Starając się zrozumieć różnorodność przytaczanych w literaturze przedmiotu definicji należy przypuszczać, że różnice w sposobie przedstawiania definicji zależą od przyjętych założeń teoretycznych oraz od sposobu pomiaru przyjętych zmiennych. Często badacze używają zamiennie pojęcia kompetencja społeczna z inteligencją społeczną. W literatu-rze pW literatu-rzedmiotu kompetencja społeczna utożsamiana jest z kompetencją emocjonalną, ze społecznymi zdolnościami, jak również z umiejętności. Zaprezentowane sformułowania odnoszą się do przedsiębiorczego, a zarazem efektywnego funkcjonowania w kontaktach
39 Kompetencje społeczne w karierze zawodowej pracowników
z ludźmi. W wielu koncepcjach kompetencji społecznych doszukujemy się aspektu zdolno-ści społecznych, definiowanemu jako efektywne przystosowanie się do otoczenia społecz-nego. Z kolei zdolności społeczne niejednokrotnie postrzegane są na równi z inteligencją społeczną [Sęk 1988, ss. 787–808].
W wyniku prowadzonych badań w 1959 roku w zakresie wywierania wpływu czło-wieka na otoczenie, R. White zaproponował w naukach psychologicznych pojęcie kompetencji społecznej. Był jednym z pierwszych autorów, który postrzegał ją jako umiejętność specyficznie rozumianą: umiejętność, która daje początek skutecznej inter-akcji z otoczeniem, identyfikując ją ze społecznymi umiejętnościami [Oppenheimer, za: Schneider, Attili, Nadel, Weissberg 1989, ss. 41–69]. Już w definicji R. White’a pojawia się wątpliwość – kompetencja czy umiejętność. Często w literaturze przedmiotu spotyka-my opis kompetencji społecznych zamiennie z inteligencją społeczną [Piotrowska 1994, ss. 158–170] lub emocjonalną [Goleman 2007, s. 27], zdolnością społeczną i komunikacyj-ną [Maxim, Nowicki 2003, ss. 745–747] lub umiejętnością społeczi komunikacyj-ną [Argyle 1991, s. 132]. M. Białecka-Pikul w swoich publikacjach kompetencje społeczne określa jako kompe-tencje komunikacyjne [Białecka-Pikul 1993, ss. 16–20]. Tak samo ujmują kompekompe-tencje społeczne M. Haman i S. Kowalik w swoich publikacjach.
Z kolei B. H. Spitzberg i W. R. Cupach, w publikacjach Interpersonal communication com-petence [Spitzberg, Cupach 1984, s. 16] oraz Handbook of interpersonal comcom-petence research [Spitzberg, Cupach 1989, ss. 13–17] kompetencje społeczne określają jako kompetencje relacyjne. Tymczasem J. Raven i J. Stephenson kompetencje społeczne zgodnie określa-ją jako kompetencje do efektywnego działania i uzasadniaokreśla-ją ich definicję między innymi w publikacjach: J. Raven Competence in modern society: Its identification, development and release [Raven, 1984, s. 29], The conceptualisation of competence [Raven, Stephenson, za: Lang 2001, ss. 253–274]. Z kolei jednogłośnie w publikacjach autorzy: L.A. Maxim i S.J. No-wicki [Maxim, NoNo-wicki 2003, ss. 745–758], R.E. Riggio [Riggio 1986, ss. 649–660], M.L. Miller, R.S. Omens, R. Delvadia [Miller, Omens, Delvadia 1991, ss. 955–964] kompetencje społecz-ne określali jako zdolności społeczspołecz-ne i komunikacyjspołecz-ne.
