a) K om isy a O rg a n izacy jn a.
Inicyatywa zorganizowania Inspekcyi Fabrycznej w Warszawie wyszła pierwotnie od K om endantury Straży Obywatelskiej, która w odezwie do Komitetu Obywatelskiego z dnia 11 sierpnia 1915 r. przedstawiła um otyw o
wany projekt utworzenia Wydziału Spraw Fabrycznych i Zarządu Inspekcyi Fabrycznej, z podziałem Warszawy na okręgi. Dla rozpatrzenia i opracowa
nia tego projektu Komitet Obywatelski powołał do życia specyalną Komi- sye Organizacyjną, składającą się z pp. W. Brygiewicza, przedstawiciela Ka
sy osób pracujących na polu technicznem , J. J. Litauera, przedstawiciela Sekcyi Prawnej Komitetu Obywatelskiego miasta Warszawy, Feliksa Lopień- skiego, przedstawiciela Sekcyi Rzemieślniczej, Stanisława Najmana, przed
stawiciela Towarzystwa Przemysłowców, Kazimierza Śliwińskiego, przedsta
wiciela Sekcyi Straży Obywatelskiej, Franciszka Szczeblewskiego, przedsta
wiciela Sekcyi Pracy Komitetu Obywatelskiego miasta Warszawy, Włady
sława Wiśniewskiego, przedstawiciela Stowarzyszenia Techników, oraz pp.
Edwarda Potem pskiego i Ludwika Krzywickiego, przedstawicieli Komitetu Obywatelskiego. Komisya Organizacyjna uzupełniła swój skład przez koop- tacyę pp. Władysława Lepperta, Stanisława Kruszewskiego i Marcelego Le
wego, a nadto przyjęła za zasadę, że do łona jej powinni wchodzić, obok osób z urzędu i neutralnych rzeczoznawców, przedstawiciele stron zaintere
sowanych, t. j. pracodawców i pracowników. Na tej podstawie do Komisyi weszli wybrani przez odpowiednie zrzeszenia zawodowe: 3 delegaci związ
ków zawodowych robotniczych (pp. Franciszek Paszta, Daniel Mejer, Karol Wójcik), 1 delegat Stowarzyszenia Kupców Polskich (p. Bogusław Herse), 1 delegat Zgromadzenia Kupców m. Warszawy (p. Stanisław Gustaw Brun), 2 delegaci Towarzystwa Przemysłowców (pp. Stanisław Patschke i Włady
sław Jeleński), 1 delegat Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy pracowników handlowych m. Warszawy (p. W alenty Iwiński), 1 delegat takiegoż Stowa
rzyszenia pracowników handlowych wyznania mojżeszowego (p. Ja k ó b Dut- linger), 2 delegaci Czeladników Cechowych (pp. W iderman i Józef Szyc), 1 delegat Stowarzyszenia Robotników Chrześciańskich (p. Józef Gajewski).
W biegu prac okresu sprawozdawczego p. Stanisława Najmana zastąpił p. G. R. Rother, p. J. Gajewskiego p. Ludwik Śliwiński, p. St. G. Bruna
71
p . Ryszard Machlejd, p. St. Patschkego p. J a n Patzer, pp. Fr. Pasztę i K Wójcika pp. Szczepan^Rybacki i J a n Sawicki. Prócz tego czasowo brał;
udział w pracach Komisyi, jako zastępcy niektórych jej członków pp.: Lud
wik Kwiatkowski, fl. Wierzbicki, Michał Narewski i członek Komitetu Oby
watelskiego, p. Edm und Bernatowicz.
Prezydyum Komisyi Organizacyjnej stanowili: przewodniczący p. Lud
wik Krzywicki, zastępca p. Edward Potempski, funkcye sekretarza pełnił początkowo p. Marceli Lewy, później p. Wacław Brygiewicz, zastępcą se
kretarza był p. Kazimierz Śliwiński, funkcye skarbnika Komisyi wykonywał tymczasowo p. Wacław Brygiewicz.
