Innowacje wdrażane przez przedsiębiorstwa świadczące usługi komunalne

Gospodarka komunalna, z uwagi na specyficzny charakter świadczonych usług oraz w przypadku znacznej części przedsiębiorstw, monopolistyczną pozycję na danym rynku95

, tradycyjnie jest postrzegana jako niezbyt podatna na innowacje.

Wyniki analizy ankiet wskazują na to, że w ostatnich latach w przedsiębiorstwach uczestniczących w badaniu następowały zmiany, związane głównie z tworzeniem infrastruktury, ale także z podnoszeniem kompetencji, wiedzy, a przez to jakości funkcjonowania przedsiębiorstw użyteczności publicznej. Wśród zmian wprowadzanych w ciągu ostatnich trzech lat, respondenci wskazywali przede wszystkim zmiany o charakterze innowacji procesowych, dotyczące technologii wykorzystywanych w procesie świadczenia usług96

(rys.6.3).

0 10 20 30 40 50 60 Sposób wytwarzania usług

Technologie wykorzystywane do wytwarzania usług Umiejętności pracowników Techniki zarządzania Strategia firmy (misja, cele) Struktura organizacyjna przedsiębiorstwa Strategia marketingowa przedsiębiorstwa Współpraca z klientami Współpraca z innymi podmiotami w otoczeniu firmy

46,5 26,7 42,1 42,1 48,7 52,5 46,5 44,3 48,7 26,4 53,1 37,7 35,5 22,3 26,7 24,5 39,9 22,0

odsetek przedsiębiorstw, które wprowadziły zmiany [%]

znaczące zmiany zmiany niewielkie

Rysunek 6.3 Obszary zmian wprowadzanych przez przedsiębiorstwa gospodarki komunalnej

Źródło: opracowanie własne

Wśród zmian związanych z procesem świadczenia usług, które mogą mieć charakter technologiczny lub organizacyjny znalazła się współpraca z klientami, którą wskazywano jako obszar wprowadzonych znaczących zmian w 127 przypadkach (39,94% przedsiębiorstw).

95

W szczególności dotyczy to usług sieciowych. Generalnie natomiast konkurowanie przedsiębiorstw komunalnych między sobą ma zazwyczaj miejsce do momentu wyłonienia wykonawcy w przetargu na świadczenie danej usługi. Po tym rozstrzygnięciu, przedsiębiorstwo komunalne staje się naturalnym monopolistą na określonym terenie.

96

Podobnie kształtowały się kierunki nakładów na działalność innowacyjną w grupie przedsiębiorstw prowadzących działalność związaną z wytwarzaniem i zaopatrywaniem w energię elektryczną, gaz wodę oraz gospodarowanie ściekami i odpadami (PKD 35-39) w roku 2010 w Polsce, według sprawozdania GUS PNT 02/2010. Wartość nakładów na środki trwałe w tej grupie przedsiębiorstw stanowiła 90,3% ogółu nakładów na działalność innowacyjną.

186

Znaczna część respondentów wskazała również obszary związane z innowacjami organizacyjnymi – umiejętności pracowników (37,7%) i techniki zarządzania (35,5%).

Znacząca przewaga zmian technologicznych wiąże się w dużej mierze z wykorzystywaniem w ostatnich latach przez przedsiębiorstwa działające w sferze usług

komunalnych możliwości inwestycyjnych, związanych z dostępnością środków dotacyjnych, pochodzących z funduszy Unii Europejskiej. W szczególności gospodarka wodno – ściekowa była w ostatnich latach obszarem znaczących inwestycji, związanych z tworzeniem sieci kanalizacyjnych ale także z budową nowych lub modernizacją istniejących obiektów technologicznych⁹⁷. Umożliwiło to wielu przedsiębiorstwom wodno – kanalizacyjnym wdrożyć technologie innowacyjne, zarówno z punktu widzenia przedsiębiorstwa, ale także na rynku usług

wodno – kanalizacyjnych. Dotyczyły one głównie technologii uzdatniania wody pitnej⁹⁸, i rozwiązań powodujących bardzo duże usprawnienie eksploatacji instalacji zarówno w stacjach

uzdatniania jak i w oczyszczalniach ścieków (np. zaawansowane, nowoczesne rozwiązania w zakresie automatyki urządzeń i instalacji, rozwiązania redukujące zużycie energii

elektrycznej).