Podczas gdy M. Argyle [Argyle 1991, ss. 18–24], F.M. Greshman i S.N. Elliott [Elliott, Gres-ham 1987, ss. 96–99], K. Skarżyńska [1981, ss. 92–103] oraz R. White [Oppenheimer, za: Schne-ider, Attili, Nadel, Weissberg 1989, ss. 41–69] kompetencje społeczne określają jako umie-jętności społeczne. Tymczasem B. Wojciszke i R. Pieńkowski [Wojciszke, Pieńkowski 1985, ss. 527–545] odnoszą się do kompetencji społecznych jako do umiejętności komunikacyj-nych. Przeciwnie zaś, A.L. Sillars i J. Weisberg [Jakubowska 1996, ss. 29–40] kompetencje spo-łeczne określają jako umiejętność adaptacji w środowisku społecznym. Natomiast B. Hurt i C. Burks [Jakubowska 1996, ss. 29–40] określają kompetencje społeczne jako wrażliwość retoryczną. Autorzy: J. Borkowski [Borkowski 2003, ss. 23–31], S. Greenspan [Greenspan, za:
40
Zbigniew Ciekanowski, Julia Nowicka, Zdzisław Szymański, Wiesława Załoga
Keogh 1981, t. 3, ss. 1–39], E. Zigler i P.K. Trickett [Pilecka, Pilecki 1990, ss. 58–79] kompeten-cje społeczne utożsamiają ze zbiorem cech osobowości, umiejętnościami i wyjątkowych zdolności. Kompetencje społeczne w literaturze przedmiotu są za A. Piotrowską [Piotrowska 1994, ss. 158–170; Piotrowska 1997, ss. 289–300], utożsamiane z inteligencją społeczną. Już w 1973 roku D.C. McClelland w Stanach Zjednoczonych, definiując kompetencje, analizo-wał zależności między kompetencją a inteligencją, publikując artykuł pt. Badać raczej kom-petencje czy inteligencje [McClelland 1973]. Należy na tym etapie rozważań literaturowych wspomnieć, że inteligencja społeczna w latach dwudziestych definiowana była przez pry-zmat inteligencji poznawczej w relacjach międzyludzkich. Definicję inteligencji społecznej wprowadził w 1920 roku E.L. Thorndike, utożsamiając ją ze zdolnościami do rozumienia i kie-rowania ludźmi oraz rozumnego postępowania w stosunku do innych ludzi [Walker, Foley 1973, s. 839]. Z kolei S. Greenspan definiował kompetencje społeczne jako pewien element lub aspekt podejmowanej przez jednostkę aktywności w sytuacjach interpersonalnych, związanej również z odgrywaniem ról społecznych. Autor z jednej strony uznaje za składnik kompetencji społecznej inteligencję społeczną, która jest zdolnością do rozumienia innych ludzi, zdarzeń i procesów społecznych, z drugiej zaś strony uwzględnia jednak także aspek-ty moaspek-tywacyjne, włączając w zakres pojęcia kompetencji cechy temperamentu oraz cechy charakteru [Pilecka, Pilecki 1990, ss. 58–79]. Z kolei podążając za interpretacją autorów: F. De-lamare, LeDeist i J. Winterton kompetencje społeczne określane są jako obszar kontaktów międzyludzkich, a zwłaszcza zdolność do empatii, współpracy z innymi ludźmi, umiejętność rozwiązywania konfliktów oraz posiadania daru przekonywania. Autorzy opisują kompeten-cje społeczne jako sferę kontaktów interpersonalnych. Ich zdaniem kompetenkompeten-cje społeczne wyrazić można jako łatwość nawiązywania i utrzymywania relacji z innymi ludźmi. W swych opracowaniach, dotyczących definiowania kompetencji społecznych, określają je jako po-siadanie poziomu empatii, czyli np. współodczuwania, popo-siadanie zdolności do współpracy i dążenia do wspólnych celów, umiejętności rozwiązywania konfliktów i przezwyciężania różnic w poglądach oraz interesach [Le Deist, Winterton 2005, s. 40, za: Oleksyn 2006, s. 24]. Należy podkreślić, że wymienione komponenty kompetencji społecznych są istotne z punk-tu widzenia pracodawców zarządzających zasobami ludzkimi. Istota kompetencji społecz-nych w obszarze zarządzania zasobami ludzkimi polega na wzajemnym uzupełnianiu się wiedzy, umiejętności i doświadczenia.
