Pojęcie i zjawisko indywidualności i osobowości nie są wystarczająco wyodręb-nione w psychologii, fi lozofi i i pedagogice. Indywiduum może znaczyć to samo co jednostka czy osoba. Osobowością nazywa się zazwyczaj określony zespół cech indywidualnych człowieka. Osobowość nie jest właściwością wszystkich ludzi, ale tylko tych, którzy dochodzą do poziomu osobowości przez skomplikowaną, ciężką drogę życia pełną doświadczeń, pracy nad sobą, cierpień, dezintegracji5.
Na podstawie obserwacji zachowania się osób w sytuacjach codziennych bez trudu stwierdzamy, że pod względem skuteczności rozwiązywania problemów życiowych występują wyraźnie zarysowane różnice indywidualne. To znaczy, że w sytuacjach problemowych jedni radzą sobie lepiej niż inni, co przejawia się m.in. w szybkości oraz jakości uzyskiwanych wyników. Często stwierdzamy, że osoby o tym samym poziomie wykształcenia wykazują różne możliwości w roz-wiązywaniu zadań angażujących umysł. Różnice w efektywności działania angażu-jącego procesy umysłowe, których nie potrafi my wyjaśnić poziomem wykształce-nia czy stopniem doświadczewykształce-nia, zwykliśmy przypisywać inteligencji człowieka6.
Inteligencja przejawia się w efektywności działań o charakterze poznawczym. Efektywność ta zależy od wielu czynników, wśród których szczególne znaczenie mają: stan fi zyczny i psychiczny organizmu, poziom aktywacji, motywacja, wie-dza i umiejętności jednostki. Równie ważne znaczenie ma czynnik środowiskowy, który może wpływać zarówno dodatnio, jak i ujemnie na poziom efektywności działań7.
Na poziom efektywności działań będzie wpływać również zdolność człowieka, która jako cecha indywidualna będzie powodować różne rezultaty w uczeniu się
5 K. Dąbrowski, W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, Warszawa 1989, s. 141.
6 Psychologia ogólna. Temperament. Inteligencja, red. T. Tomaszewski, Warszawa 1992,
s. 83.
oraz w wykonywanych czynnościach pomimo oddziaływania na ludzi podobnych warunków środowiska zewnętrznego.
Elastyczność techniki i organizacji wymaga wreszcie elastycznego pracowni-ka. Chodzi tutaj o elastyczność intelektualną i zdolność do przystosowania się do nowych warunków bądź wymagań procesu pracy. Fachowość przestaje być rozu-miana jako wąska specjalizacja, ale jako zbiór bardziej uniwersalnych i różnorod-nych umiejętności umożliwiających właściwe reakcje w zmienróżnorod-nych warunkach sytuacyjnych. Aby możliwy był rozwój, pracownik musi opanować wiedzę, któ-rej poziom przewyższa wymagania stawiane przez obecnie wykonywany rodzaj zadań8, pracownik musi mieć dostarczone argumenty, które będą wystarczająco przekonujące, aby wywołać analizy, porównania i najogólniej ujmując głębokie myślenie o nich.
Czynność myślenia jest łańcuchem operacji umysłowych, za pomocą których przetwarzamy informacje zakodowane w spostrzeżeniach, wyobrażeniach i poję-ciach. Dzięki myśleniu człowiek lepiej poznaje rzeczywistość, tworzy plany i pro-jekty, dokonuje odkryć, formułuje oceny i wnioski. Wytworem myślenia jest na-uka i technika, literatura i muzyka. Czynność ta odgrywa szczególną rolę w życiu człowieka jako jednostki. Ze względu na to, jak zjawiska świadomości są odczuwa-ne przez podmiot, u którego zachodzą, wyróżnia się tradycyjnie trzy ich rodzaje: obrazy, emocje i myśli9.
W emocjach oraz we wszystkich wykonywanych czynnościach przejawia się temperament człowieka. Wielu psychologów podkreśla szczególny wpływ cech temperamentu na zachowanie się jednostki w sytuacjach trudnych, zwanych stresowymi, tj. szczególnie wtedy, kiedy zachwiana zostanie w jakiś sposób rów-nowaga między organizmem a środowiskiem, kiedy powstają niekorzystne wa-runki wymagające mobilizacji mechanizmów obronnych i kompensacyjnych czy też, kiedy człowiek znajduje się w sytuacji ekstremalnej, w której zawodzą wy-uczone formy zachowania się10.
