziomie skom-plikowania w tej części świata, np. zarządzań dobrami Korony Brytyjskiej w tej części świata. Dostęp do wiedzy i rozwinięcie się lokalnej elity intelektualno-politycznej uruchomiło działania

148

na rzecz indyjskiej niepodległości. Podsycanie konfliktów wewnętrznych (m.in. na tle religij-nym) po II wojnie światowej doprowadziło do podziału Indii Brytyjskich na muzułmański Paki-stan i Indie. Kraje pozostają w Paki-stanie ciągłego napięcia po trzech otwartych konfliktach wojen-nych, co grozi ponowną eskalacją przemocy.517

Globalna dekolonizacja po II wojnie światowej umożliwiła indyjskim ruchom narodo-wym uzyskanie niepodległości. Indie pozostały jednak członkiem Wspólnoty Narodów.⁵¹⁸ De-cydującą rolę w momencie utworzenia Indii odegrał Indyjski Kongres Narodowy z J. Nehru na czele. Pierwszą dekadę rządów cechowała sekularyzacja, wdrażanie podstaw ekonomiki so-cjalnej oraz prowadzenie nieinwazyjnej czy wręcz obojętnej polityki zagranicznej. Indie, podob-nie jak Chiny, deklarują podob-niechęć do zbrojnej formy mocarstwowości, w tym ingerencji w sprawy wewnętrzne innych państw. Nie wyklucza to jednak posiadania licznej armii, w tym broni ato-mowej.⁵¹⁹

W początkowym okresie rządów, J. Nehru tworząc „Indie” adaptował ustrój polityczny wzorowany na modelach zachodnioeuropejskich i amerykańskim, uznając iż demokracja w po-łączeniu z konstytucyjnymi gwarancjami równości obywateli, pozwolą na stworzenie jednego narodu. Podstawą gospodarczego ładu, była koncepcja utopii socjalistycznej. Indie, jako model wzrostu gospodarczego, przyjęły propozycję P.Ch. Mahalanobisa.520 Jego model zakładał, iż wysoki standard konsumpcji będzie możliwy do osiągnięcia pod warunkiem rozbudowy prze-mysłu wytwarzającego dobra produkcyjne. W modelu założono, iż powstałe moce wytwórcze sektora produkcji, nastawione na dobra inwestycyjne zwiększą w długim okresie produkcję prze-znaczoną do konsumpcji bezpośredniej. Było to swoiste rozwinięcie modelu K. Marksa.521

W okresie rządów J. Nehru, a później jego córki – I. Ghandi, podejmowano próby połączenia podstaw socjalizmu z elementami gospodarki rynkowej. Ważnym elementem były kilkuletnie plany gospodarcze. Pomimo deklarowanych podobieństw model ten był odmienny od przyjętego w ZSRR czy Chinach. Indyjski, mieszany model gospodarczy nazywany był „nehruizmem”.⁵²²

517 Więcej nt. bieżących relacji Indie-Pakistan w: Kugiel P., Napięcia w relacjach Indie–Pakistan: konsekwencje

międzynarodowe, „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych”, nr 32 (1474), marzec 2017.

518 The Commonwealth, Member Countries, dostęp online, tytuł dostępu: http://thecommonwealth.org/member-countries, (stan na dzień: 31.01.2018 r.).

519 Kristensen H.M., Norris R.S., Status of World Nuclear Forces, Federation of American Scientists, dostęp online, tytuł dostępu: https://fas.org/issues/nuclear-weapons/status-world-nuclear-forces/, (stan na dzień: 01.02.2018 r.).

520 Ghosh J.K., Mahalanobis and the art and science of statistics: the early days, „Indian Journal of History of Sci-ence”, 29(1), Calcutta 1994.

521 Więcej w: Marks K., Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej, t. 1, Wydawnictwo Książka i Wiedza, War-szawa 1951.

522 Bywalec G., Determinanty procesów decentralizacji finansów publicznych Indii, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2005, s. 44-174.

