538). Z a N a b o p o l a s a r a p r ę d k o się w z n io sło p a ń stw o b a b ilo ń s k ie , a p o d s y n e m je g o i n a s tę p c ą ,
w s p o m n ia n y m ju ż d aw n ie j N e b u k a d n e z a r e m {606 do 562) sta ło się p ie rw s z e m m o c a rstw e m w A z y i .
K r ó l ten z d o b y ł J e r o z o lim ę i u p r o w a d z ił Ż y d ó w do n ie w o li b a b ilo ń s k ie j. P o d b ił ta k ż e F e n ic y ą i d o t a r ł do P e lu z iu m w E g ip c ie , ta k , że p a ń s tw o je g o r o z c ią g a ło się o d N ilu aż p o T y g r . W s z e la k o p o śm ie rc i je g o z ró w n ą s z y b k o ś c ią u p a d a ło . P o d k r ó le m N a b o n e d e m , k t ó r y w w a lc e z С y - r u s e m s t r a c ił tro n i ż y c ie , p a ń s tw o b a b ilo ń s k ie s ta ło się p e r s k ą p r o w in c y ą . W o w y m c z a sie M e d y a n a k r ó tk i c z a s p ie r w s z e z a ję ła m iejsce.
B a b ilo ń c z y c y za jm o w a li się p r z e w a ż n ie r o ln i c tw e m , p o d n o s z ą c u ro d za jn o ść zie m i n a w o d n ia n ie m z a p o m o c ą k a n a łó w , na ten c e l p o b u d o w a n y c h . H i s t o r y k g r e c k i, H e ro d o t, p isz e , że zie m ia ich z p o s ia n e g o zia rn a tr z y s ta zia rn w y d a w a ła p lo n u ; d ziś j e s t o n a istn ą p u sty n ią , p ia sk a m i z a s y p a n ą , a w ś ró d g r u z ó w b u d y n k ó w , n ie g d y ś w s p a n ia ły c h , k r y je się z w ie r z d zik i. K w i t ł tu ta k ż e w ó w c z a s p r z e m y s ł; k o s z to w n e tk a n in y , k o b ie r c e , m iste rn ie rze ź b io n e s p r z ę t y b a b ilo ń s k ie s ły n n e b y ł y na W s c h o d z ie . Z r o z l e g ł y m h a n d lem B a b ilo ń c z y k ó w z k ra ja m i A z y i p r z e d n iej, a n a w e t z In d y ą , r o z p o w s z e c h n iły się ta k ż e ich m ia r y i w a g i. Im p r z y p is u ją p r ó c z te g o w y n a la z e k o s o b n e g o p ism a w k s z ta łc ie k lin ó w , z w a n e g o stą d к 1 i n o w e m. N a p is y te g o ro d za ju , zn a jd u ją ce się n a b u d o w la c h i p o m n ik a c h w B a b ilo n ii, A s y r y i i P e r- s y i o d c z y ta li d o p ie ro za n a s z y c h c z a s ó w u cze n i e u r o p e js c y . G r u z y sta ro ż y tn e j N in iw y , w p r z e c ią g u d w ó ch t y s i ę c y la t g r u b ą w a r s tw ą zie m i p o k r y t e , w y g lą d a ły j a k b y n a tu ra ln e w z g ó r z a ; to ż n a w e t p a m ię ć b y ła z a g in ę ła , g d z ie n ie g d y ś sta ło ono w ie lk ie m iasto.
D o p ie r o w n a s z y c h c z a sa c h k o n s u l fr a n c u sk i В o 11 a w p a d ł n a m y ś l sz u k a n ia g r u z ó w je g o w o n y c h w z g ó r z a c h i w r. 1841 r o z k o p y w a ć je za c z ą ł. P o nim d a ls z e p o s z u k iw a n ia c z y n ił A n g l i k L a y a r d . J a k o ż o d k r y to tam r e s z tk i p a ła c ó w i g r o b o w c ó w , a w n ich n a śc ia n a c h r z e ź b y i n a p is y , b ę d ą c e w a ż n y m p r z y c z y n k ie m do p o z n a n ia ż y c ia d o m o w e g o , sz tu k i i p r z e m y s łu A s y r y jc z y k ó w . B a b ilo ń c z y c y i A s y r y j c z y c y je d n a k o w e m ieli w y o b r a ż e n ia r e lig ijn e , p o d o b n e do w y o b r a ż e ń F e - n ic y a n . O d d a w a li o n i c z e ś ć b a łw o c h w a lc z ą c i a ł o m n i e b i e s k i m : sło ń c u , k s ię ż y c o w i i g w ia z d o m . S ło ń c e , B e l, to b ó g n a jw y ż s z y , o b o k n ie g o k s ię ż y c , to b o g in i M у 1 i t a. K a p ła n i b a b ilo ń s c y , w c z e ś n ie u w a ż a ją c i o b lic z a ją c ru c h c ia ł n ie b ie sk ic h , d ali p o c z ą te k p o w a żn e j n a u c e a s t r o n o m i i , z k tó r e j, p o n ie w a ż p r z y p is y w a li t y m ż e c ia ło m w p ły w n a d o lę lu d zi, w y r o d z iła s ię a s t r o l o g i a , ja k o b a ła m u tn a i n ie d o łę ż n a n a u k a w ie s z c z b ia r s tw a , p r z e p o w ia d a ją c e g o ze z n a k ó w n ie b ie s k ic h i g w ia z d , a n a s tę p n ie i ze s n ó w p r z y s z ło ś ć lu d zio m . A s tr o lo g ia i w św ie - c ie c h rz e ś c ija ń sk im p r z e z cz a s d łu g i, b o je s z c z e w X V I I w ie k u c z a s ó w n o w s z y c h , m ia ła z w o le n n i k ó w ; na d w o ra c h k r ó le w s k ic h i m o ż n y c h p a n ó w trz y m a n o o s o b n y c h a s t r o l o g ó w ; a i d ziś je s z c z e r e s z tk i jej b łą k a ją s ię g d z ie n ie g d z ie p o k a le n d a rz a c h i p o ta k z w a n y c h se n n ik a c h , b a ła m u c ą c y c h lu d n ie- o ś w ie c o n y .
