Procesy interakcyjnego współtworzenia sensu na poziomie znaku przekładają się na jednostki wyższego rzędu — teksty. Tekst potoczny to przede wszystkim rozmowa, pogawędka, kłótnia, a zatem dialog, w którym współtworzenie jest naturalnym sposobem generowania tekstu. Proces współtworzenia tekstu, wzajemnego interpretowania sytuacji, tworzenia tekstu ze względu na uczestników interakcji jest tu szczególnie dobrze widoczny. Uczestnicy nie mają możliwości cyzelo
wania, poprawiania swych wypowiedzi. Muszą wraz z trwaniem akcji reagować na jej ciągłe meandry, na bezustannie zmieniającą się kon- sytuację, przez co możemy obserwować procesy tworzenia się tekstu, dobierania mechanizmów spójnościowych, rozumienia poprzez nego- q'owanie i współtworzenie sensów.
N a poziomie wyższych struktur komunikatu — tekstu i jego ram gatunkowych, dialogowe teksty potoczne wykazują wyraźne prawid
łowości w sekwencjonowaniu porcji wiedzy znanej i nowej (datum
— novum). U obu interlokutorów współwystępuje proces kontroli wiedzy za pomocą specyficznie tylko w odmianie mówionej używa
nych rodzajników określonych, oddzielających porcje wiedzy już zna
nej (danej) od nowej (lub postrzeganej jako nowa). Rolę tych rodzaj
ników odgrywają w tekstach mówionych zaimki wskazujące.
M . nie ma naczelnego dopiero jutro będzie / aa myy już zadecydowali / nie przyjmujemy i już Uno a ten naczelny to jest kolega Radka
tego to tam co miai to H no i ten naczelny potem miał kłopoty tych swoich zastępców przekonać / bo miał jednego dyrektora technicznego i jednego produkcyjnego / a dopiero ekonomicznego i jeszcze jednego księgowegoImieli trochę kłopotu tych dyrektorów przekonać [...]
(Teksty II, 2, 9)
W pragmatycznej zasadzie utrzymywania wiedzy wspólnej widzę jeden z głównych mechanizmów tekstotwórczych obok zasady rele- wancji (por. nieco inne rozłożenie akcentów: S p e r b e r , W i l s o n , 1982;
1995; A w d i e j e w , 1999). W tym przykładzie widać, jak w spontanicz
nie realizowanym tekście14 silnie daje o sobie znać potrzeba stałego kontrolowania przez rozmawiających (w tym wypadku przez mówią
cego aktualnie nadawcy) wiedzy wspólnej: nadawca zorientował się, że wprowadził operator wyznaczający (zaimek ten w funkcji rodzajnika określonego, wyznaczającego wiedzę wspólną: tych swoich zastępców) i przesunął do datum tę porqę informacji, która nie została jeszcze przekazana; zrozumiawszy błąd, kataforycznie dopowiedział tę infor
mację: bo miał jednego dyrektora technicznego i jednego produkcyjnego, a dopiero ekonomicznego i jeszcze jednego księgowego. Dialog (wypo
wiedź) może się toczyć dalej, gdy zostanie zatwierdzony stan symetrii wiedzy rozmawiających partnerów. Gdyby w naszym przypadku tak się nie stało, najprawdopodobniej wypowiedź zostałaby przerwana pytaniem kontrolnym o zastępców (kto to są zastępcy, ilu miał zastęp
ców itd.)
N a podstawie zasady przebiegu wyrównywania wiedzy można wyróżnić intersubiektywną, niezdaniową jednostkę dialogu — wymia
nę o postaci: Inicjacja — Reakcja lub Iniq'aq'a — Reakcja — Codals . Wymiana jest jednostką interakcyjną (zdanie nie jest interakcyjne w tym sensie, że musi mieć jednego nadawcę, jest „monologowe” —
14 Jest to fragment dłuższej wypowiedzi w ramach rozmowy prowadzonej w gronie rodzinnym, spontanicznej, nagranej z podsłuchu, co jest rękojmią spontaniczności; tekst został zapisany ortograficznie.
15 Szerzej na ten temat pisałem w pracy Dialog potoczny a tekst (1991) zaintereso
wanych czytelników odsyłam zatem do niej; obecnie jedynie zarysuję główną ideę: ideę wymiany, która jest — w moim ujęciu — jednostką dialogu, mającą charakter sensu stricto interakcyjny. Odsyłam także do nawiązań i krytycznych omówień prezentowanej tu koncepcji dialogowej wymiany: Boniecka, 1998; 1999: 33—48; Skubalanka, 2001:
125— 145; 2002: 181— 196; Kita, 1998: 54— 55.
żeby użyć tu terminologii Bachtinowskiej) współtworzoną przez obu (w minimalnej wersji dialogowej, a nie polilogowej) interlokutorów.
