Ontologiczne podstawy nauk o zarządzaniu
163 Instytucja składa się z osobników i ich aparatury, czyli ogółu tworzyw,
narzędzi i wszelkich innych przedmiotów pomocniczych, którymi się posiłkują wchodzące w skład zespołu współdziałające osobniki169.
Dziś ta definicja może wydawać się nieco anachroniczna. Jeśli jednak pewne nazwy, takie jak „aparatura” czy „osobniki”, zostaną zamienione na bardziej współ-czesne, definicja ta nadal będzie aktualna. Podział zasobów organizacji na zasoby ludzkie i rzeczowe jest jednym z założeń koncepcji układu wielkości organizacyj-nych, co zostało opisane w podrozdziale 3.10.
Na koniec rozważań dotyczących sposobów definiowania organizacji w kon-tekście układu wielkości organizacyjnych trzeba wskazać, że organizację można definiować również w sposób minimalistyczny. W takim rozumieniu organizacja składa się z dwóch głównych elementów – rezultatów i czynności170. Znalazło ono swoje odzwierciedlenie w przyjętej ontologii rzeczywistości organizacyjnej w kon-cepcji układu wielkości organizacyjnych.
Wspomniane rezultaty są charakteryzowane przez takie właściwości, jak:
– istnienie celów systemu;
– zachodzenie relacji między celami systemu;
– odpowiedniość między strukturą i funkcjami systemu;
– zależność systemu od otoczenia;
– związki przyczynowo-skutkowe pomiędzy poszczególnymi elementami sys-temu;
– możliwość kształtowania działania systemu poprzez proces decydowania171.
Drugi element – czynnościowy – to aktywizowanie struktury procesów prze-biegających w systemie172. Wiąże się z nim stosowanie pewnych metod i środków w takich grupach czynności, jak:
– przeprowadzanie podziału systemu;
– badanie funkcji i elementów systemu;
– koordynacja rozwoju systemu;
– tworzenie warunków współdziałania (kooperacji pozytywnej);
– analiza czynników oddziałujących na system;
– synteza działań cząstkowych systemu173.
Wszystkie tu zaprezentowane ujęcia organizacji nie wykluczają się nawzajem.
Ich perspektywy wykorzystano w pewnym stopniu w układzie wielkości organi-zacyjnych.
169 T. Kotarbiński: Traktat o dobrej robocie…, s. 107.
170 A. Stabryła, J. Trzcieniecki: Organizacja i zarządzanie…, s. 23.
171 M. Bielski: Organizacje. Istota, struktury, procesy. Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2001, s. 78; A.K. Koźmiński: Ujęcie systemowe. W: Współczesne teorie organizacji.
Red. A.K. Koźmiński. Warszawa, PWN, 1983, s. 77–82.
172 A. Stabryła, J. Trzcieniecki: Organizacja i zarządzanie…, s. 23–24.
173 M. Bielski: Organizacje…, s. 78.
3.5. Definicje organizacji
3.6. Modele i metafory organizacji
W XX wieku stopniowo zwiększał się stopień skomplikowania systemów społecz-nych, jakimi są organizacje174, czemu towarzyszyła zmiana sposobu reprezento-wania symbolicznego organizacji175.
W literaturze opisano wiele modeli organizacji, natomiast w omawianej tu kon-cepcji odwołano się do trzech z nich, w tym wyborze uwzględniając miejsca wy-stępowania zjawisk, których dotyczy koncepcja układu wielkości organizacyjnych.
Należy podkreślić, że zwłaszcza dwa pierwsze modele, kolejno dalej omówione, ode-grały w historii nauk o zarządzaniu dużą rolę w zakresie badań nad organizacją.
Pierwszym z nich jest model opracowany przez H. Leavitta, którego elemen-ty składowe to: cele, struktura, technologia i uczestnicy organizacji176. Podstawą modelu są dwa główne założenia. Pierwsze dotyczy tego, że organizacja składa się z pewnego rodzaju modułów, możliwych do wyodrębnienia. Drugie założenie odnosi się do powiązań pomiędzy wyodrębnionymi modułami – wszystkie są w jakiś sposób z sobą powiązane177. Model H. Leavitta został przedstawiony na rysunku 20.
