Przemiany społeczno-gospodarcze w Brazylii po okresie rządów generałów

Brazylia to jedno z największych państw świata – zajmuje: 6. miejsce pod względem powierzchni (ok. 8,5 mln km2 – prawie połowa powierzchni Ameryki Południowej)415, 5. miej-sce pod względem liczby ludności (ok. 206 mln osób – ok. 35% ludności na kontynencie)416, 9. miejsce pod względem PKB (ok. 3,1 biliona USD w 2016 r.)417. W Brazylii występują liczne bogactwa naturalne: ropa naftowa i gaz ziemny, węgiel kamienny, rudy żelaza, niklu, boksytu, chromu, cynku, miedzi, ołowiu, cyny, złota, kamieni szlachetnych, uranu czy soli kamiennej. Zasoby wielu z nich są bardzo duże oraz silnie eksploatowane o czym świadczy znaczny eksport (9. miejsce na świecie – producent paliw płynnych).418 Ze względu na klimat i gleby duże, go-spodarcze znaczenie odgrywa brazylijskie rolnictwo oraz hodowla bydła (pastwiska zajmują ok. 23,5% powierzchni). Poza tym, zajmuje wysokie pozycje ze względu na wielkość eksportu środków transportu, rudy żelaza, wyrobów chemicznych, tytoniu, kawy, kakao, trzciny cukro-wej, tekstylii.⁴¹⁹ Należy jednak zauważyć, że pomimo bogactw naturalnych, korzystnych warun-ków klimatycznych i znacznego potencjału ludzkiego kraj od uzyskania niepodległości w 1825 r.

415 Central Intelligence Agency, The World Factbook: Brazil, dostęp online, tytuł dostępu: https://www.cia.gov/li-brary/publications/resources/the-world-factbook/geos/br.html, (stan na dzień: 20.11.2016 r.).

416 Ibidem.

417 International Monetary Fund, Report for Selected Country Groups and Subjects (PPP valuation of country GDP),

dostęp online, tytuł dostępu:

http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weo-data/weorept.aspx?pr.x=83&pr.y=10&sy=2016&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country, (stan na dzień: 21.11.2016 r.).

418 U.S. Department States of Energy, Energy Report: Brazil 2015, dostęp online, tytuł dostępu: https://www.eia.gov/beta/international/analysis.cfm?iso=BRA, (stan na dzień: 11.04.2016 r.).

419 Portal Promocji Eksportu, Gospodarka Brazylii, dostęp online, tytuł dostępu: http://saopaulo.trade.gov.pl/pl/bra-sil/article/detail,515,Gospodarka_Brazylii.html, (stan na dzień 18.11.2016 r.).

119

do połowy XX w. przeżywał marazm w rozwoju przeplatany krótkimi okresami wzrostu gospo-darczego. Stan ten był efektem długotrwałego kolonializmu oraz ingerencji zewnętrznych, np. oddziaływaniem USA, powiązaniami z globalnymi systemami wymiany (np. poprzez zadłu-żenie zagraniczne). Czynniki anty-rozwojowe występowały również wewnątrz np. niestabilność polityczna (cechująca „młode demokracje”) czy korupcja.

W ramach niniejszego podrozdziału przedstawione zostaną najważniejsze wydarzenia, które doprowadziły do usamodzielnienia Brazylii oraz uwolnienia potencjału Brazylijczyków. Przybliżenie decyzji rządzących z wybranych okresów przed- i w trakcie kształtowania systemu demokratycznego umożliwi zrozumienie kierunku rozwoju brazylijskiej gospodarki. Proso-cjalne i protekcjonistyczne decyzje polityczne pod koniec XX i na początku XXI w. mają uza-sadnienie w historii i związkach z innymi mocarstwami.

Potencjał Brazylii przez kilkaset lat ograniczała polityka kolonizatora – Portugalii. Z jed-nej strony przeniesienie wiedzy, wartości, osiągnięć prawnych, medycznych, technicznych i technologicznych do Ameryki Południowej pozwoliło na przyspieszenie rozwoju społecznego, z drugiej wywołało relatywną stagnację gospodarczą. Kraje takie jak Brazylia zepchnięto do roli dostawców surowców, taniej siły roboczej. Dodatkową korzyść stanowiła możliwość kształto-wania przez państwo kolonizujące warunków wymiany. Obywatele kolonii, poza wąską grupą sprawującą władzę, podlegali relatywnemu ubożeniu.