W przedsiębiorstwach ciepłowniczych w ostatnich latach wprowadzano między innymi

innowacyjne rozwiązania IT, m.in. systemy telemetrii służącego do zdalnego nadzoru

i sterowania pracą urządzeń w sieci cieplnej. Obszarem inwestycji związanych z ekoinnowacjami, które mogły liczyć na wsparcie UE, były projekty związane z odnawialnymi

źródłami energii i instalacje do produkcji energii w skojarzeniu, z wykorzystaniem źródeł odnawialnych, np. biomasy.

Z uwagi na zobowiązania akcesyjne oraz kwestie ekonomiczne, inwestycje oparte o innowacyjne technologie są stopniowo wdrażane także w gospodarce odpadami, w

najbliższych latach prognozowane jest znaczne przyspieszenie zmian w tej branży usług komunalnych, szczególnie w zakresie technologii związanych z recyklingiem i uzyskiwaniem energii z odpadów.

97

Wiąże się to ze zobowiązaniami akcesyjnymi Polski, dotyczącymi wdrażania ramowej dyrektywy wodnej i dyrektywy 91/271/EWG tzw. ściekowej, zgodnie z którą do końca 2015 roku aglomeracje w Polsce (definiowane wg prawa wodnego) muszą być wyposażone w system odbioru i oczyszczania ścieków, zapewniający dotrzymanie parametrów ścieków oczyszczonych, określonych w dyrektywie. Alokacja środków w sektorze środowisko z Funduszu Spójności przyznanych na realizację projektów na podstawie decyzji podejmowanych w latach 2004-2006 w 94% dotyczy projektów wodociągowo – kanalizacyjnych.

98

W ramach inwestycji wdrażanych w przedsiębiorstwach wodno – kanalizacyjnych w ostatnich latach z udziałem środków UE wprowadzono szereg rozwiązań mających charakter innowacji, takich jak nowoczesne systemy drenażowe, ozonowanie, filtracja na węglach aktywnych, automatyka, aparatura kontrolno-pomiarowa, systemy rur, nowoczesne zespoły pompowe – często wprowadzone rozwiązania są stosowane w skali światowej dopiero od paru lat.

187

Wśród przedsiębiorstw uczestniczących w badaniu, 190 odpowiedziało twierdząco na pytanie o wykorzystanie środków dotacyjnych UE w celu wsparcia finansowego dla

innowacji związanych z ochroną środowiska – stanowiło to 59,75% badanej populacji.

Odpowiedzi tej grupy respondentów dotyczące obszarów znaczących zmian, wprowadzonych w przedsiębiorstwie w ciągu ostatnich trzech lat, mogą potwierdzać, że udział dotacji unijnych

w finansowaniu inwestycji w przedsiębiorstwach komunalnych znacząco przyczynił się do wdrożenia innowacyjnych rozwiązań w zakresie technologii wykorzystywanych przy

świadczeniu usług. Ten obszar zmian wskazało prawie 71% respondentów korzystających z dofinansowania UE, podczas gdy w całej badanej grupie zmiany w zakresie technologii

wskazało 53% przedsiębiorstw. Znaczny odsetek odpowiedzi, wskazujących umiejętności pracowników jako obszar zmian w obu analizowanych grupach (37,7% wszystkich respondentów i 40,53% respondentów korzystających z dotacji UE), może być rozumiany jako

wynik udziału w szkoleniach i innych formach edukacji, co jest korzystnym zjawiskiem z perspektywy budowania ekoinnowacyjnego potencjału przedsiębiorstw branży należących do gospodarki komunalnej. Stosunkowo duża różnica wystąpiła w przypadku zmian związanych

ze sposobem świadczenia usług przez przedsiębiorstwa, ten rodzaj zmian wskazało 26,4% respondentów, podczas gdy w grupie przedsiębiorstw korzystających z dofinansowania UE

odsetek odpowiedzi wskazujących te zmiany wyniósł 36,8%. Można to interpretować w powiązaniu z inwestycjami w środki trwałe – urządzenia, instalacje umożliwiające wdrożenie

nie tylko innowacyjnych rozwiązań technologicznych w procesach usługowych ale również ułatwiających obsługę odbiorców w zakresie płatności, opomiarowania, odczytu liczników. Pozostałe obszary wdrożonych zmian są zbieżne z odpowiedziami w całej badanej grupie.