Medya
(w b ib lii M ad ai) g r a n ic z y ła na za c h ó d z A s y r y ą i A r m e n ią , n a w s c h ó d z H y r k a n ią i P a r- t y ą , o d p o łu d n ia z P e r s y ą , o d p ó łn o c y p r z y p ie r a ła o m o rze K a s p ijs k ie . W c z ę śc i w sch o d n e j M e d y ib y ł a s to lic ą E k b a t a n a z w s p a n ia ły m za m k ie m k r ó le w s k im , o to c z o n y m sie d m io m ia m uram i. Ju ż w c z e ś n ie k ra j te n d o s ta ł się p o d p a n o w a n ie A s y - r y jc z y k ó w i z o s ta w a ł p o d za rzą d e m s a tra p ó w c z y li n a m ie s tn ik ó w . P o s z c z e g ó ln e u s iło w a n ia c e le m w y d o b y c ia s ię z p o d p a n o w a n ia a s y r y js k ie g o n ie o d n o s iły sk u tk u . D o p ie r o w ó sm y m w ie k u o d z y s k a li M e d o w ie n ie p o d le g ło ś ć . W s p o m n io n y ju ż k r ó l a s y r y js k i S a n h e ry b , p r z e d s ię w z ią w s z y n ie p o m y ś ln ą do E g ip tu w y p r a w ę , w o d w ro c ie w p a ń s tw ie ju d zk ie m zn a c zn ą c z ę ś ć w o js k a str a c ił. Z k lę s k i tej (712) s k o r z y s t a li M e d o w ie , a b y się o d e r w a ć od A s y r y i ; j a k o ? p o d k o n ie c ó sm e g o w ie k u zn ó w w ła s n y c h m ie li k r ó ló w . D e j o c e s , k t ó r y s ły n ą ł ja k o s p r a w ie d liw y i m ą d r y sę d zia, n a n o w o u p o r z ą d k o w a ł p a ń s tw o . M e d o w ie o b ra li g o k r ó le m (708 do 656). S y n je g o F r a o r t e s , p o d b iw s z y z n ó w p o d p a n o w a n ie m e- d y js k ie p o k r e w n y n a ró d p e r s k i, k t ó r y się b y ł w y d o b y ł z p o d w ła d z y M e d ó w , d o ta rł z w y c ię s k o a ż d o r z e k i H a lis w A z y i M n iejszej, a le na w y p r a w ie p r z e c iw A s y r y jc z y k o m s c h w y ta n y , śm ie rć p o n ió sł. O b u r z o n y tem s y n je g o C y a x a r e s w y p r a w ił się na A s y r y jc z y k ó w , a b y się p o m ś c ić ś m ie rc i o jca. A le w tem n ie s p o d z ia n ie n a je c h a ły z o k o lic k a u k a s k ic h M e d y ą tłu m y p lą d ru ją c e k o c z u ją c y c h S c y t ó w i p r z e z ła t 28 u c is k a ły k raj p o d b ity . W r e s z c ie p o w io d ło się k r ó lo w i m e d y jsk ie m u u w o ln ić k raj sw ó j od n a je źd źc ó w ; p o c z e m 'w so ju szu z k r ó le m b a b ilo ń s k im N a b o p o la - s a re m z d o b y ł ta k ż e N in iw ę (606) i w sc h o d n ie k r a je k r ó le s tw a a s y r y js k ie g o o d T y g r u do g ó r n e g o In d u d o M e d y i p r z y łą c z y ł. T y m sp o s o b e m M e d o w ie w z ię li g ó r ę w A z y i ; a le t y lk o czas k r ó tk i u trz y m a li się
n a tej w y s o k o ś c i ; b o ju ż za A s t y a g e s a , s y n a C y a x a r e s o w e g o , sta ła się M e d y a łu p e m s z y b k o w z r a s ta ją c e g o p e r s k ie g o p a ń stw a .
R O Z D Z I A Ł V .