Słabość państw europejskich po I. i II. wojnie światowej utrudniała utrzymanie odległych geograficznie kolonii, a pobudzone ruchy narodowościowe prowadziły do ograniczania roli mo-narchii. Uniezależnienie od Portugalii nastąpiło w 1825 r. – był to krótki okres Cesarstwa Bra-zylii. Wzrost oczekiwań społecznych prowadził do zmiany modelu sprawowania władzy i po-działu bogactwa. W 1889 r. doszło do utworzenia republiki federacyjnej. Podjęto próbę wpro-wadzenia quasi demokratycznego ustroju. Niewielkie doświadczenia w tym zakresie powodo-wały, iż dochodzący do władzy nadużywali jej, a każda kolejna opozycja powielała ten schemat.

Pomimo problemów politycznych brazylijska gospodarka rozwijała się stosunkowo szybko. W drugiej połowie XX w. przeprowadzono wiele reform m.in. dotyczących płac, sys-temu sprawiedliwości, własności w tym ziemi rolnej, a także powzięto działania na rzecz indu-strializacji kraju. Słabość władz krajowych w latach 1950 – 1963 (m.in. częste dymisje, zmien-ność kierunków polityki poszczególnych rządów, wykorzystywanie wojska do walki politycz-nej) doprowadziła do upadku niestabilnego modelu demokratycznego. W latach 1964-1985 bra-zylijskie społeczeństwo poddawane było reżimowi w następstwie rządów wojskowych. Przy-czyniło się to do spowolnienia gospodarki, zubożenia społeczeństwa i zapaści finansów

publicz-120

nych.420 Wcześniejsza dynamiczna industrializacja (1945-1964) – potencjalna szansa na po-prawę sytuacji społeczno-gospodarczej brazylijskiego społeczeństwa i podniesienie międzyna-rodowej rangi kraju – została zaprzepaszczona. Początkowe sukcesy gospodarcze (jako następ-stwo boomu gospodarczego na świecie: w wyniku odbudowy Europy i wzrostu gospodarki USA) społeczeństwo powiązało z decyzjami dyktatury, co przyczyniło się do umocnienia reżimu w Brazylii. Krótkowzroczność decyzyjna, ideologizm polityczny i brak odpowiedniego przygo-towania teoretycznego i praktycznego uzurpatorów wywodzących się w większości ze sfery mi-litarnej przyczyniły się do narastania problemów ekonomicznych. Każda kolejna zmiana rządów negatywnie wpływała na gospodarkę i społeczeństwo.

Transformacja Brazylii była procesem długotrwałym. Początek przemian miał miejsce w połowie lat 70. XX wieku. Proces ten przebiegał etapowo. Można go podzielić na trzy okresy: lata 1974-1980, czyli tzw. otwarcie systemu (coraz większe znaczenie uzyskiwała oficjalna opo-zycja), lata 1981-1986 zwane czasem przyspieszenia demokratyzacji [doszło do pierwszych: bezpośrednich wyborów na gubernatorów stanów (1982 r.), pośrednich wyborów prezydenckich (1985 r.)], oraz lata 1986-1989 czyli tzw. „Nowa Republika” (uchwalono nową konstytucję i przywrócono bezpośrednie wybory prezydenckie).⁴²¹

Aktywatorem dla brazylijskiej transformacji stała się bardzo zła sytuacja najuboższej i zarazem najliczniejszej części społeczeństwa. Protesty przyczyniły się do powstania nowych grup politycznych, które stały się reprezentacją warstw społecznych (m.in. ruchu robotniczego z którego wywodził się Luiz Inácio Lula da Silva – prezydent Brazylii w latach 2003-2010).422

Narastanie społecznego niezadowolenia i eskalacja niechęci względem wojskowego reżimu (protesty, zamieszki w największych miastach Brazylii) doprowadziły do złagodzenia autokra-tycznej polityki. Do bezpośrednich przyczyn upadku dyktatury wojskowej można zaliczyć m.in. zakończenie zimnej wojny oraz kompromitację władz wywodzących się z grupy wojsko-wych.⁴²³ Jako moment przełomowy – upadek ustroju autorytarnego – traktowane jest zaprzysię-żenie José Sarney’a na prezydenta (1985-1990).

