W ty m c ie k a w y m k ra ju ż y li te r a z p o to m k o w ie Izra e la , p r z y b y w s z y tu za p a n o w a n ia je d n e g o z o n y c h „ k r ó ló w p a s te r s k ic h “ A le od o w e g o cza su z a s z ły ta k ż e zn a czn e w E g ip c ie zm ia n y . R ó d k r ó ló w najezdni- c z y c h w y p a r t o ; n o w a d y n a s t y a o s ia d ła n a tro n ie F a r a o n ó w . P o s z ł y te ż n ie ty lk o w n ie p a m ię ć z a s łu g i J ó ze fa , d la k r a ju p o ło żo n e , le c z n o w i k r ó lo w ie o b a w ia ją c się t a k lic zn ie r o z ro d z o n y c h w k ra ju p r z y b y s z ó w , p r z e ś la d o w a li i u c is k a li s y n ó w Iz ra e la . D o p ie r o M o jże sz, k tó r e g o B ó g c u d o w n ie u r a to w a ł i w y b r a ł n a w y b a w c ę s w o je g o lu d u , w y w ió d ł g o z n ie w o li e g ip s k ie j. S ta ło się to o k o ło r. 1500 p rze d C hr. p o b lis k o c z te r o w ie k o w y m p o b y c ie I z r a e litó w w zie m i e g ip s k ie j. P r z e s z e d łs z y p r z e z m o rze C z e rw o n e , w y b a w io n y z n ie w o li n a ró d s z e d ł m a n o w ca m i p rze z w ie lk ie p u s ty n ie a ra b s k ie do zie m i o b ie c a n e j. P o d c z a s tej c z te rd z ie s to le tn ie j w ę d r ó w k i s ta ra ł się M o j ż e sz p o d n ie ś ć z g łę b o k ie g o u p a d k u d u ch a Iz ra e litó w , u sz la c h e tn ić ich i w y k s z t a łc ić n a lu d p r a w d z iw ie b o ż y . P o s łu ż y ło do te g o g łó w n ie d zie s ię c io r o p r z y k a za ń b o ż y c h , o g ło s z o n y c h lu d o w i z g ó r y S y n a j w ś ró d g rz m o tó w i b ły s k a w ic , tu d zie ż w ie le m ą d r y c h u sta w , k tó r e B ó g d a ł p r z e z M o jże sza n a u g r u n to w a n ie p o m y ś ln o ś c i i u sta le n ie p o tę g i lu d u s w e g o w y b r a n e g o . K i e d y w r e s z c ie p o d d o w ó d z tw e m J o z u e g o I z r a e lic i z d o b y li zie m ię , o d B o g a o b ie ca n ą ,
p o d z ie lili ją m ię d z y d w a n a ś c ie p o k o le ń . R o ln ic t w o sta ło się p o d s ta w ą ich s p o łe c z n e g o ż y c ia . T y lk o p o k o le n ie L e w i, k tó r e s p r a w o w a ło u rz ą d k a p ła ń s k i i n a u c z y c ie ls k i, ro z d z ie lo n e b y ło m ię d z y re s z tę p o k o le ń i n ie m ając p o s ia d ło ś c i w zie m i, ż y ło z d z ie się c in o d p lo n ó w , k t ó r e z ie m ia w y d a w a ła . K a ż d e p o k o le n ie t w o r z y ło p o d p a tr y a r c h ą c z y li g ło w ą p o k o le n ia o so b n ą g m in ę , o d r e s z ty n ie za le ż n ą . T y l k o w s p ó ln a c z e ś ć J e h o w ie o d d a w a n a , łą c z y ła d w a n a ś c ie p o k o le ń w c a ło ś ć . Z a s tę p c ą B o g a b y ł A r c y k a p ła n , k t ó r y w e w s z y s tk ic h w a ż n ie js z y c h sp ra w a c h z w o ł y w a ł lu d i z a p y t a w s z y o zd an ie, s p r a w y r o z s t r z y g a ł.
Izraelici pod Sędziami
(1425 do 1095). T a k d la b r a k u siln ie jsze j p o m ię d z y p o k o le n ia m i sp ó jn i, ja k o t e ż z p o w o d u c ią g łe g o ch w ia n ia się n a ro d u m ię d z y u sta w ą M o jż e s z o w ą a o b y c z a ja m i s ą s ie d n ic h lu d ó w , r o z p o c z ą ł się p o śm ie rc i J o z u e g o s z e r e g w a lk p o m ię d z y sa m em i p o k o le n ia m i i z p a ń s tw a m i są sie d n ie m i. W ty c h cza s a c h b ie d y i n ie b e z p ie c z e ń s tw a w y s t ę p o w a li m ę ż o w ie o d w a ż n i, zw a n i S ę d z i a m i , b o h a te r s k ą o d w a g ą r a to w a li o jc z y z n ę i p o d n o s ili u p a d łą c z e ść J e h o w y . N a jzn a k o m its i p o m ię d z y nim i b y li G e d e o n , J e f t e , S a m s o n i S a m u e l , z a ło ż y c ie l s z k o ły p r o r o k ó w , z k tó re j w y s z li n ie t y lk o m ą d rzy d o r a d z c y p a ń s tw a , le c z i ś w ię c i p ie w c y i w ie s z c z e .Izraelici pod Królami
(1095 do 975). S a m u e l r z ą d z ił m ą d rze i s i l n i e ; a le s y n o w ie , k tó r y m n a sta r o ś ć o d d a ł u rz ą d s ę d z io w s k i, s p r a w o w a li g o ja k naj g o r z e j. L u d g ło ś n o n a r z e k a ł i d o m a g a ł się n a ta r c z y w ie zm ia n y rzą d u . O d tą d c h c ia ł on ż y ć ta k , ja k in n e n a r o d y ; z a p r a g n ą ł k r ó la . S a m u e l u c z y n ił na- k o n ie c za d o ść w o li lu d u i n a tc h n io n y o d B o g a n a m a ś c ił (w r o k u 1095) n a k r ó la S a u l a , s y n a u b o g ic h ro d z ic ó w , a le n a jz n a k o m its ze g o m ęża w c a ły m n a ro d zie. K r ó l te n w ió d ł k ilk a s z c z ę ś liw y c h w o jen , s z c z e g ó ln ie j z F ilis ty n a m i. A l e p o n ie w a ż n ie s łu c h a ł s ło w a P a ń s k ie g o i d ą ż y ł do s a m o w ła d z tw a , p rze to w s k u te k n o w e g o ro z k a z u P a n a , S a m u e l n a m a ś