Opierając się na założeniach D. Amidon (1999), która przyjmowała, iż koncentracja procesów innowacji ewoluuje od transferu technologii poprzez wymianę i łączenie wiedzy, następnie innowację opartą na wiedzy do strumienia innowacji, można stwierdzić, że przedsiębiorstwa uczestniczące w badaniu obrały dobrą trajektorię, jeśli celem miałoby być budowanie ich zdolności do ekoinnowacji.

Interesującym przedmiotem analizy są odpowiedzi dotyczące celów i powodów, dla których przedsiębiorstwa podjęły decyzję i dokonały zmian, postrzeganych przez nie jako

innowacyjne. Zarówno wśród wszystkich respondentów, jak i w grupie przedsiębiorstw, które skorzystały z finansowego wsparcia środkami UE, kluczowym celem zmian innowacyjnych było podniesienie jakości świadczonych usług – w obydwu przypadkach ten cel wskazało ponad 80% objętych analizą (rys. 6.4). Drugim z kolei najczęściej wskazywanym celem, było dostosowanie

188

działalności przedsiębiorstwa do przepisów ochrony środowiska – są to przepisy szczególnie istotne w gospodarce komunalnej, która ściśle wiąże się z korzystaniem ze środowiska zarówno

jako źródła zasobów (woda pitna, surowce energetyczne, odnawialne źródła energii) jak i odbiorcy zanieczyszczeń i odpadów (odprowadzanie ścieków, gospodarka odpadami). Dlatego

dostosowanie przedsiębiorstw komunalnych do prawnych wymogów ochrony środowiska ma

istotny wpływ na możliwość wypełnienia przez Polskę zobowiązań akcesyjnych. W perspektywie długoterminowej, jest to warunek niezbędny dla zapewnienia wysokiej jakości

życia społeczeństwa, w kontekście jakości środowiska i zrównoważenia oraz trwałości rozwoju społeczno – gospodarczego.

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Zwiększenie jakości usług Dostosowanie do przepisów ochrony środowiska Zmniejszenie kosztów wytwarzania usług Dostosowanie do regulacji, standardów Zmniejszenie zużycia energii Zwiększenie wydajności pracy Poprawa wizerunku Realizacja polityki ekologicznej przedsiębiorstwa Rozszerzenie zakresu świadczonych usług Obniżenie ilości wytwarzanych odpadów Realizacja nowej strategii przedsiębiorstwa Zmniejszenie zużycia wody Realizacja strategii marketingowej przedsiębiorstwa

82,1 77,7 68,9 59,7 55,7 53,1 53,5 46,5 39,9 37,7 24,5 17,6 17,9 85,3 84,7 62,6 66,8 47,9 44,2 47,9 51,6 40,5 44,2 33,2 22,1 18,4

odsetek przedsiębiorstw, które wskazały dany cel zmian [%]

wszyscy respondenci korzystający z dotacji UE

Rysunek 6.4 Cele innowacji w przedsiębiorstwach gospodarki komunalnej

Źródło: opracowanie własne

Wśród wskazywanych celów stosunkowo niską pozycję zajmują cele innowacji bezpośrednio związane z ochroną środowiska – obniżenie ilości wytwarzanych odpadów (cel ten wskazało 37,7% respondentów) i zmniejszenie zużycia wody (17,6%), podczas gdy stosunkowo wysoko plasuje się cel związany z obniżeniem energochłonności (55,7%). Może być to wynikiem specyfiki działalności badanych przedsiębiorców, szczególnie w branży wodno - kanalizacyjnej, oraz względami ekonomicznymi – cena za wodę w Polsce w stosunku do kosztów jej wytworzenia jest wciąż niska99

.

99

Wzrost ceny wody jest jednak stopniowo obserwowany, głównie w związku z wysokimi nakładami na inwestycje, w wyniku których powstały nowe środki trwałe, i które realizowano często z wykorzystaniem dodatkowego finansowania zewnętrznego w postaci kredytów bankowych – amortyzacja i koszty dotyczące spłaty kredytu znajdują odbicie w taryfach za wodę i ścieki.

