Port lotniczy jest punkowym obiektem infrastruktury transportu. Ustawodawca definiuje port lotniczy jako lotnisko użytku publicznego wykorzystywane do lotów handlowych obejmujące wydzielony obszar na lądzie, wodzie lub innej powierzchni w całości lub części przeznaczony do wykonywania startów, lądowań i naziemnego ruchu statków powietrznych, wraz ze znajdującymi się w jego granicach obiektami i urządzeniami budowlanymi o charakterze trwałym298.
Port lotniczy jest dostępny do użytku publicznego co oznacza, że jest otwarty dla wszystkich statków powietrznych w terminach i godzinach ustalonych przez zarządzającego tym lotniskiem i podanych do publicznej wiadomości. Port lotniczy wykorzystywany jest do lotów handlowych, a więc pasażerowie, bagaże, towary i poczta przewożeni są odpłatnie. Te cechy sprawiają, że pojęcie portu lotniczego jest węższe niż definicja lotniska.
Port lotniczy jest szczególnym obiektem infrastrukturalnym. Z jednej strony umożliwia techniczną obsługę samolotów w czasie startów i lądowań udostępniając pasy startowe, drogi kołowania, terminale pasażerskie i towarowe oraz hangary. Z drugiej strony stanowi intermodalny węzeł, który łączy transport naziemny z powietrznym299.
Port lotniczy łączy ze sobą zazwyczaj kilka gałęzi transportu. Często porty połączone są z aglomeracją miejską zarówno transportem drogowym jak i kolejowym. Wyróżnia się cztery poziomy integracji portu lotniczego z siecią transportu lotniczego300:
- poziom najwyższy – port lotniczy zintegrowany jest z węzłem autostrad, a na jego terenie zlokalizowany jest dworzec szybkiej kolei, przykładem takiego portu jest Frankfurt Main, Paryż Charles de Gaulle,
- port lotniczy zintegrowany jest z siecią kolejową na szczeblu regionalnym oraz z siecią dróg szybkiego ruchu (Amsterdam Schiphol, Londyn Heathrow),
- port lotniczy połączony jest z drogami szybkiego ruchu i posiada lokalne połączenie kolejowe z obsługiwanym miastem (Kraków Balice),
- port lotniczy posiada połączenie drogowe nie będące drogą szybkiego ruchu (porty lotnicze w Polsce poza Kraków- Balice.
298
Ustawa Prawo lotnicze, Dz. U. Nr 100, poz. 696 z 2006 r. z późn. zm.
299 Szerzej na temat S. Huderek-Glapska, Port lotniczy w systemie transportu intermodalnego, Logforum, vol. 6, issue 1, nr 5, 2010.
300 Ministerstwo Transportu, Program rozwoju sieci lotnisk i lotniczych urządzeń naziemnych, Warszawa, 2007, s. 41.
Integracja portu lotniczego z transportem naziemnym jest o tyle istotna, że zwiększa dostępność portu lotniczego i umożliwia większej liczbie mieszkańców regionu korzystanie z usług portu i przewoźników lotniczych. Dodatkowo ścisła integracja portu z system dróg szybkiego ruchu i z transportem kolejowym ma znaczenie dla rozwoju przewozów towarowych. Dostępność portu lotniczego jest szczególnie istotna dla wykorzystania jego potencjału a tym samym generowania dodatkowych korzyści dla gospodarki regionu.
Dodatkowo porty lotnicze skupiają wokół siebie wiele usług takich jak nadzór ruchu lotniczego, obsługa handlingowa przewoźników lotniczych, służby bezpieczeństwa, które są niezbędne do zapewnienia funkcji przewozowych w systemie transportu lotniczego301. Wszystkie te cechy sprawią, że porty lotnicze są złożonym obiektem infrastrukturalnym.
Podstawowym zakresem działalności portów lotniczych jest naziemna obsługa pasażerów i ładunków oraz zabezpieczenie materiałowo-techniczne i nawigacyjne statków powietrznych wykonujących na nich operacje startu i lądowania302. Zadania obsługowe wykonywane są przez specjalistyczne firmy, które posiadają certyfikat agenta obsługi naziemnej (inaczej agenta handlingowego)303.
Infrastruktura portu lotniczego podzielona jest na strefę zastrzeżoną dostępną dla statków powietrznych (ang. airside) oraz strefę naziemną, ogólnodostępną (ang. landside). Infrastruktura przeznaczona dla statków powietrznych obejmuje wspomniane drogi startowe, drogi kołowania, miejsca postojowe dla samolotów (ang. apron), rampy. Natomiast obszar naziemny, ogólnodostępny to przede wszystkim drogi samochodowe prowadzące do portu lotniczego, miejsca parkingowe dla samochodów, stacje kolejowe, przystanki komunikacji miejskiej. Dodatkowa infrastruktura występuje przy przewozach towarowych, na którą składają się specjalistyczne powierzchnie magazynowe oraz specjalistyczne urządzenia przeładunkowe.
Duże porty lotnicze, które posiadają rozbudowane terminale pasażerskie dysponują własnym wewnętrznym systemem transportowym, który ułatwia poruszanie się pasażerom pomiędzy terminalami (ang. inter-terminal transport). Podstawowym środkiem komunikacji zbiorowej pomiędzy terminalami są autobusy.
301
A. Graham, Managing Airports, An International Perspective, Elsevier, Third edition, Oxford, 2008, s. 2. 302 J. Liwiński, Działalność portów lotniczych w 2009 roku, Urząd Lotnictwa Cywilnego, Warszawa, 2009, s. 2.