Jednak najczęściej kompetencje społeczne utożsamiane są z umiejętnościami społecznymi. Autor wielu publikacji naukowych H. Sęk proponuje jednak rozgranicze-nie pojęć. Umiejętności społeczne definiuje jako zachowania ujawniane przez osobę efektownie i efektywnie działającą w sytuacji społecznej. Kompetencje społeczne są wyznacznikiem wartości wykonanych zadań z uwzględnieniem sytuacji, w której rea-lizowane było dane zadanie [Sęk 2014, ss. 128–129]. Kompetencje społeczne w Polskiej
41 Kompetencje społeczne w karierze zawodowej pracowników
Ramie Kwalifikacji definiowane są jako zdolność kształtowania własnego rozwoju oraz autonomicznego i odpowiedzialnego uczestniczenia w życiu zawodowym i społecz-nym, z uwzględnieniem etycznego kontekstu własnego postępowania. Kompetencje społeczne analizuje się w kategoriach tożsamości, współpracy i odpowiedzialności [Sła-wiński, Dębowski i in. Warszawa 2014, s. 56].
Tymczasem badania przeprowadzone przez D. Bartrama pokazują, że wszelkie kom-petencje definiowane przez przedstawicieli różnych firm i branż można zaklasyfikować do jednej z ośmiu kategorii. Efektem jego badań jest uniwersalna taksonomia kompetencji zawodowych, nazywana popularnie „wielką ósemką”, czyli The Great Eight, która wyróżnia osiem kluczowych kompetencji zawodowych [Martowska, Matczak 2013, ss. 43–56]:
1. przewodzenie i decydowanie; 2. wspieranie i współpracowanie; 3. komunikowanie się i prezentowanie; 4. adaptowanie się i radzenie sobie; 5. analizowanie i interpretowanie; 6. kreowanie i wymyślanie; 7. organizowanie i wykonywanie; 8. przedsiębiorczość i orientację na cele.
Należy podkreślić, że pierwsze cztery kompetencje z przedstawionej listy to kompe-tencje społeczne. Kompekompe-tencje społeczne, które warunkują skuteczną realizację zadań w kontaktach lub poprzez kontakty z innymi ludźmi. Ten fakt podkreśla znaczącą rolę kompetencji społecznych, nazywanych także umiejętnościami interpersonalnymi, na mapie kompetencji zawodowych [Martowska, Matczak 2013, ss. 43–56].
Kompetencje społeczne, zdaniem L. Karena i P.H. Birmana,są nadrzędne w stosunku do umiejętności społecznych, ponieważ odnoszą się do poznawczych, emocjonalnych i społecznych umiejętności i zachowań. Te z kolei wpływają na przystosowanie danej jednostki do otaczającego ją środowiska społecznego. Zdaniem autorów umiejętności społeczne to konkretne zachowania obserwowane i traktowane jako celowe użycie po-siadanej wiedzy i zdolności, wykorzystywane w zaistniałej sytuacji społecznej. Tak więc umiejętności społeczne przejawiają się w zachowaniach akceptowanych bądź nieakcep-towanych społecznie [Sternal, www.pbn.nauka.gov.pl, dostęp: 1.08.2018].
Kompetencje społeczne można również zdefiniować jako złożone umiejętności warunkujące efektywność radzenia sobie w różnego rodzaju sytuacjach społecznych, nabywane przez pracownika np. podczas aktywności zawodowej poprzez trening spo-łeczny [Matczak, 2007, s. 11]. Autorka, prezentując definicję kompetencji spospo-łecznych, odnosi się do nich jako do umiejętności specyficznych, wyróżniających pracownika, które wywodzą się z predyspozycji osobowościowych. Takie jednostki należą do grupy
42
Zbigniew Ciekanowski, Julia Nowicka, Zdzisław Szymański, Wiesława Załoga
osób, które potrafią wykorzystać swój potencjał w określonych sytuacjach relacji spo-łecznych. W praktyce może to oznaczać, że dana osoba świetnie radzi sobie z daną sy-tuacją w określonych warunkach społecznych, natomiast gdy jej rola zmieni się w tym samym środowisku społecznym, nie jest w stanie poradzić sobie z daną sytuacją, tzn. nie potrafi dobrze odegrać powierzonej roli. Przykładem obrazującym przytoczoną sytua-cję może być np. osoba, która świetnie przemawia podczas wystąpień publicznych, a nie jest w stanie nawiązać bliskich relacji interpersonalnych. Może to skutkować postrzega-niem tej osoby w pierwszym przypadku jako kompetentnej społecznie, w drugim nato-miast ocena środowiska społecznego może być negatywna, co może oznaczać, że jest to osoba oceniana społecznie jako niekompetentna.