Ustanowienie demokratycznych zasad życia społecznego, politycznego oraz gospodar-czego, a także stworzenie gwarancji wolności obywatelskich było trudne. Problemami pozosta-wały praktyki i prawa pozostałe po rządach wojskowych, a także mocno osadzony establishment,

420 Garcia D., Not yet a democracy: establishing civilian authority over the security sector in Brazil – lessons

for other countries in transition, „The World Quarterly”, vol. 35, no. 3, 2014, pp. 491-493.

421 Spyra J., System konstytucyjny Brazylii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 19.

422 BBC News, Profile: Luiz Inacio Lula da Silva, dostęp online, tytuł dostępu: http://www.bbc.com/news/world-latin-america-10841416, (stan na dzień: 14.01.2018 r.).

423 Spyra J., Rola wojska w systemie politycznym Ameryki Łacińskiej, [w:] Gawrycki M.F. (red.), Dzieje kultury

121

który starał się zachować jak najwięcej przywilejów.424 W okresie największych fluktuacji poli-tycznych, w tym funkcjonowania reżimów, urodziły się i dorosły dwa pokolenia Brazylijczy-ków. Społeczeństwo przyzwyczajało się do etatystycznych rządów. Takie środowisko trwale zmieniło społeczny sposób postrzegania: polityki, porządku gospodarczego i relacji międzyludz-kich w i poza pracą czy stosunku do władzy. Przykładem tego modelu myślenia (czy też dojścia do niego) jest społeczne przekonanie o potrzebie zaangażowania państwa w gospodarkę. To struktury administracyjne powinny odpowiadać za tworzenie i rozwój przedsiębiorstw stra-tegicznych z punktu widzenia państwa. Kontrola państwa nad gospodarką miała gwarantować suwerenną władzę nad zasobami naturalnymi oraz samowystarczalność. To przekonanie pod-trzymywały w społeczeństwie kolejne władze. Już w latach 30. XX w. to przeświadczenie kształ-towały nacjonalistyczne i populistyczne rządy w Nowym Państwie Getulio Vargasa, a w okresie dyktatury wojskowej władze, używając tej samej argumentacji, były organizatorami projektów z zakresu energetyki atomowej, tworzyły holding metalurgiczny Siderbras czy prowadziły dzia-łalność na rzecz zagospodarowywania Amazonii. Przypadkowość doboru gałęzi strategicznych, brak planu ich długotrwałego rozwoju oraz korupcja przyczyniały się do długookresowych strat gospodarczych, co pogarszało sytuację społeczeństwa. Bezpośrednim objawem problemów go-spodarczych była szybko rosnąca inflacja (1987 r. – 395%, 1988 r. - 993%, 1989 r. – 1862%) i zadłużenie państwa oraz niski wzrost gospodarczy (1987 r. – 1,6%, 1988 r. – 2%, 1989 – 1,4%).425 Tak niekorzystna sytuacja w kraju doprowadziła do konfliktów w ramach ówczesnej opozycji i ścierania się różnych opcji o odmiennych wizjach rozwoju kraju. To tylko pogłębiało kryzys. Harmonizacja polityk nastąpiła w 1994 r. po wyborze na prezydenta Henrique Fernando Cordoso. W tym czasie wprowadzono „Plan Real”, którego bezpośrednim celem była eliminacja hiperinflacji. Do najważniejszych reform rządów H.F. Cordoso zaliczyć można ograniczenie monopolu państwowego w np. transporcie, energetyce i łączności, a także liberalizację zarzą-dzania państwem.426

Dwadzieścia jeden lat autorytarnych rządów zakończyło ustanowienie nowej konstytucji (1988 r.), w której szczególną uwagę poświęcono prawom i wolnościom człowieka i obywatela jak również uprawnieniom społecznym i ekonomicznym.427 Akt przyjęcia nowej konstytucji

424 O’Donell G., Challanges to Democratization in Brazil, „World Journal”, no. 5, 1988, p. 284.

425 Mainwaring S., Democracy in Brazil and the Southern Cone: Achievements and Problems, „Journal of Intera-merican Studies and World Affairs”, 37(1), 1995, p. 115.