303
Ibidem, s. 2. Certyfikat obejmuje 11 kategorii, m.in.: obsługę statków powietrznych, pasażerów, bagażu i ładunków, świadczenia usług administracyjno gospodarczych, transport naziemny, zaopatrywanie statków powietrznych. W Polsce w 2009 roku certyfikat AHAC (Airport Handling Agent Certyficate) posiadało 35 firm obsługowych.
Port lotniczy jest także zbiorem różnorodnej aktywności gospodarczej. Przepływ pasażerów i towarów stymuluje działalność komercyjną, więc w obrębie portu lotniczego znajduje się wiele obiektów handlowych takich jak sklepy, bary, restauracje, banki, wypożyczalnie samochodów, biura podróży, hotele, sale konferencyjne, parki biznesowe.
Tabela 3.1. Podmioty funkcjonujące na terenie i w obrębie portu lotniczego Podmioty związane
z liniami lotniczymi
Podmioty związane z funkcjonowaniem portu lotniczego
Podmioty związane z handlem i usługami - linie lotnicze - agenci handlingowi - firmy cateringowe - dostawcy paliw - operatorzy cargo
- firmy zajmujące się utrzymaniem samolotów (w tym mechanicy lotniczy)
- operator portu lotniczego - służby bezpieczeństwa - policja
- urzędy imigracyjne - urzędy celne
- nadzór ruchu lotniczego
- sklepy detaliczne - sklepy wolnocłowe - bary i restauracje - wypożyczalnie samochodów - biura podróży - banki i kantory
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: ACI Europe, Creating Employment and Prosperity in Europe – a study by ACI Europe of the social and economic impact of airports, ACI Europe, 1998, s. 7.
Z ekonomicznego punktu widzenia port lotniczy tworzy przestrzeń, w której spotyka się popyt na przewozy lotnicze z podażą usług przewozowych. Funkcjonowanie portu lotniczego umożliwia realizację popytu.
Dodatkową złożoną kwestią, jest problem własności i zarządzania portem lotniczym. Pierwotnie porty lotnicze były własnością państwową i zarządzane były zazwyczaj przez wyznaczony do tego celu podmiot państwowy. Wraz z ewolucją rynku transportu lotniczego zmianie uległa kwestia własności portów lotniczych. Obecnie trudno wyznaczyć jeden model własności i zarządzania portem lotniczym. Część portów lotniczych zarządzana jest przez podmiot będący zarazem właścicielem aktywów, inne natomiast należą do inwestorów, organów publicznych lub do akcjonariuszy, którzy zarządzanie portem lotniczym zlecają podmiotom zewnętrznym. Zdarza się, iż różne części infrastruktury lotniczej są zarządzane przez oddzielne podmioty304.
Złożoność działalności portu lotniczego znajduje swoje odzwierciedlenie w różnorodnych funkcjach jakie ten port pełni:
- podstawową funkcją portu lotniczego jest zapewnienie urządzeń i obiektów infrastrukturalnych dla transferu pasażerów i towarów z naziemnych do powietrznych środków transportów oraz umożliwienie samolotom start i lądowanie305,
304 Na przykład w niektórych portach lotniczych terminale pasażerskie są własnością linii lotniczych. 305
- port lotniczy pełni funkcję węzła intermodalnego umożliwiającego wymianę osób i towarów z wykorzystaniem różnych gałęzi transportu,
- kolejną funkcją portu lotniczego jest stymulowanie aktywności gospodarczej, która rozwija się dzięki przepływowi pasażerów i towarów,
- port lotniczy jest także istotnym czynnikiem rozwoju obszaru, w obrębie którego ten port się znajduje.
Porty lotnicze różnią się między sobą w zależności do przyjętego kryterium: - rodzaj przewozów (pasażerskie, towarowe/cargo)
- typ przewozów (krajowe, międzynarodowe)
- wyposażenie infrastrukturalne (m. in. długość pasa startowego)
- rodzaj obsługiwanych linii lotniczych (tradycyjne, niskokosztowe, czarterowe) - wielkość obsługiwanego ruchu lotniczego pasażerskiego lub towarowego
Działalność portu lotniczego mierzona jest zazwyczaj w ilości odprawianych pasażerów lub towarów w ciągu roku. Innym wskaźnikiem jest liczba operacji lotniczych, a więc startów i lądowań samolotów.
R. Green wyróżnia trzy sposoby pomiaru działalności portu lotniczego, która ma znacznie dla roli jaką pełni port lotniczy w gospodarce regionu306. Pierwszym z nich jest odniesienie liczby odprawianych pasażerów wraz z uwzględnieniem ich miejsca zamieszkania do liczby mieszkańców regionu, w którym ten port się znajduje. Wskaźnik ten informuje czy port lotniczy spełnia rolę węzła transportowego dla okolicznych mieszkańców, czy też jest miejscem przesiadkowym dla międzynarodowych podróży. Drugim sposobem pomiaru działalności portu jest ocena struktury linii lotniczych operujących z tego portu, a w szczególności zakres działalności przewoźnika narodowego. Ostatnim kryterium pomiaru działalności portu lotniczego jest wielkość ruchu cargo odprawianego z tego portu. Kryterium to ma znacznie przy ocenie roli portu lotniczego jaka wynika z funkcji dystrybucji towarów.
Ze względu na cel pracy w dalszej części rozdziału uwaga skupiona będzie na roli jakie porty lotnicze pełnią w stymulowaniu rozwoju gospodarki regionu.
306