c ił p o ta je m n ie n a k r ó la p o b o ż n e g o D a w i d a z p o k o le n ia J u d y . P o n ie s z c z ę ś liw e j w a lc e z F i l i s t y n am i S a u l z g in ą ł z w ła s n e j r ę k i o k o ło 1055 p r z e d C hr. a D a w id p o nim n a s tą p ił. Z a p a n o w a n ia k r ó la D a w id a (od 1055 do 1015) p a ń s tw o I z r a e ls k ie z a k w itło w c a łe j p e łn i. K r ó l r o z s z e r z y ł w p o m y ś ln y c h w a lk a c h g r a n ic e p a ń stw a , w y n ió s ł J e r o z o lim ę n a s to lic ę i r o z p o c z ą ł b u d o w ę k o sz to w n e j ś w ią ty n i. D la p o d n ie s ie n ia c h w a ły s łu ż b y b o że j t w o r z y ł k r ó l św ię te p ie śn i, zn an e p o d n a z w ą P s a lm ó w . C a ły Iz r a e l c z c ił g o i k o c h a ł. P o nim n a s tą p ił s y n S a l o m o n , i p a n o w a ł od r. 1015 do 975. D o k o ń c z y ł on b u d o w y w s p a n ia łe j ś w ią ty n i, z a w a r ł z F e n ic y a n a m i i E g ip c y a n a m i s t o su n k i h a n d lo w e i o to c z y ł r z ą d y s w e b la s k ie m n ie s ły c h a n e j d o tą d ś w ie tn o ś c i. A l e w ła ś n ie b la sk ten z a ś le p ił g o i o d w r ó c ił m u s e r c e o d B o g a . O d tą d c o ra z b a rd z ie j u p a d a ło p a ń stw o .
Podział państwa
(975). — P o śm ie rc i S a lo m o n a (r. 975) t y lk o d w a p o k o le n ia : J u d y i B e n ja m in a p o z o s ta ły w ie r n e je g o c h c iw e m u w ła d z y s y n o w i R o b o a m o w i i u t w o r z y ły p a ń s tw o J u d z k i e . R e s z t a p o k o le ń , o d e r w a w s z y się od n ie g o , w y b r a ła na k r ó la J e r o b o a m a , i z łą c z y ła się w p a ń s tw o I z r a e l s k i e . J e r o z o lim a b y ł a s to lic ą J u d y ; I z r a e la za ś n a j p ie r w S ic h e m , p ó źn ie j T y r z a , a w k o ń c u S a m a r y a . O b a te p a ń s tw a w io d ły ze s o b ą c ią g łe w o jn y , k tó r e p o d k o p u ją c s i ł y n a ro d u , c o ra z w ię c e j p o p y c h a ły g odo u p a d k u . Z p o m ię d z y d z ie w ię tn a s tu w y b r a n y c h k r ó ló w , k t ó r z y 253 la t p a n o w a li n a tro n ie I z r a e l sk im , i z p o m ię d z y 21 k r ó ló w d z ie d z ic z n y c h J u d y , z a le d w ie k ilk u b y ł o d o b r y c h . G o r s z o n y i k u s z o n y p r z y k ła d e m k r ó ló w , u p a d a ł i n a ró d , g r z ę z n ą c c o ra z w ię c e j w b a łw o c h w a ls tw o i ze p su c ie o b y c z a jó w . P r ó ż n e b y ł y n a p o m in a n ia i g r o ź b y m ę żó w o d B o g a n a tch n io n y ch , z w a n y c h p ro ro k a m i. P r z y s z ło w ię c w r e s z c ie do te g o , że s p e łn iła się o sta tn ia i n a jstra sz n ie jsza g ro ź b a . K r ó l a s y r y js k i S a l m a n a s a r z d o b y ł w r. 722 p r z e d C h r. S a m a r y ą , i u p r o w a d z ił lu d i k r ó la w g łą b A z y i, do A s y r y i . — K r ó le s t w o J u d z k ie u tr z y m a ło się o 136 la t d łu że j, b o do r. 586. W t e d y to k r ó l b a b ilo ń s k i N a b u k a d n e z a r w y p r a w ił się z w ie lk ie m w o js k ie m do J u d e i, z d o b y ł i z b u r z y ł m iasto ś w ię te , s p a lił w s p a n ia łą ś w ią ty n ię S a lo m o n a i z a b r a ł m ie s z k a ń c ó w do n ie w o li b a b ilo ń sk ie j. A l e to, co B ó g k a z a ł b y ł z a p o w ie d z ie ć lu d o w i p r z e z u sta p r o r o k ó w , że b ę d z ie zn ó w w y b a w io n z n ie w o li, s p e łn iło się z a k r ó la p e r s k ie g o C y r u s a w r. 536. K r ó l ten z d o b y ł B a b ilo n i n a p r o ś b y p r o r o k a D a n ie la p o z w o lił Ż y d o m p o w r ó c ić do o jc z y z n y . A l e z a le d w ie 50,000 ich p o w r ó c iło ; ci o d b u d o w a li J e r o z o lim ę i ś w ią ty n ię . P r o r o c y E z r a i N e h e m ia sz sta r a li się o p r z y w r ó c e n ie u sta w M o jż e s z o w y c h . N ie z a d łu g o je d n a k p o w s ta ły str o n n ic tw a r e lig ijn e , k tó r e się n ie n a w id z iły i p r z e ś la d o w a ły z n a jw ię k s z ą z a c ię to śc ią . R a z t y lk o i to n a cz a s k r ó t k i o d ż y ł n a ró d w d a w n e j sile , a to p o d rzą d a m i M a c h a b e u s zó w o k o ło r. 160 p r z e d C h r.; p o te m je d n a k ż e o s ła b ia n y stro n n ic tw a m i, u p a d a ł c o ra z b a rd z ie j. J u ż o k o ło r. 64 p r z e d C h r. p o b ili g o R z y m ia n ie , le c z zo s ta w ili m u je s z c z e p r z e z b lis k o sto la t w ła s n y c h je g o k r ó
ló w o p o zo rn e j w ła d z y . "W reszcie w r. 70 p o C h r. T y t u s , s y n c e s a rz a W e s p a z y a n a , z b u r z y ł J e r o z o lim ę do szczę tu , w z ią ł do n ie w o li 79,000 Ż y d ó w , o g ro m n ą ilo ś ć ich w y m o r d o w a ł; ci zaś, k t ó r z y p o z o s ta li p r z y ż y c iu , r o z p r ó s z y li się p o c a ły m św ie c ie .