J a k o organ wykonawczy Komisyi zorganizowane zostało t. zw. „Biu
r o ”, które poza wykonywaniem uchwał Komisyi i załatwianiem spraw bie
żących, zbierało wszelkiego rodzaju materyały statystyczne, zorganizowało ankietę o związkach zawodowych, urządziło bibliotekę dzieł specyalnych na użytek inspektorów, opracowało instrukcyę dla sprawozdań z ich działal
ności i t. d. Co tydzień odbywały się plenarne posiedzenia Biura przy udzia
le inspektorów fabrycznych. W skład Biura wchodzili następujący członko
wie Komisyi Organizacyjnej: pp. Edward Potempski, Wacław Brygiewicz Stanisław Kruszewski, Marceli Lewy, Kazimierz Śliwiński, Władysław Wiś
niewski i Franciszek Paszta. Obowiązki sekretarza Biura spełniał p. Edward Lipiński.
Płatnych pracowników Komisya Organizacyjna zatrudniała dwu, z ogól
ną pensyą miesięczną 75 rb.
Komisya Organizacyjna rozpoczęła swe czynności 14 sierpnia i wyło
niła specyalną podkom isyę redakcyjną dla opracowania szczegółowego pro
jektu organizacyi inspekcyi pracy, której n a dan o nazwę „Wydziału Pracy”.
W skład Podkomisyi weszli pp. M. Lewy, J. Litauer, St. Najman, St. Kru
szewski i Wł. Jeleński, referentem jej był p. M. Lewy. Projekt Wydziału Pracy, opracowany przez podkom isyę redakcyjną, wszedł pod obrady ple
num Komisyi Organizacyjnej 13 października. Prócz tego przedstawiciele związków zawodowych złożyli swój własny projekt.
Do 31 grudnia Komisya zdążyła rozpatrzyć i uchwalić w pierwszem czytaniu 11 artykułów projektu Statutu, stanowiących o kompetencyi i skła
dzie Wydziału pracy oraz o zadaniach inspektorów fabrycznych. Według przyjętych w tych §§ zasad, Inspekcya pracy ma objąć zakłady przem ysło
we, rzemieślnicze, wraz z chałupnictwem, przedsiębiorstwa handlowe oraz przedsiębiorstwa budowlano-instalacyjne (art. 1). Wydział pracy spełnia względem wymienionych przedsiębiorstw funkcye, które należały dotych
czas do Urzędów Głównego i Gubernialnego do spraw fabrycznych i do wyż
szych instancyi administracyjnych (art. 3). Niezależnie od tego, Wydział prowadzi statystykę pracy w najobszerniejszem znaczeniu tego słowa, wy
powiada i redaguje wnioski i opinie we wszystkich kwestyach, dotyczących pracy, opracowuje, po wysłuchaniu opinii fachowców i przedstawicielstwa pracodawców i pracowników, wzory kontraktów normalnych między pra
cownikami i pracodawcami (art. 4). O rg anem Wydziału przy wykonywaniu przezeń dozoru nad przestrzeganiem przepisów, dotyczących pracy i pra
72
cowników, są inspektorzy pracy, w tej liczbie jeden inspektor główny.
Liczbę inspektorów i podział na okręgi ustanawia Wydział pracy. Nieza
leżnie od tego, Wydział Pracy m ian u je jedną lub więcej inspektorek dla nadzoru nad pracą kobiet (art. 5). Inspektorzy pracy działają pod kontro
lą głównego inspektora pracy, spełniają względem zakładów przemysło
wych i rzemieślniczych funkcye, dotychczas wypełniane przez inspektorów fabrycznych i przestrzegają wykonywania obowiązujących przepisów. O d
nośnie do handlu inspektorzy pracy przestrzegają wykonywania przepisów prawnych, dotyczących warunków pracy w handlu. Inspektorzy pracy (w tej liczbie i główny inspektor) działają pod kontrolą Wydziału na podstawie wydawanych przezeń instrukcyi i wskazówek i wykonywują jego poszcze
gólne zlecenia (art. 6—8). Wydział Pracy składa się z członków zarządu, członka referenta, wybranego przez Wydział z poza swego grona, główne
go inspektora i 2 prawników lub ekonomistów, wybranych po jednym przez pracodawców i pracowników oraz z przedstawicieli pracodawców i pracowników (art. 10).