149

Przyjęte założenia były wypadkową teorii J.M. Keynesa, amerykańskiego podejścia wyrażonego hasłem „New Deal” oraz doświadczeniami ZSRR w zakresie industrializacji.523

Konkurencyjność indyjskiego społeczeństwa miała wynikać z liczebności, przy zacho-waniu istniejącej struktury własności poszczególnych czynników produkcji. Dyfuzja podejścia socjalistycznego i kapitalistycznego w przypadku Indii nie była jednak zbyt udana, ponieważ wzrost gospodarczy przez kilka pierwszych dziesięcioleci wynosił zaledwie kilka procent, w przeciwieństwie do państw „bliższych” zarówno kapitalizmowi, jak i socjalizmowi.⁵²⁴

Polityka rządu w pierwszych latach po powstaniu Indii (1950-1964) zmierzała do obni-żenia roli klasy właścicieli ziemskich, dotychczasowej grupy uprzywilejowanych przedsiębior-ców. W ten sposób chciano odbudować tradycje regionalne, w tym poprawić sytuację mniejszo-ści religijnych i niższych kast społecznych. Ówczesna silna socjalizacja wynikała przede wszyst-kim z rozwarstwienia społecznego po okresie kolonialnym oraz funkcjonowania komunizmu w ZSRR, którego hasła trafiały na podatny grunt. Rozwarstwienie społeczne i poziom zuboże-nia, niski poziom wyedukowania większości populacji ułatwiały propagowanie założeń o socja-listycznej sprawiedliwości.

W 1966 r. doszło do radykalizacji poglądów wśród indyjskich partii politycznych. Ze względu na oczekiwania społeczne, na kontynuatorkę przemian wybrano I. Ghandi – przed-stawicielkę lewicowego socjalizmu. Założeniem planu reorganizacji gospodarczej była przede wszystkim poprawa stanu życia najuboższej części społeczeństwa. Wdrażane reformy gospodar-cze umożliwiły uzyskanie tempa wzrostu PKB na poziomie ok. 5% rocznie (1974-1979).525 Po-wodzenie planu przełożyło się pośrednio na dochody ludności – te wzrosły o ponad 5% w bada-nym okresie.⁵²⁶ Kluczowe znaczenie w poprawie warunków życia odegrały programy dotyczące przemian rolnych, tzw. „zielone rewolucje”, prowadzone m.in. przy wsparciu ONZ.527

W latach 80. XX w. doszło do nasilenia ruchów opozycyjnych, które doprowadziły do kilkuletniego odsunięcia od władzy I. Ghandi. Pomimo perturbacji politycznych, jej program był realizowany aż do 1984 r. W przeciwieństwie do poprzednich lat rządów, które cechowało znaczne rozluźnienie finansów publicznych, w latach 1979-1984 I. Ghandi za cel postawiła sobie

523 Chandra B., Mukherjee A., Mukherjee M., India after Independence, Viking Penguin India, New Delhi 1999, s. 341.

524 World Bank, GDP (current US$), dostęp online, tytuł dostępu: https://data.worldbank.org/indica-tor/NY.GDP.MKTP.CD, (stan na dzień: 01.02.2018 r.).

525 Dash L.N., World Bank and economic development of India, APH Publishing, New Delhi 2000, p. 375.

526 Kelly D.A., Rajan R.S., Goh G.H., Managing Globalisation: Lessons from China And India, World Scientific Publishing, 2006, s. 62.

527 Pingali P.L., Green Revolution: Impacts, limits, and the path ahead, PNAS, vol. 109(31), USA 2012, pp. 12302– 12308.

150

usprawnienie funkcjonowania państwa. Program zakładał m.in. ograniczenie wydatków publicz-nych, podniesienie efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych oraz deregula-cję, która miała pobudzić sektor prywatny. Reformy dotyczyły przede wszystkim rozbudowy przemysłu ciężkiego, zapewnienia Indiom samowystarczalności, niezależności od kapitału za-granicznego, rozwoju technologii atomowych i ich wykorzystania w energetyce. Długotrwałe reformy nie przyniosły oczekiwanych skutków: ograniczenia bezrobocia, skokowego zwiększe-nia zatrudzwiększe-niazwiększe-nia w usługach i przemyśle⁵²⁸, ograniczenia przeludnienia na wsi, ubóstwa i kon-fliktów etniczno-religijnych.