189

Jako powód wdrożenia zmian respondenci wskazywali przede wszystkim obok

pojawienia się nowych regulacji prawnych (prawie 57% przedsiębiorstw korzystających z dotacji UE i 44,3% wszystkich respondentów), opracowanie nowych rozwiązań wewnątrz

przedsiębiorstwa (rys.6.5). Można to rozumieć jako przejaw aktywności przedsiębiorców, związanej z chęcią rozwoju, mimo stosunkowo komfortowej sytuacji rynkowej z punktu widzenia monopolistycznej pozycji przedsiębiorstwa na rynku usług komunalnych.

0 10 20 30 40 50 60

Opracowanie nowych rozwiązań wewnątrz przedsiębiorstwa Nowe przepisy Wykorzystanie zewnętrznych usług doradczych lub badawczych Wprowadzenie rozwiązań zgłaszanych przez odbiorców usług Współpraca z instytucjami regionalnymi Działania prowadzonych przez organizacje branżowe i zawodowe Obserwacja działań konkurencji Wprowadzenie nowych rozwiązań przez dostawców Wprowadzenie systemu zarządzania ISO 14001 Inne przyczyny 58,81 44,34 31,13 28,93 17,61 14,15 13,21 11,01 6,60 4,40 54,7 56,8 29,5 18,4 13,2 6,3 14,7 11,1 10,5 2,1

odsetek przedsiębiorstw, które wskazały daną przyczynę wprowadzanych zmian [%]

wszyscy respondenci przedsiębiorstwa korzystające z dotacji UE

Rysunek 6.5 Powody wprowadzenia innowacyjnych zmian w przedsiębiorstwach gospodarki komunalnej

Źródło: opracowanie własne

Wśród innych przyczyn podjęcia decyzji o wdrożeniu zmian respondenci wymieniali: wymagania rady gminy, konieczność podniesienia efektywności pracowników i konieczność obniżenia kosztów działalności100

.

Zarówno wśród bodźców do wprowadzania innowacyjnych zmian, jak i w zakresie celów tych zmian, przyjmowanych przez respondentów, widoczny jest priorytetowy charakter zgodności działania przedsiębiorstwa z przepisami ochrony środowiska. Ma to wymiar zarówno ekonomiczny – niezgodność z przepisami skutkuje określonymi konsekwencjami finansowymi

(kary, zwiększone opłaty za gospodarcze korzystanie ze środowiska), ale także związany z odbiorem społecznym – dla respondentów ważnym celem zmian była poprawa wizerunku

(53,5% respondentów). Prawie 30% ankietowanych odpowiedziało, że wprowadzone zmiany były odpowiedzią na oczekiwania odbiorców ich usług – wprowadzano rozwiązania

100

Wyniki wcześniejszych badań wskazują, że małe i średnie przedsiębiorstwa w działaniach związanych z kwestiami ochrony środowiska są bardziej reaktywne niż proaktywne. Istotnym stymulatorem podejmowania działań proekologicznych przez MSP mogą być zewnętrzne podmioty. Badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii dowiodły, że w największym stopniu zachowania proekologiczne wśród MSP wymuszają instytucje regulujące kwestie ochrony środowiska, np. władze lokalne (37%), a w dalszej kolejności klienci (24%), pracownicy (18%), akcjonariusze/udziałowcy lub inwestorzy (18%), społeczność lokalna (17%) [Kornecki J. i in. 2012, s. 57].

190

proponowane przez klientów. Wśród przyczyn wprowadzania zmian znalazły się także bodźce pochodzące z otoczenia instytucjonalnego przedsiębiorstw – 31,13% respondentów wskazało, że powodem zainicjowania zmian były konsultacje z zewnętrznymi podmiotami świadczącymi

usługi doradcze, natomiast 17,61% wskazało, że na decyzję o zmianie wpłynęła współpraca z instytucjami regionalnymi.

W nawiązaniu do przyjętej definicji ekoinnowacji, zgodnie z którą istotą jest uzyskany w wyniku innowacji efekt w postaci obniżenia presji działalności gospodarczej na środowisko, interesujących obserwacji dostarczają odpowiedzi na pytanie związane z wynikami wprowadzonych zmian (rys. 6.6).