Kolejnym i zarazem finalnym elementem definicji kompetencji społecznych, za K. Martowską [Martowska 2015, ss. 15–20], jest trening społeczny jako bezpośrednia przyczyna nabywania kompetencji społecznych. Trening społeczny dokonuje się od momentu podjęcia przez człowieka aktywności rodzinnej, zawodowej, towarzyskiej, podczas pełnienia różnych funkcji, podejmowania różnych działań społecznych lub or-ganizowania różnych przedsięwzięć wynikających z życia codziennego.
Dzięki naturalnemu treningowi społecznemu mającemu miejsce podczas wykony-wania codziennych czynności, tak w środowisku zawodowym, jak i rodzinnym, człowiek nabywa nowych doświadczeń, a tym samym podnosi poziom kompetencji społecznych. W przypadku wystąpienia deficytu naturalnego treningu społecznego w funkcjonowa-niu społecznym, alternatywą jest możliwość wzięcia udziału w zorganizowanym trenin-gu umiejętności społecznych, którego główne założenie to optymalizacja zachowań społecznych. Należy podkreślić, że zainteresowanie i chęć człowieka do odbywania in-tensywnego treningu społecznego są uwarunkowane predyspozycjami osobowościo-wymi oraz temperamentem samego zainteresowanego. Często trudność w odbywaniu treningu społecznego wynika z np. braku wrażliwości społecznej lub braku akceptacji osobowości drugiego człowieka. Dlatego dziś szczególnie cenne na rynku pracy są kompetencje społeczne. Pracodawcy są świadomi, że na szkoleniu nie da się wyćwiczyć wrażliwości społecznej na tak wysokim poziomie, jaki byśmy sobie założyli, ponieważ wynika ona z osobowości człowieka.
Z przytoczonych definicji pojęcie kompetencji społecznych odnosi się do trzech ob-szarów. Pierwszym z nich jest posiadana wiedza, która w ujęciu pedagogicznym ozna-cza zasób wiedzy z danej dziedziny, utrwalonej przez człowieka w wyniku gromadzenia doświadczeń oraz pobierania nauki [Okoń 1998, s. 117]. Jest to aspekt poznawczy. Drugi obszar odnosi się do posiadanych umiejętności, co wiąże się z behawioralnym funkcjo-nowaniem człowieka [Wiatrowski 2005, s. 116]. Trzeci obszar, emocjonalny, odnosi się do postaw, czyli umiejętności przeprowadzania określonego działania poprzez własną
po-43 Kompetencje społeczne w karierze zawodowej pracowników
stawę i zachowania i jest powiązany z motywacyjno-emocjonalnym funkcjonowaniem człowieka [Wiatrowski 2005, s. 116].
W wyniku analizy przytoczonych definicji kompetencji społecznych można stwier-dzić, że każda koncepcja zakłada z góry przewidziane normy zachowań, które są cha-rakterystyczne dla danej jednostki funkcjonującej w danej sytuacji i w określonej spo-łeczności. Taka opinia pozwala na postawienie tezy, że nie każdy człowiek nadaje się na każde stanowisko pracy, a przynajmniej istnieje przypuszczenie, że nie wszyscy pracow-nicy charakteryzują się wysokim poziomem kompetencji społecznych, co z kolei może być przyczyną niskiej efektywności ich pracy w sytuacjach społecznych.