Dziś postrzega się ten model jako zbyt prosty i, co więcej, ze względu na brak spełnienia warunków ogólnej definicji modelu178 może nie być on uznawany za model organizacji.
Kolejnym modelem organizacji, który stał się istotny w naukach o zarządzaniu, jest rozbudowany model H. Leavitta, zaprezentowany przez T.J. Petersa i R.H. Wa-termana179. Wskazali oni siedem „zmiennych” organizacji:
– style kierowania;
– uczestnicy organizacji;
– kompetencje uczestników i organizacji jako całości;
– kultura organizacyjna;
– struktura organizacyjna;
– strategia organizacji;
– procedury180.
174 M. Szwaninger: System Theory and Cybernetics. “Kybernetes” 2001, 30: 9/10, s. 1209–
1210.
175 Więcej: T.C. Dandridge, I. Mitroff, W.F. Joyce: Organizational Symbolism: A Topic to Expand Organizational Analysis. “Academy of Management Review” 1980, 5: 1, s. 77–82.
176 H.J. Leavitt: Applied Organizational Change in Industry: Structural, Technical and Human Approaches. W: Handbook of Organization. Ed. G. March. Chicago, Rand McNally, 1965, s. 160.
177 A.K. Koźmiński, W. Piotrowski: Zarządzanie. Teoria i praktyka. Warszawa, PWN, 1996, s. 46.
178 Więcej: T. Gospodarek: Modelowanie w naukach o zarządzaniu oparte na metodzie programów badawczych i formalizmie reprezentatywnym. W „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”. Nr 44. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicz-nego we Wrocławiu, 2009, s. 61–81.
179 T.J. Peters, R.H. Waterman: W poszukiwaniu doskonałości w biznesie. Doświadczenia najlepiej zarządzanych firm Ameryki. Warszawa, MT Biznes, 2011, s. 48.
180 Ibidem.
165
Pierwsze cztery elementy nazwane są „miękkimi”, a pozostałe to elementy
„twarde”181.
Innym modelem, zgodnym z podejściem systemowym, jest model przedstawiony przez M. Bielskiego. Badacz ten traktuje organizację jako wyodrębnioną z otocze-nia całość, będącą systemem otwartym, powiązaną z otoczeniem za pomocą wejść i wyjść. Elementami składowymi takiej całości są:
– podsystem celów i wartości;
– podsystem psychospołeczny;
– podsystem techniczny;
– podsystem struktury;
– podsystem zarządzania182.
Model ten został zaprezentowany na rysunku 21.
Z punktu widzenia tworzenia koncepcji układu wielkości organizacyjnych można przytoczyć stwierdzenie K. Perechudy, który pisze, że organizacje mogą być po-strzegane jako byty potencjalnościowe. Są one reprezentowane w danym punkcie czasu i przestrzeni przez określone wytwory tych organizacji183.
181 T.J. Peters, R.H. Waterman: Poszukiwanie doskonałości w biznesie. Warszawa, Medium, 2000, s. 41.
182 M. Bielski: Podstawy teorii organizacji i zarządzania. Warszawa, C.H. Beck, 2002, s. 86.
183 K. Perechuda: Potencjalność organizacji. W: Meandry teorii i praktyki zarządzania. Red.
G. Osbert-Pociecha, S. Nowosielski. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicz-nego we Wrocławiu, 2016, s. 207.
Rozdział 3 19
Rys. 20. Model organizacji H. Leavita
Źródło: A. CZERMIŃSKI, M. GRZYBOWSKI, K. FICOŃ: Podstawy organizacji i zarządzania. Gdynia, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu w Gdyni, 1999, s. 45
Kolejnym modelem organizacji, który stał się istotny w naukach o zarządzaniu, jest rozbudowany model H. Leavita, zaprezentowany przez T.J. Petersa i R.H. Watermana180. Wskazali oni siedem „zmiennych” organizacji:
style kierowania;
uczestnicy organizacji;
kompetencje uczestników i organizacji jako całości;
kultura organizacyjna;
struktura organizacyjna;
strategia organizacji;
procedury181.