426 Giambiagi F., Ronci M.V., Fiscal Policy and Debt Sustainability: Cardoso's Brazil, 1995-2002, International Monetary Fund, 2004, pp. 30-32.

122

miał dwojakie znaczenie: był potwierdzeniem stałości praw, w tym trwałości wdrożonych re-form oraz wzmacniał demokratyczny wizerunek brazylijskiego rządu. Takie działania wspierały odbudowę zaufania oraz służyły procesom integracji regionalnej.428 Konstytucja potwierdziła przywództwo Brazylii wśród państw południa.

Transformacja dotyczyła również przyszłego stanowienia reprezentacji narodu – procesu wyboru władz. W 1980 r. dokonano pierwszej istotnej zmiany systemu wyborczego – wprowa-dzono bezpośrednie głosowanie na gubernatorów. Zmiana ta pozwoliła na wybór osób, które mogły lobbować w ramach Kongresu za decentralizacją fiskalną państwa. W kolejnych latach znacząco ograniczono uznaniowość w przekazywaniu środków z poziomu krajowego do regio-nów. W 1993 r. przeprowadzono reformę stabilizacyjną, której celem było przywrócenie rów-nowagi fiskalnej oraz zmiana relacji między rządem federalnym a władzami regionalnymi. Wy-magana była redukcja bardzo wysokiego zadłużenia stanów oraz ukonstytuowanie wszystkich transferów budżetowych. W tym celu ustalono m.in. limity zadłużenia regionów.429 Poza tym, przeprowadzono prywatyzację nierentownych przedsiębiorstw państwowych i dostosowano po-zostałe do reguł rynkowych, zniesiono monopol państwowego giganta naftowego Petrobras, przyznano firmom prywatnym koncesje w transporcie kolejowym, na budowę dróg oraz sprze-dano państwowe banki. Negatywne oceny zmian dotyczyły zarówno aspektu kulturowego – pry-watyzacja przedsiębiorstw stanowiących dumę narodową, jak i społecznego – klasy bogatsze oraz najbiedniejsze poniosły najwyższe koszty przemian.430

Reformy dotyczyły również sytuacji społeczeństwa. Rozwój społeczno-gospodarczy wy-magał większej dbałości o zdrowie, jakość życia, edukację. Celem reformy zdrowotnej było ob-jęcie możliwie największej liczby obywateli podstawową opieką medyczną. Priorytetem stało się promowanie działań prewencyjnych w zakresie ochrony zdrowia i świadomości praw pacjentów.431 Poza tym dokonano częściowej realokacji środków finansowych dla biednych ro-dzin, które posyłały swoje dzieci do szkół oraz przyspieszono reformę rolną dając niewielkie działki 700 tys. komun – rodzinom nie posiadającym dotąd własnej ziemi i pozostającym bez pracy [Ruch Rolników bez Ziemi (port. Movimento Sem Terra)].

428 Znojek B., Brazylia i jej międzynarodowe ambicje, „Polski Przegląd Dyplomatyczny”, nr 2 (60), 2011, s. 9.

429 Brudzińska K.O., Decentralizacja i demokratyzacja Brazylii – początek nowej drogi, [w:] Gawrycki M.F. (red.),

Brazylia jako mocarstwo wschodzące, Instytut Studiów Iberyjskich i Iberoamerykańskich, Warszawa 2013, s. 69.

430 Bresser-Pereira L.C., Maravall J.M., Przeworski A., Economic Reforms in New Democracies: A

social-demo-cratic approach, [in:] Smith W.C., Acuña C.H., Gamarra E. (eds.), Theoretical and Comparative Perspectives for the 1990s, Transaction Books, New Brunswick, USA 1994, pp. 185-199.