Schematy to struktury poznawcze, które organizują informację według pew-nych tematów. Schematy wywierają silny wpływ na to, co z otrzymanej informacji zauważamy, o czym myślimy i co później pamiętamy. Kiedy spotykamy sytuację niejednoznaczną, interpretujemy ją zgodnie z naszym schematem. Zwykle łatwiej zauważamy i zapamiętujemy informację odpowiadającą naszym schematom, a lekceważymy i zapominamy informację niezgodną z nimi. Ponieważ ludzka pa-mięć ma charakter rekonstrukcyjny, „przypominamy sobie” informację zgodną z naszymi schematami nawet wtedy, gdy nigdy się z nią nie zetknęliśmy11. Świad-czy to o niezgodności w pewnych przypadkach schematów z naszymi zdobytymi doświadczeniami.
8 Polskie fi rmy wobec globalizacji…, s. 30.
9 Psychologia ogólna. Percepcja. Myślenie. Decyzje, red. T. Tomaszewski, Warszawa
1995, s. 92 i 178.
10 Psychologia, red. T. Tomaszewski, Warszawa 1982, s. 727.
11 E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań 1997, s. 168.
Doświadczenie bywa najczęściej defi niowane jako ogół wiadomości zdoby-wanych na podstawie obserwacji i przeżyć, znajomości życia, rzeczy i ludzi. Takie rozumienie doświadczenia sugeruje, że może być ono tworem jednocześnie indy-widualnym i społecznym, subiektywnym i obiektywnym. Rozróżnia się także do-świadczenie pierwotne i zrekonstruowane. Dodo-świadczenie pierwotne to czynno-ści poprzedzające próby poszukiwania inwencji, aktywnoczynno-ści w osiąganiu wyższe-go, doskonalszego poznania. Działanie zrekonstruowane jest końcową fazą takie-go zespołu czynności, które na miejsce pierwotnetakie-go doświadczenia wprowadzają nowe. Przez nowe rozumiemy głębsze i szersze dostrzeganie jakiegoś przedmiotu. Doświadczenie to poznanie oparte na spostrzeganiu i doznaniu zmysłowym12.
Jest rzeczą powszechnie znaną, że zapamiętujemy lepiej dany materiał, kiedy wytworzymy sobie specjalne nastawienie na zapamiętanie go. Nastawienie takie może być wywołane zadaniem i motywowane zewnętrznie, a może też wynikać z zainteresowań i postaw danej osoby. Pamięć nasza, podobnie jak spostrzega-nie, działa na zasadzie fi ltru; pewne szczegóły, pewne sposoby ujęcia przepuszcza, inne zatrzymuje. Filtry takie wytwarza też każdy człowiek indywidualnie i są one w pewnym stopniu dlań specyfi czne i względnie trwałe. Są to fi ltry naszych
po-staw, zainteresowań czy wzbudzonych motywów13.
Postawy to względnie trwałe oceny ludzi, obiektów i pojęć. Wszystkie posta-wy mają komponent emocjonalny, poznawczy i behawioralny, chociaż mogą być oparte bardziej na jednym z tych komponentów niż na pozostałych. Postawy można zmieniać na wiele różnych sposobów. Jak pokazano w badaniach teorii dysonansu poznawczego, postawy ulegają zmianie, gdy ludzie angażują się w obronę stano-wiska sprzecznego z własną postawą przy niskim uzasadnieniu zewnętrznym. Jeśli to się zdarzy, to poszukują wewnętrznego uzasadnienia swojego zachowania,
do-stosowując do niego własną postawę14. Postawa przyjmowana przez pracownika
wpływa bezpośrednio na jego zaangażowanie w działania organizacyjne.
Zaangażowanie pracowników polega na ich włączeniu się w procesy zachodzą-ce w organizacji i zachodzązachodzą-ce zmiany, współpodejmowanie decyzji oraz przejęcie inicjatywy. Zadaniem organizacji jest wspieranie ich w tym działaniu, tworzenie sytuacji refl eksyjnych, analizowanie i wyraźne przekazywanie informacji o ich zna-czeniu dla organizacji, ale również budowanie pozytywnych relacji i pozytywnego nastawienia. Świadomość celów oraz nakreślenie pracownikom wagi współudzia-łu w ich osiąganiu jest ważnym elementem budowania ich nastawienia i pasji.
Tematyka złożoności ludzkiej natury uświadamia nam, iż tworzenie warun-ków do uczenia się organizacji jest wielkim wyzwaniem. Wymiana informacji, prowadzenie szkoleń oraz swobodne zdobywanie, przekazywanie i wykorzysty-wanie wiedzy przez uczestników życia organizacji jest utrudnione ze względu na indywidualność jednostek. Znajomość podstaw psychologii i socjologii wydaje się niezbędna do zaangażowania jednostek w indywidualne, zespołowe i organiza-cyjne uczenie się.
12 Kosyrz Z., Osobowość wychowawcy, Warszawa 1997, s. 102–103.
13 Psychologia…, s. 323–326