0 10 20 30 40 50 60

Podniesienie jakości usług Zmniejszenie kosztów wytwarzania usług Rozszerzenie zakresu świadczonych usług Wejście na nowe rynki Dostosowanie do regulacji, standardów Dostosowanie do przepisów ochrony środowiska Zmniejszenie zużycia energii Zmniejszenie zużycia wody Zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów Redukcja emisji zanieczyszczeń Obniżenie opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska Poprawa warunków zdrowotnych i BHP Poprawa wizerunku, odbiór społeczny przedsiębiorstwa Ułatwienie współpracy z administracją publiczną

odsetek respondentów [%]

Zdecydowanie tak Raczej tak Raczej nie Zdecydowanie nie

Rysunek 6.6 Wpływ wdrożonych zmian innowacyjnych na działalność przedsiębiorstw

Źródło: opracowanie własne

Oceny wpływu wdrożonych zmian na poszczególne obszary dokonywali respondenci, jest to więc obraz obarczony subiektywizmem osób wypełniających ankiety, niemniej uzyskane wyniki pozwalają na sformułowanie ogólnych spostrzeżeń. Przedsiębiorcy wskazywali obszary, w których wyniki wprowadzonych innowacji były w ocenie respondentów istotne (odpowiedź „zdecydowanie tak”), takie, dla których wpływ innowacji był widoczny w nieco mniejszym stopniu (odpowiedź „raczej tak”), oraz obszary, w których nie zaobserwowano efektów innowacji (odpowiedzi „raczej nie”, „zdecydowanie nie”).

Wśród najczęściej wskazywanych znaczących wyników (odpowiedź „zdecydowanie tak”) znalazły się: dostosowanie do przepisów ochrony środowiska (48,7% odpowiedzi), podniesienie jakości usług (46,5% odpowiedzi), zmniejszenie zużycia energii (31,1% odpowiedzi) oraz poprawa wizerunku i odbioru społecznego przedsiębiorstwa (30,8% odpowiedzi).

191

Wśród wyników ocenianych jako mniej znaczące (odpowiedź „raczej tak”), w pierwszej kolejności wymieniano dostosowanie do regulacji i standardów (48,7% odpowiedzi), poprawę wizerunku i odbioru społecznego (50,9 %) a następnie zmniejszenie kosztów wytwarzania usług (35,5%). Rezultaty bezpośrednio związane z ochroną środowiska objęły obniżenie opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska, łączące kwestie środowiskowe i ekonomiczne (37,7% przedsiębiorstw) oraz efekty związane bezpośrednio z obniżaniem presji na środowisko – redukcja emisji zanieczyszczeń (35,5%) i zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów (31,1% respondentów).

Uzyskane wyniki wskazują na znaczny udział zmian noszących cechy ekoinnowacyjnych (powodujących obniżenie presji działalności przedsiębiorstwa na środowisko), w ogólnej liczbie zmian wdrażanych przez respondentów. Potwierdza to przyjęte założenie, że przedsiębiorstwa komunalne mogą być szczególnie podatne na ekoinnowacje, które bezpośrednio przyczyniają się do podnoszenia jakości usług i wpływają jednocześnie na poziom jakości środowiska przyrodniczego, tworząc korzystne warunki dla zrównoważonego rozwoju społeczno – gospodarczego w regionie.

Usługi komunalne, świadczone przez przedsiębiorstwa uczestniczące w badaniu są bezpośrednio związane z korzystaniem z zasobów środowiskowych, społeczny odbiór działalności przedsiębiorstw w tych branżach wiąże się z poziomem świadomości społecznej i edukacji ekologicznej. Wprowadzane w przedsiębiorstwach zmiany są odzwierciedleniem potrzeb odbiorców usług, z uwzględnieniem możliwości i skłonności przedsiębiorstw, działających głównie na lokalnych rynkach. Można prognozować, że wraz z rozwojem oczekiwań klientów odnośnie jakości usług komunalnych, rozumianej w kategoriach „czystego biznesu” następował będzie wzrost ekoinnowacyjności przedsiębiorstw, świadczących te usługi.

6.3. Znaczenie ochrony środowiska w działalności przedsiębiorstw sektora usług