123

Należy zaznaczyć, że za rządów F.H. Cardoso przeprowadzono liczne reformy liberali-zujące gospodarkę. W znacznej części założenia tej polityki były kontynuowane przez jego ry-wala politycznego i zarazem następcę.⁴³² W 2003 r. wybory prezydenckie wygrał Luiz Inácio Lula da Silva – przedstawiciel frakcji reprezentującej interesy najliczniejszej i najbiedniejszej warstwy społecznej. Hasła Partii Pracujących spotkały się z poparciem, ze względu na znaczne koszty dotychczasowych reform, poniesione przede wszystkim przez najbiedniejszą część Bra-zylijczyków. Gdy L.I. da Silwa obejmował władzę największym problemem gospodarczym było zadłużenie: zagraniczne wynoszące 207 mld USD oraz wewnętrzne – 260 mld USD. Wsparcie finansowe Międzynarodowego Funduszu Walutowego (30 mld USD) nie pomogło zapewnić od-powiedniej wydolności aparatu państwowego. Radykalne działania naprawcze usprawniły go-spodarkę i przyczyniły się do poprawy sytuacji najbiedniejszej części społeczeństwa.

Brazylia stanowi przykład państwa, które w bardzo krótkim okresie (jednej dekady), przyspieszyło rozwój społeczno-gospodarczy. Opracowany na nowo system redystrybucji do-chodów pozwolił na poprawę bytu ok. 40 mln mieszkańców (1/4 populacji), a kolejne 40 mln wzbogaciło się na tyle, że zaliczono je do klasy średniej.433 Jeszcze w 2004 r. eksperci Banku Światowego wskazywali, że 20% najbogatszych obywateli posiada trzydzieści trzy razy większy udział w dochodzie narodowym niż przedstawiciele z dolnego kwintyla dochodowego.434

Zmniejszenie tego problemu było możliwe przy pomocy programów opartych na warunkowych świadczeniach pieniężnych,435 programach: dostępu do usług publicznych czy stymulowania za-trudnienia i wsparcia przedsiębiorczości.436

Brazylijskie władze w ostatnich latach XX i pierwszej dekadzie XXI w. właściwie wy-korzystały światowy wzrost zapotrzebowania na surowce: postęp techniczny i technologiczny umożliwił efektywniejszą eksploatację złóż naturalnych, a większa integracja z gospodarką światową (liberalizacja handlu) umożliwiła czerpanie korzyści z wymiany międzynarodowej. Podstawowym celem władz było pobudzenie konsumpcji wewnętrznej, co udało się zrealizować

432 Kingstone P.R., Power T.J., Democratic Brazil Revisited, University of Pittsburgh Press, Pittsburgh 2008, p. 82.

433 Mowa tu przede wszystkim o programach takich jak Bolsa Familia (obejmuje ponad 22% gospodarstw domo-wych; realizuje cele z zakresu: edukacji, zdrowia oraz tworzenia wysokiej jakości kapitału ludzkiego), więcej w: Duranowski W., Bolsa Família – innowacyjna metoda walki z wykluczeniem społecznym w Brazylii, „Ekonomia Społeczna”, nr 2/2013 (7), 2013, s. 58-68.

434 World Bank, Inequality and Economic Development in Brazil: A World Bank country study, World Bank Publi-cations, 2004, p. 3.

435 Otrzymywanie świadczeń warunkowano, np. przynajmniej jeden rodzic musiał podjąć się legalnej pracy zawo-dowej, wprowadzano zachęty finansowe aby posyłać dzieci do szkół. W ten sposób, oprócz bezpośredniej pomocy finansowej, podniesiono poziom wyedukowania społeczeństwa, zabezpieczając tym samym przyszłe potrzeby bra-zylijskiego rynku pracy.

436 Guerreiro Osório R., Ferreira de Souza P.H.G., Bolsa Família after Brasil Carinhoso: an Analysis of the Potential

for Reducing Extreme Poverty, Research Brief „International Policy. Center for Inclusive Growth”, 3/2013, no. 41,

124

m.in. poprzez system socjalny oraz zamówienia publiczne. Pomogła również promocja eksportu i polityka wspierania firm prowadzących działalność produkcyjną, płacących podatki w Brazylii – tworzących miejsca pracy, produkujących głównie na eksport. Reformy ułatwiające wykorzy-stanie potencjału wewnętrznego, stabilizujące politykę, pobudzające inwestycje wewnętrzne, doprowadziły do zwiększenia napływu kapitału zagranicznego.