R O Z D Z I A Ł III.
Fenicyanie. — Opis ich kraju. — N aród ten trud nił się najw cze śniej handlem i żeglugą morską. — U w a g i nad handlem i żeglugą w ogóle. — W yp raw y morskie F enicyan i różne ich w ynalazki. —
U padek ich świetności.
N a p ó łn o c o d k raju Ż y d ó w , na g ó r z y s t e m w y b r z e ż u m o rza Ś r ó d z ie m n e g o , m ie sz k a li F e n ic y a n ie . K r a j ich b y ł w p r a w d z ie m a ły i u b o g i; le c z za nim le ż a ła b o g a t a A z y a , a p r z e d nim m orze, z a p r a sz a ją c e do ż e g lu g i. L e s is ty L ib a n d o s ta r c z a ł d r z e w a na b u d o w ę o k rę tó w . S łu c h a ją c te g o s k in ie n ia p r z y r o d y , F e n ic y a n ie w c z e ś n ie ju ż ż e g lo w a li do w s z y s t k ic h c z ę śc i z n a n e g o p o d ó w c z a s ś w ia ta , r o z w o ż ą c t o w a r y , k t ó r e n a n o w e za m ie n ia li s k a r b y .
Handel.
W cz a s a c h p ie r w o tn y c h h a n d e l p o le g a ł n a w z a je m n e j za m ian ie to w a r ó w . H a n d e l ta k i n a z a m ian ę n ie m ó g ł tr w a ć d łu g o ; b o c z y ż m ożn a b y ł o zn a le ź ć z a w s z e te g o , k t ó r y b y o b fito w a ł w to w a r y , w ła ś n ie p o s z u k iw a n e , a za ra ze m t e g o b y ta k ż e p o trz e b o w a ł, co m u p o d a w a n o do za m ia n y . D la te g o te ż w k r ó tc e p r z e k o n a li się lu d zie o k o n ie c z n o ś c i z g o d ze n ia się n a ś r o d e k w h a n d lu p o ś r e d n ic z ą c y i u s ta n o w ie n ia w a r to ś c i te g o śro d k a . Z ra zu u ż y w a n o m oże n a ten c e l k o s z to w n y c h m u szli, w y b o r n y c h o w o c ó wi t. p. d o p ó k i n ie o d k r y to ta je m n ic y p r z e ta p ia n ia k r u s z c ó w , k tó r e d la trw a ło ś c i, p o ż y te c z n o ś c i i r z a d k o ś c i w s z ę d z ie c e n io n e , n a jb a rd zie j się n a d a w a ły do te g o . W k r ó t c e r z e ź b io n o lu b w y k u w a n o n a k a w a ł k a c h k r u s z c u z n a k n a o zn a c z e n ie ich w a r to ś c i w h a n dlu. S tą d p o w s t a ły k r u s z c o w e p ie n ią d z e , m ają ce u r ó ż n y c h n a r o d ó w ró żn e n a w is k a , b ą d ź to o g ó l- nió jsze, b ą d ź s z c z e g ó ło w e od z n a k ó w w y c is k a n y c h n a p ie n ią d z a c h . T a k np . ła c iń s k ie m o n e t a zn a c z y t y l e co z n a k p r z y p o m n ie n ia ; a p o n ie w a ż b o g a c tw o d a w n y c h R z y m ia n , a w o g ó le r o d ó w s ta r o ż y tn y c h p o n a jw ię k s z e j c z ę ś c i s ta n o w iło b y d ło , p rz e to p ie n ią d ze z w a ły s ię u R z y m ia n p e c u n i a od s ło w a p e c u s , b y d ło , a w o g ó le z w ie r z ę o zn a c z a ją c e g o . P ie n ią d z e c z y li m o n e ty n ie b y ł y w d a w n y c h c z a sa ch ta k p ię k n ie w y b ija n e ja k te ra z . B y ł y to raczej g ru b e , n ie z g r a b n e k a w a łk i k r u s z c ó w w ró ż n y c h k s z ta łta c h . F e n ic y a n ie p r a w d o p o d o b n ie p ie r w s i b ili p ie n ią d z e m n ie jsze i k s zta łtn ie js z e .