Komisya Organizacyjna wybrała z początku trzech, później, gdy liczba ta okazała się niewystarczającą, jeszcze trzech inspektorów, którzy, po za
twierdzeniu ich przez Komitet Obywatelski, rozpoczęli swe urzędowanie.
Pierwszymi inspektoram i z ram ienia Komitetu w Warszawie byli: pp. inż.
Antoni Eichhorn, inż. Wacław Spława-Neyrnan i inż. Władysław Krajewski, do których dołączyli się pp. inż. Franciszek Sokal, inż. Henryk Poths, inż.
Kazimierz Pajewski.
Do czasu zorganizowania Wydziału Pracy na zasadzie opracowywa
nego statutu, który po wykończeniu go przez Komisyę, miał pójść pod roz
patrzenie i zatwierdzenie Komitetu Obywatelskiego, Komisya Organiza
cyjna spełniała funkcye Wydziału Pracy oraz funkcye urzędów Gubernial- nego i Głównego do spraw fabrycznych i wyższych urzędów administracyj
nych, była zwierzchnim organem inspektorów fabrycznych, kontrolowała ich czynności, interpretowała sporne punkty obowiązującego prawa, była przeto ostatnią instancyą dla zarządów i czynności inspektorskich.
Komisya odbywała tygodniowo dwa posiedzenia, z których jedno było poświęcone wyłącznie opracowywaniu statutu, drugie za ś—rozpatrywaniu 1 rozstrzyganiu spraw bieżących. Plenarnych zebrań w czasie od 14 sierp
nia do 31 grudnia 1915 r. Komisya Organizacyjna odbyła 25.
Ważniejsze sprawy, które przyszły pod rozpoznanie Komisyi, były n a stępujące:
1. Rozpatrzenie przez trzech swoich delegow anych członków niepo
rozumień, wynikłych między organam i Straży Obywatelskiej a strejkującymi robotnikami piekarni Frydrychiewicza;
2. powołanie przedstawicieli drobnego przemysłu, do wytworzenia p o mocy dla robotników, nieobjętych odpowiednią akcyą zapom ogow ą przem y
słu wielkiego, zgrupow anego w Towarzystwie Przemysłowców;
3. przygotowanie referatu w przedmiocie rozciągnięcia ustawy z dnia 2 czerwca 1903 r. na wszystkich pracujących przy robotach publicznych W razie nieszczęśliwego wypadku, chociażby przedsiębiorstwo, w kto*
73
te m pracował poszkodowany nie miało charekteru przedsiębiorstwa fa
brycznego.
4. Wyrażenie opinii w sprawie system atycznego wymawiania przez niektóre fabryki pracy robotnikom co dwa tygodnie. Rzecz tę rozpatrywano w specyalnej podkomisyi dla orzeczenia, czy takie system atyczne krótko
term inowe umowy najmu są zgodne z prawem.
5. Delegowanie inspektorów do udziału w naradach Wydziału Oświece
nia w sprawie reformy szkół rzemieślniczych i fabrycznych.
Prezydent C.-N. Policyi miasta Warszawy, otrzymawszy wiadomość 0 projektowanej przez Komitet Obywatelski organizacyi fabrycznej, listow
nie zwrócił się do Komitetu o zakom unikow anie mu ewentualnych planów 1 przygotowań w tej sprawie. Po złożeniu odpowiedniego wyjaśnienia, Ko
mitet otrzymał od Prezydenta Policyi odezwę z dnia 5 października 1915 r., We 1-a 2205 z zawiadomieniem, iż władze niemieckie zezwalają, aż do ew en
tualnego odwołania, na zorganizowanie inspektoratu fabrycznego na zasa
dzie dotychczasowych przepisów. Prezydyum Policyi zażądało przytem przedstawienia instrukcyi dla funkcyonaryuszów inspekcyi, jako też taryfy opłat. W odpowiedzi swej Komitet Obywatelski przesłał władzom instrukcyę i zawiadomił, iż inspekcya fabryczna nie będzie pobierała za swe czynności żadnych opłat.
b) D z ia ła ln o ś ć In sp e k to r ó w F ab ryczn ych .