W ciągu ostatnich 25 lat (lata 1990-2015) liberalizacji gospodarki i demokratyzacji życia w Brazylii PKB wg parytetu siły nabywczej (purchasing power parity, PPP) w USD wzrósł ponad trzykrotnie (Wykres 1) a PKB per capita wzrosł o prawie 232%. W tym samym czasie PKB per capita w USA wzrosło o 233%.

Wykres 1 Brazylijski Produkt Krajowy Brutto (parytet siły nabywczej) w USD (lata 1990-2015)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Światowy, Metadane: Brazylia, dostęp online, tytuł dostępu: http://data.worldbank.org/indicator, (stan na dzień: 18.12.2016 r.).

Zmiana struktury działowej brazylijskiej gospodarki (Wykres 2) świadczy o jej daleko idących przemianach technicznych i technologicznych. Jest również świadectwem poczynio-nych nakładów na edukację. Udział działu usługi w ogóle brazylijskiego PKB wzrósł z 53% do 72% w ciągu 25 lat. Przede wszystkim nastąpiło to kosztem przemysłu, a tylko nieznacznie – rolnictwa (zmiana z 8% na 5%).

Przesunięcie ciężaru generowania PKB na usługi było możliwe ze względu na wzrost nakładów na edukację oraz system świadczeń socjalnych i powiązanie obu. Programy umożli-wiły poprawę stanu wiedzy i umiejętności społeczeństwa (programy np. „Nauka bez barier” – 1,5 mld USD na wsparcie studentów brazylijskich wyjeżdżających do najwyżej ocenianych

125

uczelni na świecie, przede wszystkim w USA),437 co podniosło wartość kapitału ludzkiego i za-owocowało uaktywnieniem krajowej produkcji o wyższej wartości dodanej.

Wykres 2 Procentowy udział działów gospodarki w brazylijskim PKB w 1990 r. i 2015 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Bank Światowy, Metadane: Brazylia, dostęp online, tytuł dostępu: http://data.worldbank.org/indicator, (stan na dzień: 18.12.2016 r.).

Polityce brazylijskiego otwarcia sprzyja postępująca integracja światowego handlu, w tym szczególnie w regionie Ameryki Łacińskiej, słabnące perspektywy rozwojowe (oparte dotychczas na edukacji i podnoszeniu dochodów najuboższych – wyższy poziom użyteczno-ści/satysfakcji z konsumpcji) i poszukiwanie nowych źródeł wzrostu. Dotychczasowe wsparcie eksportu i ograniczanie importu przestaje być efektywne pod względem społeczno-gospodar-czym. Nadal do najpoważniejszych barier rozwojowych zaliczyć można rozbudowaną biurokra-cję, stosunkowo słabo rozwiniętą przedsiębiorczość, niski (pomimo znaczącej poprawy w ostat-nich latach) poziom inwestycji infrastrukturalnych w stosunku do średniej światowej.

Kraje BRICS, w tym Brazylię, cechuje niski stopień długokresowego zbilansowania wy-miany zagranicznej. Struktura handlu potwierdza, iż Brazylia importuje wysoce przetworzone dobra, natomiast eksportuje mało przetworzone produkty oraz surowce. Uczestnictwo w mię-dzynarodowej wymianie handlowej wspiera procesy rozwojowe, jeżeli jest realizowane w spo-sób zbilansowany. Nadwyżka eksportu nad importem powinna zasilać polityki wspierające roz-wój społeczno-gospodarczy.

437 Deruy E., Why Brazilians want to study in the U.S., dostęp online, tytuł dostępu: https://splinternews.com/why-brazilians-want-to-study-in-the-u-s-1793842333, (stan na dzień: 13.01.2018 r.).

126

Wykres 3 Bilans handlowy Brazylii w mld USD (lata 1995-2015)

Legenda:

niebieska linia – export czerwona linia – import

Źródło: Obserwatory of Economic Complexity, Country profile: Brazil, dostęp online, tytuł dostępu: http://atlas.me-dia.mit.edu/en/profile/country/bra/#Exports, (data dostępu: 22.12.2016 r.).