T e r a z m ian o ju ż ś r o d e k do r o z s z e rz e n ia h an d lu , k t ó r y p o c z ą tk o w o p r o w a d z o n o t y lk o ze są sia d am i, p o k raja ch o d le g le js z y c h i do z a w ie r a n ia s to su n k ó w z lu d źm i, k t ó r z y n ic n ie m ieli do z a m ia n y . W s z e la k o d a le k o n ie r o z c ią g a ł się h a n d e l p o c z ą tk o w y , g d y ż z ie m ia n ie b y ł a zn a n a p o d r ó ż u ją c y m ; zre sztą m ato je s z c z e d b an o o ich b e z p ie c z e ń s tw o . D la te g o te ż p r z e d s ię b ra n o p o d r ó ż e h a n d lo w e t y lk o w w i e l k ich d ru ż y n a c h , z w a n y c h k a r a w a n a m i , ja k to i te ra z je s z c z e się d zie je w w ie lu o k o lic a c h A f r y k i i A z y i, g d z ie n ie p e w n o ś ć d r ó g w y m a g a ta k ic h ś r o d k ó w o stro żn o ści. S z c z e g ó ln ie j p r z y b y w a li k u p c y do ta k ic h m iejsc, g d z ie r e lig ijn a u r o c z y s to ś ć w ła ś n ie z g r o m a d z a ła m n ó stw o lud zi. N a w e t w p r z e d sio n k a c h
ś w ią t y ń w y s t a w ia li on i n a s p rz e d a ż p r z y w ie z io n e t o w a r y ; w s z a k c z y ta m y w e w a n g e lii św ., że C h r y stu s w y p ę d z ił ra z k u p c z ą c y c h w ś w ią ty n i S a lo m o n o w ej. I d zisie jsz e w ie lk ie t a r g i c z y li ta k zw a n e ja r m a rk i z a w d z ię c z a ją p o c z ą te k k o ś c ie ln y m u r o c z y s t o śc io m . N ie m ie c k i w y r a z M e s s e , o z n a c z a ją c y ja r m ark , za r ó w n o b rzm i z w y r a z e m M e ss e , o z n a c z a ją c y m m szą ś w ię tą , b o te ż od n ie g o p o sz e d ł. N a o d p u s ty i ty m p o d o b n e u r o c z y s to ś c i sc h o d z iło s ię w ie le lu d zi d la w y s łu c h a n ia m s z y św ię te j i stą d n a z w a ta p r z e s z ła i n a o zn a cze n ie o d b y w a ją c y c h się p r z y tej s p o s o b n o ś c i ta r g ó w : M e s s e , K i r c h e n m e s s e , z c z e g o p o w s ta ło n a sze „ k ie r m a s z '' w zn a cze n iu o d pustu. W r e s z c ie i d ziś je s z c z e w s z y s t k ie n a sze j a r m a rk i p r z y p a d a ją razem z p e w n e m i. u ro c z y s to ś c ia m i i św ię ta m i. S tą d z w y k le m ó w im y : ja r m a r k p o T r z e c h K r ó la c h , na ś w ię ty W o jc ie c h , n a ś w ię ty M ic h a ł, na św . A n n ę i t. p. W d a w n y c h c z a s a c h n a p o ty k a n o k u p c ó w fe- n ic k ic h n a w s z y s tk ic h , n a w e t n a jo d le g le js z y c h ta r g a c h . C z e g o w je d n e m m iejscu d o sta li p r z e z zam ian ę, to zn ó w z w ie lk im z y s k ie m s p r z e d a w a li n a inn em ta r g o w is k u . Z e są s ie d n ie j A r a b ii p r z y w o z ili w o n n e k a d z id ła , w e łn ę , k o ś ć sło n io w ą , z ło to i d r o g ie k a m ien ie, z A r m e n ii że la zo , sta l i k o n i e ; z B a b ilo n u i P e r s y i r o z m a ite r z e c z y do stro ju n a le ż ą c e ; z E g ip tu n a jc ie ń sze b a w e łn ia n e w y r o b y ; z P a le s t y n y zb o że i w in o . T a k w ię c h a n d e l ich s ię g a ł w s z y s tk ic h stro n św iata . Z a b ły s z c z ą c e fr a s z k i d o s ta w a li n ie ra z n a j k o s z to w n ie js z y c h r z e c z y , k tó r e zn ó w b a rd z o d ro g o sp rz e d a w a li.
Żegluga.
H a n d e l tak i, c h o c ia ż r o z le g ł y i o b fity w b ło g ie sk u tk i, r o z w in ą ł się w c a łe j p e łn i i w y d o s k o n a lił d o p ie ro p r z e z ż e g l u g ę . D r z e w o , k t ó r e o d e r w a w s z y się o d b r z e g u , w p a d ło w w o d ę i b e z p r z e s z k o d y p ły n ę ło , a n a n iem p ta s tw o lu b z w ie rz ę ja k ie p r z e w o ż ą c e się n a b r z e g d ru g i, m o g ło s łu ż y ć za p ie r w s z ą w s k a z ó w k ę . P o te m w y d r ą ż y ł c z ło w ie k d rze w o , w s ia d ł w to w y d r ą ż e n ie ,, lu b s p o ił k ilk a d rz e w p rę c ie m w ie r z b o w e ra i ty m sp o s o b e m s p u ś c ił p ie r w s z y s ta te k n a w o d ę . P r z y p a d k o w o z a w ie s ił m o że k to n a ło d z i zm o czo n ą o d zie ż, a b y ją w s ło ń c u w y s u s z y ć ; a w ia tr d m ąc w nią, p r z y s p ie s z a ł ż e g lu g ę . S p o s tr z e ż e n ie te g o z ja w is k a m o g ło n a p r o w a d z ić n a w y n a la z e k ża g li.
N a ta k ic h p ie r w s z y c h s ta tk a c h lu d z ie n ie m ieli p e w n ie o d w a g i, p u sz c z a ć się n a o tw a r te m orze. P ł y n ę li p o n a jw ię k s z e j c z ę śc i w z d łu ż w y b r z e ż y i tam k u p c z y li z n a d b rz e ż n y m i m ie sz k a ń c a m i i z a w ią z y w a li sto su n k i. F e n ic y a n ie p ie r w s i o d d a lili się od b r z e g ó w i p o p ły n ę li n a o tw a rte , p r z e d n im i ro z la n e , m o rze Ś ró d z ie m n e . W d zie ń s łu ż y ło im za p r z e w o d n ik a sło ń c e , w n o c y g w ia z d y . A l e sk o ro cie m n e c h m u ry z a s ła n ia ć z a c z ę ły te n ie b ie s k ie d r o g o w s k a z y , ż e g la r z e s z y b k o z w ra c a li s ię k u b r z e g o m i o d k ła d a li p o d r ó ż n a p ó źn ie j. A lb o w ie m n a o tw a r te m o rze n ie p u s z c z a n o się p rze d p o zn a n ie m i g ł y m a g n e s o w e j, m ającej tę s z c z e g ó ln ie js z ą w ła sn o ś ć , ż e je d e n je j k o n ie c z a w s z e z w r ó c o n y je s t k u p ó łn o c y . Ż e g la r z e m o g ą w ię c ty m sp o s o b e m i w d zie ń i w n o c y o d ró ż n ić c z te r y s tr o n y św ia ta , a z a ra z e m o z n a c z y ć d o k ą d m ają p ły n ą ć . E u r o p e jc z y c y d o w ie d z ie li s ię o ig le m a g n e s o w e j od A r a b ó w o k o ło r. i io o p o C h r. U d o s k o n a lo n a p r z e z W e n e c y a n , d o p ie ro o k o ło r o k u 1300 w p o w s z e c h n e w e s z ła u ż y w a n ie . J a k o ż d o
p ie r o w te n c z a s h a n d e l i ż e g lu g a w z n io s ła się n a n ie w id z ia n y d o tą d s to p ie ń ro zw o ju .