Pierwsze cztery elementy nazwane są „miękkimi”, a pozostałe to elementy „twarde” 182. Innym modelem, zgodnym z podejściem systemowym, jest model M. Bielskiego.
Badacz ten traktuje organizację jako wyodrębnioną z otoczenia całość, będącą systemem
180 T.J. PETERS, R.H. WATERMAN: W poszukiwaniu doskonałości w biznesie. Doświadczenia najlepiej zarządzanych firm Ameryki. Warszawa, MT Biznes, 2011, s. 48.
181 Ibidem.
182 T.J. PETERS, R.H. WATERMAN: Poszukiwanie doskonałości w biznesie. Warszawa, Medium, 2000, s. 41.
Rys. 20. Model organizacji według H. Leavitta
Źródło: A. Czermiński, M. Grzybowski, K. Ficoń: Podstawy organizacji i zarządzania. Gdynia, Wyższa Szkoła Administracji i Biznesu w Gdyni, 1999, s. 45.
3.5. Definicje organizacji
166 Rozdział 3. Ontologiczne podstawy nauk o zarządzaniu
Rozdział 3 20
– podsystem celów i wartości;
–podsystem psychospołeczny;
– podsystem techniczny;
– podsystem struktury;
– podsystem zarządzania183.
Model ten został przedstawiony na rysunku 21.
Rys. 21. Model organizacji M. Bielskiego
Źródło: M. BIELSKI: Podstawy teorii organizacji i zarządzania. Warszawa, C.H. Beck, 2002, s. 86
Oprócz modeli organizacji na gruncie nauk o zarządzaniu zaproponowano wiele ujęć metaforycznych, będących raczej ogólnymi koncepcjami niż modelami. Organizacja w ponad stuletniej historii nauk o zarządzaniu doczekała się wielu opisów, w większości w postaci analogii do innych obiektów, zwłaszcza obiektów materialnych. K. Obłój pisze, że podstawowe metafory organizacji to maszyna, organizm i gra184.
Metafora organizacji jako maszyny pochodzi z klasycznego nurtu teorii organizacji185. Ważne są w tym nurcie dwa aspekty: opisowy i normatywny186. Takie podejście zakłada trzy
183 M. BIELSKI: Podstawy teorii organizacji i zarządzania. Warszawa, C.H. Beck, 2002, s. 86.
184 K. OBŁÓJ: Zarządzanie. Ujęcie praktyczne. Warszawa, PWE, 1986, s. 104.
185 G.A. COLE: Management Theory and Practice. London, Cengage Learning EMEA, 2004, s.
13–29.
Rys. 21. Model organizacji według M. Bielskiego
Źródło: M. Bielski: Podstawy teorii organizacji i zarządzania. Warszawa, C.H. Beck, 2002, s. 86.
Oprócz modeli organizacji na gruncie nauk o zarządzaniu zaproponowano wie-le ujęć metaforycznych, będących raczej ogólnymi koncepcjami niż modelami.
Organizacja w ponad stuletniej historii nauk o zarządzaniu doczekała się wielu opisów, w większości w postaci analogii do innych obiektów, zwłaszcza obiektów materialnych. K. Obłój pisze, że podstawowe metafory organizacji to maszyna, organizm i gra184.
Metafora organizacji jako maszyny pochodzi z klasycznego nurtu teorii orga-nizacji185. Ważne są w tym nurcie dwa aspekty – opisowy i normatywny186. Takie podejście zakłada trzy główne fundamenty myślenia o organizacji. Po pierwsze, organizacja jest instrumentem osiągania zadanego celu. Po drugie, uczestnicy or-ganizacji są jedynie narzędziami w osiąganiu tego celu i stanowią klasyczny zasób organizacji. Po trzecie, rola kierownika jest kluczowa187.
184 K. Obłój: Zarządzanie. Ujęcie praktyczne. Warszawa, PWE, 1986, s. 104.
185 G.A. Cole: Management Theory and Practice. London, Cengage Learning EMEA, 2004, s. 13–29.
186 S. Taş: Management Philosophies of Primary School Principals. “Education” 2011, 131: 3, s. 566.
187 J. Child: More Myths of Management Organization? “Journal of Management Studies”
1970, 7: 3, s. 378.
167