Konflikty wewnętrzne wynikały m.in. ze znacznej niespójności społeczeństwa (pomija-jąc system kastowy). Powstanie Indii zmuszało do poszukiwania konsensusu między zróżnico-wanymi grupami etniczno-religijnymi, w tym przedstawicielami hinduizmu i islamu. We-wnętrzne problemy wykorzystywali sąsiedzi, np. Chiny. Popierając Pakistan – część Indii Bry-tyjskich, która stała się krajem muzułmańskim w przeciwieństwie do hinduistycznych Indii – prowadziły do destabilizacji regionu i narastania konfliktu. Stabilność polityczna i bezpieczeń-stwo międzynarodowe Indii zależały od np. silnej armii; ta wymagała kosztownych zbrojeń. W efekcie odkładano reformy, uznając wiodącą potrzebę rozwoju militarnego.

W przeciwieństwie do I. Ghandi, jej syn – R. Ghandi, jako premier w latach 1984-1989 przeprowadził liczne reformy modernizujące gospodarkę. Długookresowy cel, którym było uniezależnienie się od USA został pośrednio osiągnięty. R. Ghandi doprowadził do zwiększenia nakładów na naukę, dostrzegając potencjał wynikający z postępu technicznego i technologicz-nego. Ponadto zmniejszono: wielkość importu, wysokość podatków i ograniczono cła w obsza-rze technologii i produktów informatycznych. Istotnym warunkiem pobsza-rzemian społeczno-gospo-darczych było wdrożenie programu (ind. Jawahar Navodaya Vidyalaya) skierowanego do wiej-skiej części społeczeństwa, polegającego na zapewnieniu bezpłatnej edukacji – 12 klas. Za jego rządów doszło również do rozszerzenia dostępu do telefonii, pogłębienia i zwiększenia dostęp-ności edukacji wyższej, a także zmniejszenia bądź zniesienia kontroli państwa w wielu obsza-rach rynku, w tym w zakresie zakupu dóbr i pozyskiwania kapitału.⁵²⁹

R. Ghandi uznawał, iż rozwój Indii musi być bliższy charakterystyce USA niż ZSRR. Decyzja była spowodowana obserwacją kilku dekad funkcjonowania kapitalizmu i socjalizmu

528 Przyjęte pakiety reform były wdrażane ze znacznym opóźnieniem. Zmiany społeczno-gospodarcze postępowały, jednak nie tak szybko jak oczekiwano. Proces ich wdrażania można nazwać „powolnym ewolucjonizmem”.

529 Aghion P. (and others), The Unequal Effects of Liberalization: Evidence from Dismantling the License Raj in

151

oraz ich efektów. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, a także silny związek kapitalizmu z demokracją w amerykańskim wydaniu, przekonał premiera o słuszności przyjętej polityki.

W przedostatniej dekadzie XX w. władze Indii dążyły do normalizacji stosunków z USA. Współpraca gospodarcza i naukowa umożliwiła przyspieszenie wzrostu gospodarczego w kolej-nych dekadach i lepsze wykorzystanie potencjału anglojęzycznej części społeczeństwa w ramach rozwijających się usług międzynarodowych (głównie IT i ICT). Premier nie rozwiązał jednak problemów strukturalnych, które narastały przez dziesięciolecia, np. wysokiego poziomu korup-cji wśród urzędników, co wyniosło pracę w indyjskiej służbie publicznej do roli społecznego marzenia.⁵³⁰ Cała gospodarka była obciążona przez system socjalistyczny, który uniemożliwiał podjęcie rywalizacji międzynarodowej, gdzie panowały zasady wolnego rynku. Dużą zaletą In-dii, w przeciwieństwie do ZSRR, było utrzymanie wysokiego poziomu samodzielności finanso-wej społeczeństwa, ponieważ nie zlikwidowano instytucji własności prywatnej, samozatrudnie-nia. Natomiast pod koniec XX w. wśród głównych problemów Indii wymieniano: ⁵³¹

 niedostosowaną struktura gospodarki do potrzeb wewnętrznych i zewnętrznych:

o wiodące: przemysł ciężki i wydobywczy o niskiej efektywności i znacznej kapi-tałochłonności,

o nadmierną ochronę gospodarki krajowej (np. w imporcie: licencje, zakazy, cła) prowadzącą do utrzymywania nierentownych projektów biznesowych, ograni-czającą napływ kapitału finansowego z zagranicy,