Osady.
P ie r w s z a , je s z c z e n ie d o sta te c zn a , znajo m o ść m a r y n a r k i n ie d o z w a la ła p r z e d s ię b r a ć d a le k ic h i n ie p r z e r w a n y c h w y p r a w d o k r a jó w z n a czn ie o d le g ły c h . P o tr z e b n e - b y ł y ta k ż e c z ę s te m ie js c a w y p o c z y n k u d la n a p r a w y sta tk u , n a b ra n ia ż y w n o ś c i, s z c z e g ó ln ie j za ś d la u trz y m a n ia h a n d lu w n o w e j o k o lic y i s z e r z e n ia g o stą d w d a lsz e str o n y . M ie js c e t a k ie w o b c y m k ra ju n a z y w a się o s a d ą c z y li k o l o n i ą . P ie r w s z ą fe n ic k ą o sa d ą b y ł a w p o b liż u le ż ą c a w y s p a C y p r , p o te m K r e t a c z y li d zisie jsz a K a n d y a , d o k ą d z p o c z ą tk u p r z y b y li F e n ic y a n ie ja k o k o r s a rze c z y li r o z b ó jn ic y m o rsc y . P o c z e m z w ró c ili się k u w y b r z e ż o m A z y i M n ie jsze j, a k ie d y p ó źn ie j w y p a r li ich sta m tą d G r e c y , u d a li się k u w y b r z e ż o m p ó łn o c nej A f r y k i . W o k o lic y , g d z ie d ziś le ż ą T u n i s , A l g i e r i T r y p o l i s , ż a ło ż y li w ie le m iast, m ię d z y in n em i U t y k ę , A d r u m e t u m , W i e l k ą i M a ł ą L e p t i s i n a jw a ż n ie js ze ze w s z y s tk ic h m iasto K a r t a g i n ę . S tą d p o z a k ła d a li je s z c z e o s a d y n a p r z e c iw le g ły c h w y s p a c h : S y c y l i i i S a r d y n i i . A e n a jw a ż n ie js z y b y ł ich h a n d e l z H i s z p a n i ą , k tó r a w d a w n y c h c z a s a c h n a d z w y c z a jn ie b o g a tą b y ł a w z ło to, s r e b r o i in n e k ru s z c e . T u te ż F e n ic y a n ie p o z a k ła d a li n a jw ię k s z ą c z ę ś ć s w y c h o sa d , s z c z e g ó ln ie j w p o łu d n io w e j c z ę ś c i p ó łw y s p u , k tó r ą z w a li T a r - s i s a lb o T a r t e s u s . T u p o w s t a ły m ię d z y in n em i K a l p a , K a r t e j a , G a d e s (d z isie jsz y K a d ix ) , M a l a k a (M alaga) i H i s p a l i s (S ew ila). N a w e t p o za S ł u p y H e r k u l e s o w e — s k a ły , g d z ie d ziś le ż y G ib r a lta r i C e u ta — p u s z c z a li się F e n ic y a n ie i ż e g lo w a li p o w ie lk im , do o w e g o czasu n ie z n a n y m ,o c e a n ie A tla n ty c k im . N a w y p r a w ie sw e j w stro n ę p ó łn o c n ą p r z y b y li do w y s p , n a k t ó r y c h z n a le ź li n a j p ię k n ie js z ą c y n ę ; n a z w a li w ię c je w y s p a m i c y n o w e m i. P r a w d o p o d o b n ie b y ł y to w y s p y S c y lij- s k ie c z y li S o r liń s k ie u p o łu d n io w o -z a c h o d n ie g o k o ń c a B r y ta n ii. — Z w y b r z e ż y B a łt y c k ic h z d z is ie j s z y c h P r u s o tr z y m y w a li ta k ż e b u r s z t y n , c z y to, ż e o d w a ż n i ci ż e g la r z e sa m i d o c ie r a li do o w e j ziem i i w zam ian g o d o s ta w a li, c z y t y lk o p r z e z h a n d e l p o śre d n i d o c h o d z ił on rą k F e n ic y a n . B u r s z ty n z w a n y e l e k t r o n , m ia ł n a ó w c z a s , ja k o b a rd z o rza d k i, r ó w n ą ze z ło te m w a rto ść . F e n ic y a n ie w y r a b ia li z n ie g o n a s z y jn ik i i n a ra m ie n n ik i.
Wynalazki.
P rz e d m io te m h a n d lu F e n ic y a n nie b y ł y je d y n ie o b c e to w a r y , k tó r e sa m i s p r z e d a w a li; a lb o w ie m i p o ich m iasta ch w z n ió s ł s ię b y ł p r z e m y s ł do b a rd z o w y s o k ie g o sto p n ia . P o w s t a ły r o z lic z n e f a b r y k i; s z c z e g ó ln ie j z a s ły n ę ły fe n ic k ie far- b ie rn ie , z k t ó r y c h w y c h o d z iły w y r o b y b a r w y p u r p u ro w e j, w ó w c z a s o d w s z y s t k ic h s ą s ia d ó w p o s z u k iw a n e . S p o s ó b te n fa r b o w a n ia w y n a le ź li F e n ic y a - u ie. P o d łu g p o d a n ia p ie s o w c z a r s k i r o z g r y z ł na w y b r z e ż u m o rsk ie m n ie d a le k o T y r u , ś lim a k a p u r p u r o w e g o i p o w r ó c ił do s w e g o p a n a z p y s k ie m , na c z e rw o n o u fa r b o w a n y m . W ła ś c ic ie l m y ś lą c , że p ie s s k a le c z o n y , o ta r ł m u w e łn ą k r e w m n iem an ą. A le z d z iw ił się n ie m a ło , k ie d y n ie z n a la z ł r a n y , a n a to m ia st u jr z a ł w e łn ę p ię k n ie n a c z e rw o n o u b a r w io ną. C ie k a w o ś c ią z d ję ty , ś le d z ił p s a i s p o s tr z e g ł, że to ślim ak i, z m o rza n a b r z e g w y r z u c o n e , z a w ie r a ją w s o b ie ta k p ię k n y b a r w n ik . P o d o b n ie ż n a p r o w a d zić m ia ł p r z y p a d e k na w y n a la z e k s z k ł a . P o d łu g p o d a n ia ch c ie li s o b ie ż e g la r z e u g o to w a ć na b r z e g uo b ia d i p r z y r z ą d z ili w ty m c e lu z k a w a łk ó w s a le tr y , k tó r ą m ie li n a o k rę c ie , o g n is k o , n a k tó r e m g a r n k i u sta w ili. S a le tr a s to p iła się w o g n iu , z m ie s z a ła s ię z p ia sk ie m i p o p io łe m i u tw o r z y ła k u w ie lk ie m u zd z iw ie n iu ż e g la r z y b ły s z c z ą c ą m asę, k tó r a o stu d zo n a s ta ła s ię p ię k n y m p r z e ź r o c z y s ty m k a m ie n ie m t. j. sz k łe m . Ile ż to in n y c h w y n a la z k ó w p o c h o d z ić m oże od t e g o n ie lic z n e g o n arod u ! ' O tem , że oni w y n a le ź li p ism o g ło s k o w e , b y ł a ju ż p o w y ż e j m ow a.