Przy organizacyi inspekcyi pracy Warszawa wraz z przedmieściami zo
stała na razie podzielona na trzy okręgi, z których każdy podlegał jedn em u z trzech m ianowanych pierwotnie inspektorów, a mianowicie:
Okrąg 1-szy (okręgi milicyjne IX, XIII, XI, VIII, VI, Sielce, Belweder, Mokotów, Ochota, Czyste) objął inspektor Władysław Krajewski:
Okrąg Il-gi (okręgi milicyjne VII, Ul, V, IV, XII, Wola, Powązki, Biela
ny)—inspektor Mntoni Eichhorn;
Okrąg III ci (okręgi milicyjne X, I, II, XIV, XV, Pelcowizna, Targówek, Grochów)—inspektor Wacław Spława-Neyman.
Mianowani w końcu roku inspektorzy: Fr. Sokal, K. Pajewski i H. Poths do dnia 31 grudnia spełniali swe czynności łącznie z poprzednimi inspekto
rami, odrębnym i zaś okręgami nie zarządzali.
Działalność nowoutworzonej inspekcyi fabrycznej rozpoczęła się w w a
runkach niesłychanie ciężkich dla przemysłu i robotników. Rekwizycye miedzianych części maszyn i aparatów, przymusowe wywiezienie do Rosyi najprzód wszystkich obrabiarek, mogących służyć do wyrobu amunicyi, a potem i całych fabryk, palenie i wysadzanie zabudowań i urządzeń fa
brycznych przez cofające się wojska rosyjskie, następnie sekwestr m atery a
łów surowych i ponow ne rekwizycye maszyn przez władze niemieckie —■
wszystko to zniszczyło—a conajmniej sparaliżowało—przemysł warszawski i Spowodowało pozbawienie pracy ogromnej większości robotników. Nawet robotnicy, którzy zarabiali przedtem stosunkowo dobrze, utraciwszy obecnie
74
zajęcie, pozostali przeważnie bez żadnych zasob ów , rzadko który bow iem robił oszczęd n ości. P ołożen ie robotników było tem cięższe, że pod rządami ro- syjskiem i nie było całkow icie instytucyi i urządzeń, które w wypadkach przym usow ego braku pracy, starości, choroby, n iezdolności i t. d. zab ez
pieczałyby byt robotników. Gzęść robotników w yjechała wprawdzie do Ro
syi i tam znalazła pracę, ale rodziny ich pozostały w W arszawie bez środ
ków do życia i bez m ożności otrzym ywania p om ocy od sw ych karmicieli.
Pozostały również w nędzy rodziny pracujących przy w ojennych robotach ziem nych robotników, których zagarnęły z sobą uch odzące wojska rosyj
skie.
Wśród ok oliczn ości tak wyjątkowych, praca inspektorów fabrycznych w początkach swych nie m ogła być n ależycie u system atyzow an ą i szeroko rozbudowaną. W krótkim czasie nie zd ołano d okon ać n iezbędnych robót przygotowawczych, jak zebranie statystyki podlegających inspekcyi fabryk i zakładów, statystyki robotników ze w zględu na ich w iek, p łeć lub zawód.
Z liczby wypadków, p odległy zarejestrowaniu tylko te, które przypadkowo doszły do w iad om ości inspektorów , brakowało dokładnych danych o och ro
nie pracy w fabrykach, o ich stanie h ygieniczn ym , o zarobkach robotni
ków. L iczne trudności tech n iczn e nie pozwoliły dojść do jakiejkolw iek sta tystyki. Inspektorzy, przy małej ich liczbie, jakkolw iek nie dokonywali re- wizyi zakładów przem ysłow ych (w szystkie w ięk sze, ęó prawda, zakłady fa
bryczne stały), byli przeciążeni pracą.