Inicjacja: A — coś takiego [...] ot czasu do czasu pszyjeżdżają jakieś/
I zespoły I raczej takiej kategorji Reakcja: B — pośledniej
Coda: A — pośledniej
Inicjacja A — estrady dużo pszyjeżdża I no I ale Reakcja: B — wiadomo
Pierwsza, pełna wymiana (I—R—C) jest współtworzona poprzez dopowiedzenie wypowiedzi A przez reagującego B oraz zatwierdze
nie (zaakceptowanie) poprzez codę właściwego zrozumienia intencji przez B.
Wymiana jako jednostka objawia się stałą sekwencją elemen
tów wewnętrznych, spójnością, w rozumieniu, jakie znajdujemy w pra
cach H a l l i d a y a i H a s a n a (1976) oraz M a y e n o w e j (1971, 1979), nie pozwalającą na ich rozerwanie czy przestawienie bez straty sensu.
Wymiana stanowi przykład progresywnego strukturowania dialogu
— każda jego część przewiduje następną (I implikuje R) lub jest przewidywana przez poprzedzającą (R jest przewidywane przez C;
C jest nieobligatoryjne).
Ukonstytuowanie jednostki dialogu na poziomie wymiany, a nie poszczególnej kwestii daje przede wszystkim możliwość ujmowania jej jako tekstowej jednostki interakcyjnej, mającej uchwytne wyznacz
niki gramatyczne (co nie udało się jak dotąd z większymi tekstami w rodzaju opowiadania) i powstającej przy czynnym współudziale uczestników aktu mowy, jako działanie komunikacyjne w rozumieniu Habermasowskim, skierowane na partnera-uczestnika. Dotychcza
sowe ujęcie, mówiące o „poszczególnych kwestiach” czy replikach, czyli teatralna koncepcja dialogu rozpisanego na role (kwestie, tzn.
minimonologi), nie dawało tej szansy16. Co więcej, ciążyło ku analizie
16 T a k ą koncepcję replik: repliki-bodźca i repliki-reakcji zaprezentow ała K rystyna R udek-D ata; auto rk a mówi wprawdzie o interakcji, ale nie n a poziom ie jednostki dialogowej, lecz n a poziom ie całego tekstu (Ru dek-Data, 1984: 183— 191); por. też wcześniejszą pracę na tem at dialogu B arbary Bonieckiej (1983); należy także w tym
pojedynczego, monologowego zdania i niewiele wnosiło do przełama
nia granicy: zdanie — tekst.
Może być założone jako cel, a wówczas, zgodnie z koncepcją Habermasa, będziemy mieli działania nastawione na porozumienie albo działania nastawione na zysk. W pierwszych będzie współpraca przy dochodzeniu do wspólnego sensu, w drugich zaś — zaciemnianie sensu i wprowadzanie w błąd (np. przez mnożenie fałszywych konteks
tów, jak w przypadku reklamy czy hasła politycznego).
Podsumowanie
Interakcjonizm w języku jest postulatem badawczym opartym na czterech głównych założeniach:
1. Proces wymiany komunikacji jest w istocie działaniem konkret
nych jednostek, co zakłada indywidualistyczne traktowanie zarów
no procesu tworzenia, jak i odbierania komunikatu. Oznacza to nie
wątpliwie polemikę z autonomicznym podejściem do języka oraz cią
żenie ku konsekwentnemu funkcjonalizmowi, zrelatywizowanemu do indywidualnego wyposażenia społecznego uczestników komunikacji.
2. Komunikowanie jest procesem świadomym i celowym, a sam komunikat należy rozpatrywać w kategoriach teleologicznych: jako przekonywanie, ustalanie wspólnego sensu, jako tworzenie, a nie od
twarzanie tego sensu.
3. Proces komunikacji odbywa się poprzez współdziałanie ucze
stników, którzy aktywnie identyfikują znaczenie na poziomie znaku i interakcyjnie go negocjują, tworząc sensy; założenie to przeformuło- wuje koncepcję znaczenia znaku jako gry między znaczeniem a sensem oraz proces komunikacji z jednokierunkowego przepływu znaczeń na dwukierunkowe współtworzenie sensów.
miejscu wspomnieć o klasycznym ujęciu Marii Renaty Mayenowej, która traktowała dialog jako sui generis niespójny, ponieważ warunkiem spójności (jednym z warunków) był jeden nadawca tekstu (Ma y e n o w a, 1971; 1979).
4. Założenie czwarte to postulat holizmu, czyli nastawienia uczest
ników aktu komunikacyjnego na współtworzenie tekstu jako całości, co wyraźnie ujawnia się w dialogu potocznym już na poziomie jego jednostki, czyli wymiany, która jest jednostką interakcyjną i efektem współprodukowania. W końcu proces komunikowania stanowi rezul
tat gry społecznej traktowanej jako całościowy proces. Tekst okreś
lany będzie jako akt lub sekwencja aktów mowy w łańcuchu komuni
kacyjnym, obejmującym konteksty wykonawców, problem rozumienia i interpretowania, sytuacje i tło pojmowane jako habitus.