Świetność Fenicyi.
P r z e z ta k r o z le g ły h a n d e l, o b e jm u ją c y w s z y s t k ie k r a je i m orza, F e n ic y a n ie sta li się n a jb o g a ts z y m i n a jza m o ż n ie jszy m n a ro d e m n a ziem i. T a k w ię c k ra ik , d aw n iej u b o g i, w y g lą d a ł t e r a z ja k p ię k n y o g ró d . C o c z te r y m ile w z n o s iło się w ie lk ie m iasto , a m ię d z y m iastam i, j a k b y z a s ia ł m n ó stw o k w itn ą c y c h za g ró d . Z w ie lk ie j lic z b y m iast n a jsła w n ie jsz e b y ł y : S y d o n i T y r u s . A ja k ie ż y cie b y ło w m ia sta ch i na w y b r z e ż a c h ! T u p o w ie w a ły ż a g le , w a r c z a ły k o ła , b i ł y m ło ty , w s z y s tk o ż y ło , w s z y s tk o s ię k r z ą ta ło , w s z y s t k o k u p c z y ł o ; m iasta i w y b r z e ż a p e łn e lu d zi c z y n n y c h i o b ro tn y c h .Upadek.
A l e ta za m o żn o ść n ę c iła c h c iw o ś ć i ch ę ć z a b o r ó w są sie d n ic h w o je n n y c h n a ro d ó w . O k o ło r o k u 600 p r z y b y ł N e b u k a d n e z a r z w ie lk ie m w o js k ie m ; S y d o n z d o b y ł ła tw o , T y r za ś d o p ie ro p o tr z y n a s to - le tn ie m o b lę że n iu . A l e z n a la z ł t y lk o p u ste m iasto , b o w s z y s c y m ie s z k a ń c y sc h ro n ili s ię z m ien iem n a są s ie d n ią w y s p ę , tam się o s ie d lili i n a n o w o z a b u d o w a li. W z n ió s ł s ię w ię c w k r ó tc e N o w y T y r , z c a ły m p r z e p y c h e m s ta re g o m iasta i s ta ł się s ie d lis k ie m h a n d lu ó w c z e s n e g o św ia ta .T r w a ło to do r. 332, k ie d y z d o b y w c a ś w ia ta k r ó l m a c e d o ń sk i, A le k s a n d e r W ie lk i, u s y p a w s z y
g r o b lę , z d o b y ł i z b u r z y ł to m iasto . K a z a ł on w p r a w d z ie zn ó w je o d b u d o w a ć , a le d a w n e j św ie tn o ś c i n i g d y ju ż w ię c e j n ie o d z y s k a ło . A lb o w ie m ju ż w ty m sa m y m r o k u z a ło ż y ł A le k s a n d e r w E g ip c ie m iasto A l e k s a n d r y ą , do k t ó r e g o p r z e n ió s ł się h a n d e l ś w ia ta . O d u p a d k u T y r u w y b r z e ż e fe n ic k ie p r z e z c i ą g ł e z a s p y p ia s k o w e w p r a w d z iw ą z a m ie n iło się p u s ty n ię , a d ziś sto ją tam lic h e c h a ty r y b a c k ie , g d z ie d a w n ie j n a jlu d n ie jsz e k w it n ę ły m iasta.
F e n ic y a n ie c z c ili s ło ń c e ja k o b o g a В a l a , k s ię ź y c ja k o b o g in ię A s t a r t ę i o g ie ń ja k o b o g a M o- l o c h a , k tó re m u lu d zi a o s o b liw ie d zie ci ż y w c e m p a lili n a o fiarę. D z ia ło s ię to ta k ż e w K a r t a g in ie , ja k o n a jzn a czn ie jsze j o sa d z ie fe n ic k ie j.
B ab illoń czycy, A syryjczyk o w ie i M edow ie. — Z kolei - panują nad A z y ą środkową, pod szczęśliw ym i zdobyw cam i wznoszą się szybko d o w ielkiej p otęgi; później zaś słabną coraz bardziej w skutek w e w nętrznych buntów i wojen zew nętrznych i dostają się pod
pano-S ie d lis k ie m w o je n n y c h t y c h n a ro d ó w b y ł a A z y a ś r o d k o w a , a m ia n o w ic ie w ie lk a r ó w n in a m ię d z y E u fr a te m i T y g r e m . R z e k i te w y p ły w a ją ze ź r ó d e ł n ie d a le k o o d sie b ie o d le g ły c h , w g ó r a c h a rm e ń sk ich , a w z b ie r a ją c i w y s tę p u ją c co r o k z k o r y ta , b y ł y d la tej r ó w n in y , z w ła s z c z a w b r a k u d e szczu , tem , czem N il d la E g ip tu . L ic z n e k a n a ły r o z p r o w a d z a ły w e w s z y s tk ic h k ie r u n k a c h w o d ę u ży źn ia ją c ą . D la te g o też ia ta i b ło g o s ła w io n a k r a in a b y ła n a jd a w n ie
j-R O Z D Z I A Ł I V .