O gólna liczba robotników , którzy w okresie sprawozdawczym zwrócili się do inspektorów w różnych sprawach, w ynosi 2765. Z tej liczby żądania 1397 czyli 50,6%, robotników zostały całkow icie uw zględnione, 514 czyli 18,6°/0 — częściow o u w zględnione, p ozostałe zaś 854 czyli 30,8°/0 w częśfci zostały załatw ione po 1 stycznia 1916 r., w części skierow ane na d rogę są dową, w części uznane za niepod legające k om petencyi inspekcyi fabrycznej.
Pow ody zwracania się robotników do inspektorów były następujące:
Liczba wypadków pojedyńcz. zbiorowych O dw utygodniow e od szk odow an ie . . . . . . 121 22 U su n ięcie z fabryki z pow odu choroby, wypadku,
starości. ... ... 31 Zatarg o w ysok ość w ynagrodzenia za stałą utratę
zd olności do p r a c y ... ... 31 N iezadow olenie z postaci w ynagrodzenia za stałą
utratę zdolności do p r a c y ... 6
N iew ydan ie lub zatrzym anie zarobku . . . 8 3 Żądanie trzym iesięczn ego w ynagrodzenia za zerwa
nie um ow y najm u. . , . ... 5
O bniżenie lub niepraw idłow e zatrzym anie zarobku 2 1 Nizkie z a r o b k i... ... 2 Z m uszanie do wykonywania pracy nieprzew idzia
nej w u m o w i e ... . . . 2 Brak p o m o cy lekarskiej . » . ... 2
Liczba wypadków
v.. Stosunkowo największa liczba spraw, przez inspektorów załatwionych, Wynikła z żądań o dwutygodniowe odszkodowanie, nie wypłacane przez znaczną liczbę zakładów przemysłowych przy uwalnianiu robotników. Naj
więcej spraw te g o rodzaju pochodzi z sierpnia 1914 r. i sierpnia 1915 r., czyli z okresu nagłego i masowego zamykania fabryk. Bywały one dość często załatwiane zgodnie z żądaniami robotników. W wielu wypadkach jed n a k brak egzekutywy w rękach inspektora stanowił nieprzezwyciężoną przeszkodę, wzywani bowiem pracodawcy niekiedy nie zjawiali się na we
zwanie lub odwlekali wykonanie rozporządzeń i zobowiązań.
Specyficzną kategoryę spraw stanowiły żądania o odszkodowanie trzy
miesięczne. Sprawy te wnosili robotnicy z fabryk, ewakuowanych do Ro
syi, powołując się- na to, że rząd wypłacił fabrykom fundusze na takie o d szkodowania. Zgłoszono ogółem 5 spraw tego rodzaju.
Liczba pretensyi za wypadki przy pracy, zgłoszonych w okresie spra
wozdawczym, wynosiła 108, z tych 5 było wypadków śmiertelnych. Ze 108 zgłoszonych pretensyi załatwiono w okresie sprawozdawczym 51, czyli 47,2 2° 0. Sprawy te zostały w ten, czy inny sposób rozstrzygnięte w 1916 r.
Do 1. stycznia i 916 r., na skutek interwencyi inspektora w 33 wypadkach (30,55"' () zgłoszonych, a 57,89% załatwionych) nastąpiło zatwierdzone przez tegoż' porozumienie stron, w 23 wypadkach (21,30°/0 zgłoszonych, a 40,35°/0 załatwionych) inspektor stwierdził akt niezgody, a w 1 wypadku (0,9V0 zgłoszo
nych, a l,76°/0 załatw ionych)-odm ówił podpisania aktu zgody, jako sprzeczne
go z praw em (nieprawidłowe obliczenie procentu utraty zdolności do pracy).
Z liczby 33 wypadków, w których nastąpiła zgoda, w 18 wypadkach poszkodowani robotnicy przyjęli odszkodowanie w postaci rocznej renty, w 15 zaś jednorazowe odszkodowanie (roczna renta pom nożona przez 10).
Na 23 wypadków, W których zgody nie osiągnięto, w 12 wypadkach poro
zumienie nie nastąpiło z powodu zakwestyonowania ze strony pracodawcy prawa robotnika do odszkodowania, w 6 — z powodu niedojścia do poro
zumienia sporu o wysokość odszkodowania, w 1 —■ sporu co do postaci (ren.ta czy jednorazowe) odszkodowania, w 3 wypadkach z powodu wyjazdu z Warszawy zarządów niektórych Towarzystw Ubezpieczeniowych.