W latach 1995-2015 wzrósł udział dóbr i usług importowanych z 7% do 14% w rocznym PKB, natomiast eksportu z 8% do 13%.⁴³⁸ Zwiększył się więc stopień integracji Brazylii z go-spodarką światową. W 2015 r. była ona jednak dopiero 24. państwem pod względem wielkości eksportu (mierzonej jako wartość USD) natomiast w światowym imporcie zajęła 25. miejsce (Wykres 3). Względna równowaga bilansu w ostatnich kilku latach (XX/XXI w.), a także dłu-gotrwała przewaga eksportu nad importem wspierała brazylijskie przedsiębiorstwa oraz umoż-liwiła wzrost konsumpcji społeczeństwa.439

W ostatnich dwóch dekadach zmieniło się nasilenie kontaktów handlowych z poszcze-gólnymi partnerami. Coraz większego znaczenia nabiera wymiana Chiny – kraje Ameryki Połu-dniowej. Tylko w okresie od 2000 r. do 2010 r. wolumen wymiany między Chinami a Ameryką Łacińską wzrósł dwudziestokrotnie. W przypadku Brazylii jeszcze w 1995 r. ponad 20% impor-towanych dóbr i usług pochodziło z USA. W tym samym czasie eksportowano 21%. W 2010 r.

438 World Bank, Export of goods and services (% of GDP), dostęp online, tytuł dostępu: http://data.worldbank.org/indicator/NE.EXP.GNFS.ZS, (stan na dzień: 21.12.2016 r.).

439 Należy zauważyć, iż do przełomu XX w. i XXI w. Brazylijczycy konsumowali przede wszystkim dobra podsta-wowe. Wraz ze wzrostem dochodów ludności, rośnie zainteresowanie dobrami luksusowymi, a także usługami, które aparat państwowy stara się kontrolować. Państwowe programy wspomagania tzw. public-champions nie pro-wadzą jednak do rozwoju produkcji (w tym innowacyjnej), a są nową formą protekcjonizmu, która sprzyja korupcji; mechanizm opisano w: Hausner J., Paprocki W., Firma – Idea oraz rozwój technologii a interwencjonizm, Publika-cja Europejskiego Kongresu Finansowego, Centrum Myśli Strategicznych, Sopot 2017.

127

udział USA w brazylijskim imporcie spadł do 15%, zrównując się z chińskim, natomiast brazy-lijski eksport wynosił odpowiednio 10% i 17% całego wolumenu.440 Widoczny jest więc spadek powiązań Brazylii z USA oraz zacieśnianie relacji z Chinami (BRICS).

Produktywność gospodarki mierzona za pomocą całkowitej produktywności czynników produkcji pozwala (częściowo) określić efektywność wykorzystania kapitału i wydajność pracy. Indeks TFP w przypadku Brazylii wahał się od 0,94 do 1,04 (przyjmując wartość TFP z 2011 r. za bazową). Nie można również jednoznacznie stwierdzić, czy gospodarka Brazylii znajduje się pod jego względem w trendzie wzrostowym czy spadkowym. Wahania cykliczne były mocno powiązane z sytuacją na rynkach światowych oraz stanem finansów publicznych. Duża zmien-ność produktywności jest negatywnie postrzegana przy ocenie konkurencyjności gospodarki.

Wykres 4 Produktywność czynników produkcji w Brazylii w latach 1990-2014

Źródło: Federal Reserve Bank of St. Louis Economic Research, Total Factor Productivity AT Constant Natomial

Prices for Brazil, dostęp online, tytuł dostępu: https://fred.stlouisfed.org/series/RTFPNABRA632NRUG, (stan

na dzień: 27.12.2016 r.).

Długookresowa (lata 1965-2014) obserwacja pozwala stwierdzić, iż najwyższy wzrost produktywności odnotowano w 1980 r. (1,29) natomiast wyniki osiągnięte w latach 2012-2014 są współbieżne z uzyskanymi na przełomie lat 70. i 80. XX wieku. Nie znaczy jednak, że jest ona niższa pod względem wartości absolutnych (niezależnie, czy to dla pracy, czy kapitału). Wydajność całej gospodarki rosła ze względu na rozwój produkcji kapitałochłonnej oraz zwięk-szania się liczby osób pracujących. Powyższy wykres (Wykres 4) przedstawia jedynie zmianę