sz e m sie d lis k ie m lu d zi. S e m ic i, p o to m k o w ie S e m a , n a z w a li ją S e n e a r, c z y li S in a a r, G r e c y za ś od s to lic y B a b ilo n u , B a b i l o n i ą . B a b ilo n c z y li B a b e l le ż a ł p o o b u b r z e g a c h d o ln e g o E u fr a tu i w k r ó tk im c z a s ie w o lb r z y m ie u r ó s ł m iasto . T w o r z y ł on c z w o r o b o k , k tó r e g o o b w ó d d zie s ię ć m il w y n o s ił. M u r y m ia s to o ta c z a ją c e , s ię g a ją c w y s o k o ś c i w ie ż, b y ł y ta k s z e r o k ie , że sz e ś ć w o z ó w o b o k s ie b ie m o g ło n a n ich s ię p o m ie ś c ić . S z e r o k i m o st ł ą c z y ł b r z e g i E u fra tu . N a je d n y m i d ru g im b r z e g u w z n o s ił się w y s o k i p a ła c k r ó le w s k i. O b a d w a p a ła c e m ia ły na s k le p io n y c h te r a s a c h n a jp ię k n ie js z e o g r o d y , p e łn e k w ia tó w i d rze w ; a z d a w a ło b y się ja k b y o g r o d y te c z a r o d z ie js k ą s iłą z a w ie s z o n e b y ł y w p o w ie trz u . O g r o d y t e w i s z ą - c e u w a ża n o w ó w c z a s za cu d św ia ta . W p o łu d n io w ej c z ę śc i m iasta w z n o s iła się w o b ło k i o lb r z y m ia sz tu c z n a g ó r a z p a lo n e j c e g ły . B y ł a to w i e ż a b a b i l o ń s k a . O lb r z y m ie g r u z y , po d ziś d zień p o d n a z w ą B i r s - N e m r o d , t. j. N e m ro d ó w g r ó d p o z o sta łe , ś w ia d c z ą o w ie lk o ś c i te g o p r a s ta r e g o d z ie ła r ą k lu d zk ic h .
J a k B a b ilo n n ad E u fra te m , p o d o b n ie n a w s c h o d nim b r z e g u T y g r u w z n o s iło się m iasto N i n i w a , s to lic a A s y r y i . M ia ła o n a 12 m il w o k o ło i p o d o b n ie ja k B a b ilo n , o lb rz y m im i o to c z o n a b y ła m uram i. W o b rę b ie m u ró w m iast ty c h b y ł y ta k ż e r o z le g łe p o la , g a je d a k t y lo w e i o g r o d y ; k raj b o w ie m o tw a r ty m a ło w o w y c h c z a sa c h d a w a ł b e z p ie c z e ń s tw a .
D z ie je B a b ilo ń c z y k ó w i A s y r y j c z y k ó w.
i. Dawne państwo Babilońskie
(2000— 1250).T y lk o n ie d o k ła d n e w ia d o m o ś c i p r z e c h o w a ły się z o n y c hb a rd z o d a w n y c h cza só w . B ib lia o p o w ia d a , że p o p o to p ie p o to m k o w ie N o e g o z g ó r y A r a r a tu , na k tó r e j s p o c z ę ła a rk a , za lu d n ili r ó w n in ę S in e a r. C h a l d e j c z y c y id ą c za b ie g ie m r z e k , z a ło ż y li p o d d o w ó d z tw e m N i m r o d a , p r a w n u k a N o e g o , n a tej ż y z n e j r ó w n in ie p a ń stw o , n a jd a w n ie js ze ja k ie zn ają d zie je C h a ld e js c y k r ó lo w ie B a b ilo n u , ta k ja k F a r a o n o w ie e g ip s c y , sz u k a li s ła w y w b u d o w a n iu o lb r z y m ic h g m a c h ó w . P a n o w a n ie ich tr w a ło do r. 1500; p o cze m p a n o w a li k r ó lo w ie a r a b s c y aż do r. 1250. W t e n c z a s u p a d ło p a ń s tw o , n ie m o g ą c o d e p r z e ć n a p a d ó w s ą sie d n ic h A s y r y jc z y k ó w , p o d k t ó r y c h p a n o w a n ie m B a b ilo n ia p r a w ie 600 la t p o zo s ta ła .
2.