Na 103 wypadków przy pracy, 13 pochodziło z lat dawniejszych (naj
mniej z przed 2 lat). Pochodzi to stąd, że często robotnicy poszkodowani na razie nie dochodzili swych praw', otrzymywali bowiem w fabryce zajęcie
7§
lżejsze: pom ocników magazynierów, woźnych, stróżów i t. d. Dopiero po wybuchu wojny, kiedy zakłady przemysłowe zostały zamknięte, robotnicy ci, pozbawieni pracy i utrzymania, poczęli się zwracać do inspektorów o po średnictwo. Z przytoczonych 13 wypadków, akt zgody doszedł do skutku w 5-ciu wypadkach, nie doszło do zgody w 4-ch; dwie sprawy pozostały niezakończone: jedna odrzucona z powodu nieustalenia przez Komisyę Le
karską utraty zdolności do pracy, je d n a —z powodu wyjazdu fabryki do Rosyi.
Załatwienie spraw o odszkodow anie za wypadki — zdaniem inspekto
rów — natrafiło na różne trudności: czasem dawała się zauważyć chęć dzia
łania na zwłokę, zarówno w przyznaniu odszkodowania, jak i w wypłaca
niu przyznanych rent.
Pozostaje powiedzieć słów parę o działalności inspektorów w takich sprawach, w których ci działali jedynie jako pośrednicy dobrowolni p o m ię dzy pracodawcami a robotnikami, a nie z mocy przepisów prawa, które ro
li pośredniczącej urzędnikom tym nie przypisuje i nie zakreśla. Tak np.
zdarzało się, że robotnicy prosili inspektora o pośrednictwo w żądaniu e m e rytury, powołując się na długoletnią pracę w fabryce, w sprawach zapomóg z powodu choroby lub braku zajęcia, albo w przyjęciu z powrotem do ro
boty i t. p. W Warszawie, w okresie sprawozdawczym, na tle ogólnego przesilenia przemysłowego i powszechnej nędzy pozbawionych pracy ro
botników, pośrednicząca działalność inspektorów przybrała znaczne roz
miary.
J e d n y m z większych zatargów, załagodzonych przy pośrednictwie in
spektora fabrycznego, było bezrobocie piekarzy w październiku 1915 roku.
W obecności inspektora II okręgu i niektórych cz!onków Kcmisyi Organi
zacyjnej, nastąpiło dnia 9 października porozum ienie między trzema firma
mi piekarskiemi, objętemi przez strejk, a Związkiem Zawodowym Robotni
ków Przemysłu Mącznego. Ustalono warunki pracy i długość dnia robocze
go, poczem bezrobocie ustało. Rozpatrywanie zasadniczych warunków pra
cy, przedstawionych przez Związek Zawodowy Robotników przemysłu m ącz
nego, odłożone zostało do roku następ n eg o. Mawiązane rokowania jednak, dzięki pracodawcom, zostały zerwane.
W pływ y i w y d a tk i K om isyi O rg a n iza cy jn ej In sp ek cy i Pracy.
W p ł y n ę ł o :
Ofiar w g o to w iź n ie ... Rb. 25.—
Z Kasy Głównej K om itetu. O b y w a te ls k ie g o ... „ 2372.—
d a t k o w a n o : Rb. 2 3 9 7
.-Na materyały piśmienne, druki, opał, światło, pensye
i t. p ... Rb. 796.73 Na r u c h o m o ś c i ... V 50.29 Rb. 847 02 Pozostałość na d. 31 grudnia 1915 r. i i 1549.98 Razem, jak wyżej Rb. 2397.—
B ila n s w d. 31 g ru d n ia 1915 r.
S t a n c z y n n y :
G otow izna w k a s ie ... ... Rb. 1549.98 R u ch om ości... ... 50.29 Rb. 1600.27 S t a n b i e r n y :
K. O. m. W. fundusz obrotow y ... ... Rb. 1600.27 )
78