o niską konkurencyjność w wyniku ograniczonego napływu technologii,

o powszechną korupcję wynikającą m.in. z niejasności przepisów oraz nadmiernej ilości uprawnień pracowników administracji publicznej,

 bardzo dużą liczbę regulacji nakładanych na sektor prywatny, prowadzących do korupcji, hamowania przedsiębiorczości, uniemożliwiających planowanie i racjonalizację,

 postrzeganie wskaźników dotyczących bezrobocia i postępu technicznego jako przeciw-stawnych, co prowadziło do celowego ograniczania rozwoju aby utrzymywać nieefek-tywne miejsca pracy,

 nadmierną ochronę prawno-socjalną pracowników prowadzącą do wzrostu kosztów,  realizację celów politycznych (programów), kosztem efektywności ekonomicznej

przed-siębiorstw państwowych, prowadzącą do zaniżonej wyceny produktów w stosunku do poniesionych nakładów, szczególnie w przypadku dóbr konsumpcyjnych,

530 Desikan S., A career in civil services, thehindu.com, dostęp online, tytuł dostępu: https://www.thehindu.com/fea-tures/education/careers/a-career-in-civil-services/article7411347.ece, (stan na dzień: 12.07.2018 r.).

152

 nadmierne dotowanie z budżetu państwa przedsiębiorstw publicznych poprzez np. uma-rzanie pożyczek i kredytów.

Istniejące niedoskonałości gospodarcze rodziły konflikty. Populistyczne podejście poli-tyków prowadziło do poszukiwania winnych, co nasilało konflikty na tle religijnym i etnicznym. Postęp technologiczny umożliwił dostęp do informacji coraz większej części populacji, a te zwiększały poczucie niesprawiedliwości. Z jednej strony oczekiwano naprawy skorumpo-wanego systemu kastowego, z drugiej liczna ludność uprzywilejowana nie chciała zrezygnować z posiadanej przewagi. Reformy liberalizacyjne miały m.in. ograniczyć liczebność administracji, pracowników państwowych zakładów, a także ograniczyć dostęp do licznych świadczeń, popra-wić efektywność państwowej części przedsiębiorstw (restrukturyzacja/likwidacja), dopuścić na rynek przedsiębiorstwa zagraniczne wraz z ich technologiami i kapitałem. Wdrażanie kolej-nych reform utrudniała niechęć do zmian (liberalizacji przepisów) wśród polityków niezależnie od ugrupowania. Partie lewicowe obawiały się obniżenia ochrony pracowniczej i świadczeń na rzecz ubogich, a prawicowe – naruszenia status quo indyjskich przedsiębiorstw.

Ostatnia dekada XX w. była dla Indii przełomowa: rządzący uznali ułomności budowania autarkii gospodarczej oraz potrzebę i chęć uczestnictwa w mechanizmach gospodarki światowej. Wybory parlamentarne (1991 r.) umożliwiły zmianę modelu myślenia o Indiach i ich potędze polityczno-gospodarczej. Nowym premierem został S.P.V. Narashima Rao, nieobciążony do-świadczeniami rodziny Ghandi. W ciągu planu pięcioletniego (pomimo mniejszościowego rządu) zrealizował uzgodnione reformy, konsekwentnie wdrażając założenia m.in. polityki eko-nomicznej (M. Singh). Realizację programu umożliwił poważny kryzys finansów publicznych, który wymagał natychmiastowego rozwiązania. To zjednoczyło parlamentarzystów wokół planu naprawczego dla Indii.

W pierwszej połowie lat 80. XX w. deficyt na rachunku bieżącym pozostawał poniżej 1,5% PKB. W drugiej połowie, wystąpił drastyczny wzrost deficytu spowodowany procesem liberalizacji handlu i rynku finansowego. W 1991 r. Indie dotknął kryzys finansów publicznych wymuszając proces reform. Początkowo pozostawiono m.in. nierozwiązane problemy: korupcji i biurokracji, polityki socjalnej i zabezpieczenia pracowniczego oraz wysokich dotacji dla przed-siębiorstw publicznych. Niemniej ułatwiono import i zniesiono licencje handlowe oraz obniżano taryfy celne. Nagły wzrost eksportu nie wyrównał równoczesnego wzrostu wartości importu,