Panowanie Asyryjczyków
(12 5 0 — 606). W e d le p ism a ś w ię te g o p a ń s tw o a s y r y js k ie je s t o sa d ą b a b i lo ń sk ą , z a ło ż o n ą n a w sch o d n im b r z e g u g ó r n e g o T y - g r u ; a z a ło ż y c ie le m m ia ł b y ć A s u r . N a jd a w n ie js ze d zie je i te g o p a ń s tw a są cie m n e i g u b ią s ię w cu d o w n y c h p o d a n ia ch . G łó w n ą ty c h p o d a ń p o s ta c ią je s t n a jp ie rw N in u s, a p o te m S e m ira m is. N in u s p o d b i ł b a rd z o w ie le lu d ó w o d E g ip tu a ż p o In d y e . P o w r ó c iw s z y d o d om u z o g r o m n y m i łu p a m i, z a ło ż y ł za p o m o c ą w ie lu t y s ię c y p o d b ity c h o lb r z y m ie m ia sto N i n i w ę n a w sch o d n im b r z e g u T y g r u . J e s z c z e sły n n ie js z e m b y ł o im ię S e m i r a m i d y , je g o ż o n y i n a s tę p c z y n i. M ia n o ją za c ó r k ę b o g in i. N ie m o w lę ciem n a śm ie rć w y d a n a , o d g o łę b i o trz y m u je p o ż y w ie n ie . Z n a le z io n a o d p a s te r z y , d o sta je się do n a c z e ln ik a k r ó le w s k ic h o w c z a rn i, u k t ó r e g o w y r a s ta n a p ię k n ą i ro zu m n ą d zie w ic ę . J ed en z d o w ó d c ó w w o js k k r ó le w s k ic h p o ją ł ją za żo n ę. S e m ira m is t o w a r z y s z y ła m u w w y p r a w ie , k tó r ą N in u s p r z e d s ię w z ią ł w c e lu p o d b ic ia p a ń s tw a b a k t r y js k ie g o . P o d c z a s d łu g ie g o a b e z s k u te c z n e g o o b lę ż e n ia s to lic y , B a k t r y , S e m ira m is, p o m ę sk u p r z y b r a n a , r o z p a tr z y ła s ię w t w ie r d z y n ie p r z y ja c ie ls k ie j, a p o te m n a c z e le n a jś m ie ls z y c h ż o łn ie r z y na m iejsce, stro m e m i s k a ła m i o b w a r o w a n e , i d la te g o najm n iej strze ż o n e , się w d a r łs z y , z d o b y c ie t w ie r d z y u ła tw iła . N in u s z a c h w y c o n y je j u ro d ą i o d w a g ą , za żo n ę ją p o ją ł. P o je g o śm ie rc i S e m ira m is w im ie n iu m a ło le tn ie g o sy n a , N i- n ia sza, sa m a s p r a w o w a ła r z ą d y . O c z y n a c h , ja k ie je j p r z y p is u ją , s łu c h a się j a k b y o ja k ic h cu d ach . W ś r ó d c ią g ły c h z w y c ię s t w , p r z e b ie g a ła o n a n a jo d le g le js z e k r a je ś w ia ta . B u d o w le , p o d z iw w z b u d z a ją c e , o k r y ł y c h w a łą i u w ie ń c z y ły je j p o c h ó d z w y c ię s k i. W i e lk ie p a ła c e w z n o s iły się s z c z e g ó ln ie w B a b ilo n ie i N in iw ie , ja k o w sto lic a c h je j p a ń stw a . W k o ń cu w y p r a w iw s z y s ię n a I n d y e , k ra j ten p o d b ić z a m ie r z y ła . In d o w ie u ż y li w b it w ie sło n i. S e m ira m is d a le k o zn a czn ie js zą ilo ś ć w ie lb łą d ó w , w s k ó r y w o le p r z y b r a n y c h , p r z e c iw nim w y p r o w a d z iła . N ie p r z y ja c ie l, o d k r y w s z y p o d s tę p , c a łą s iłą n a r z e k o m e s ł o n ie u d e r z y ł, a s z y k i a s y r y js k ie p o m ie s z a w s z y , w ie lk ą k lę s k ę im z a d a ł. S a m a S e m ira m is d w a r a z y b y ła ran n a. W e d łu g p o d a n ia , S e m ira m is w p o s ta c i g o ł ę b ic y u le c ia ła do n ieb a.
P o to m k o w ie S e m ir a m id y p a n o w a li do r. 880 p r z e d C h r. O c z y n a c h i lo sa c h t y c h k r ó ló w n ie m a m y b liż s z y c h w ia d o m o ś ci. W e d łu g z w y k łe g o m n ie m an ia, o sta tn i k r ó lo w ie a s y r y js c y g n u śn ie li w z b y t k a c h i ro z p u śc ie . T o s p r a w iło , że ró żn e , d o ty c h c z a s p o d b ite lu d y sią sie d n ie w y ła m y w a ły s ię z p o d w ła d z y k r ó la a s y r y js k ie g o . O k o ło p o ło w y w ie k u ó s m e g o w y b u c h a ły w s z ę d z ie p o w s ta n ia ; M e d y a i B a b y lo n ia ,
a n a w e t o d le g ła S y r y a z d o b y ły so b ie b ą d ź trw a łą , b ą d ź p rze m ija ją c ą n ie p o d le g ło ś ć .
W s z e la k o w s k u te k t y c h w s trz ą ś n ie ń n ie u p a d ło z u p e łn ie p a ń s tw o a s y r y js k ie , le c z tr w a ło d alej p o d in n ą d y n a s ty ą , i n ie z a d łu g o w z n io s ło s ię do n o w e j św ie tn o śc i. N a jb liż s i k r ó lo w ie n ie są zn an i aż do F u l a , o d k t ó r e g o p o c z ą w s z y , ro z ja śn ia ją s ię d zie je a s y r y js k ie św ia tłe m , k tó r e n a n ie rzu c a p ism o ś w ię te . F u l p a n o w a ł o k o ło r. 770 p r z e d C h r.; n a p a d ł na k r ó le s tw o iz r a e ls k ie i zm u sił k r ó la je g o do p ła c e n ia h a ra czu . S a l m a n a s a r z d o b y ł w r e s z c ie Sam a- r y ą , u p r o w a d z ił k r ó la H o z e ę i w ię k s z ą c z ę ś ć m ie s z k a ń c ó w do n ie w o li, i ty m sp o s o b e m p o ło ż y ł k o n ie c p a ń s tw u izra e ls k ie m u . S a n h e r y b z w y c ię ż y ł k r ó la ju d z k ie g o (710). T a k w ię c p a ń s tw o a s y r y js k ie r o z s z e r z a ło c o ra z d alej sw o je g ra n ic e . A l e z a le d w ie z a k w itło w c a łe j p e łn i, n a s tą p ił s z y b k o i z u p e łn y u p a d e k . O sta tn im k r ó le m m ia ł b y ć S a r a k, k tó r e g o n a z y w a ją ta k ż e S a r d a n a p a l e m. Z a p a n o w a n ia t e g o n ie w ie ś c iu c h a , u d e r z y ł ó w c z e s n y k r ó l m e d y js k i C y a x a r e s , p o łą c z y w s z y s ię z C h a ld e jc z y k a m i b a b i lo ń s k im i p o d n a c z e ln ik ie m N a b o p o l a s a r e m , na p a ń s tw o a s y r y js k ie i to z ta k im s k u tk ie m , że s t o li c a N in iw a z o s ta ła z d o b y ta i do s z c z ę tu zn iszczo n a (o k o ło 606 p r z e d C h r.), S a r a k s p a lił się sam ze w s z y s tk ie m i żo n am i i sk a rb a m i. Z w y c ię z c y p o d z ie lili się je g o k raje m . C z ę ś ć A s y r y i na le w y m b r z e g u T y g r u z a g a r n ę li M e d o w ie , k ra j n a b r z e g u p r a w y m z a b r a ł N a b o p o la s a r b a b ilo ń s k i.