Persow ie. — Cyrus zakłada państwo perskie i rozszerza je po naj piękniejszych krajach A z y i. — Z w ycięża K rezu sa, króla lidyjskiego, G rek ów w A z y i M niejszej, ginie w reszcie na w ypraw ie przeciw M a- sagetom. — N astępca jego K a m b izes zwraca się ku A fry c e i p od bija E gipt. — P o jego śm ierci i krótkiem bezkrólew iu obrano Jtró- lem Daryusza, który zaprowadza stały porządek w ew nętrzny i roz
szerza przez podboje granice państwa.
W ła ś c iw a P e r s y a , z w a n a P e r s i s , k r a in a g ó rz y s ta , p o p r z e r z y n a n a p a sm a m i g ó r i d olin am i, g r a n ic z y ła z S u z y a n ą , M e d y ą , K a r m a n ią i o d n o g ą P e r sk ą, a r z e k i A r a x e s , M e d u s i C y r u s s t a n o w iły g łó w n ą s ia tk ę je j w ó d . S to lic ą k r a ju b y ło m ia sto P e r s e p o l i s . n ie d a le k o A r a x e s u , z g r o b a m i k r ó le w s k im i. P e r s o w ie b y l i lu d e m w o je n n y m , k t ó r y p ro s te m z a h a r to w a ł s ię ż y c ie m . Z p o c z ą tk u p o d le g a li A s y r y j- c z y k o m , p ó źn ie j w y b ili się n a w o ln o ś ć , a le p o te m zn ó w d o s ta li się p o d p a n o w a n ie M e d ó w .
Cyrus
(558 do 529 p r z e d C hr.). D z ie je k r ó la t e g o g u b ią się w ro z lic z n y c h p o d a n ia c h . O je g o m ło d o śc i o p o w ia d a ją one, że k r ó l A s t y a g e s , tr a p io n y sn am i, p r z y w o ła ł w ie s z c z k ó w , a b y m u je w y tłó m a - c z y li. A ś n iło się ra z k r ó lo w i, że z c ó r k i je g o M a n d a n у w y p ł y w a ł a w ie lk a r z e k a , g r o ż ą c a ca łe j A z y i z a le w e m . W ie s z c z k o w ie r z e k li, iż c ó r k a je g o u ro d zi s y n a , k t ó r y g o tro n u p o z b a w i i ęałą^ A ayą-eeW tattn ie.P r z e s tr a s z o n y A s t y a g e s , c h c ą c z a p o b ie c sp e łn ie n iu feię p r z e p o w ie d n i, o d d a l c ó r k ę za żo n ę P e r s o w i, jivięc c z ło w ie k o w i, p o c h o d z ą c e m u z n a ro d u p o d b i te g o . A l e w ja k iś czas p o te m zn ó w m u się śn iło , | e z c ó r k i je g o w y r a s ta ło d rz e w o , k t ó r e g o g a łę z ie jjiad c a łą r o z p o ś c ie r a ły się A z y ą ; a w ie s z c z k o w ie b o w ie d z ie li, że se n ten d r u g i je s t t y lk o p o tw ie r d z e niem p ie r w s z e g o , źe za te m je s z c z e tem p e w n ie j się Spełn i. I zn ó w k r ó l b a rd z ie j się je s z c z e p r z e s tr a s z y ł ii o z a p o b ie ż e n iu s p e łn ie n ia się p r z e p o w ie d n i roz- n jy śla ł. S p r o w a d z ił w r e s z c ie c ó r k ę z P e r s y i n a d w ó r sTyój, a g d y p o w iła synaS o d d a ł g o p o w ie r n ik o w i s\yem u ' H a r p a g o w i i s p rz ą tn ą ć r o z k a z a ł. H arp a - g iis n ie c h c ia ł sam b y ć m p rd e rc ą d z ie c ię c ia ; p r z y w o ła ł w ię c p a s te r z a b y d ła k r ó le w s k ie g o i jem u s t r a c e n ie d z ie c k a p o le c ił. P a s te r z p r z y n ió s ł je do dom u, i o p o w ie d z ia ł żo n ie, co m u u c z y n ić r o z k a z a n o . Żona, k tó r e j d z ie c ię w ła ś n ie b y ł o u m a rło , zd ję ta lito ścią , p r o s iła m ęża, a b y n ie w y p e łn ia ł r o z k a z u i ra d ziła , a b y z w ło k i w ła s n e g o d z ie c ię c ia p r z e b r a ł w p ię k n e su k |e n k i ^ v n u k a k r ó le w s k ie g o i w y n ió s ł n a p u s ty n ię , a j^ g o s a m e g o p r z y ją ł za w ła s n e d z ie c ię . P a s te r z u c z y n ił w e d le r a d y żo n y. j T y m sp o s o b e m o c a la ł w n u k A s t y ą g e s ó w , c h o w a ł p ę zd ro w o u p a s te r z a i r ó s ł na p ię k n e g o c h ło p c a , k tó r V ro z u m e m i o d w a g ą p r z e w y ż s z a ł w s z y s tk ic h r ó w ie ś n ik ó w . M a ją c l a t ! 12, b a w ił się ra z z ró w ie - snynrn n a u lic y . C i o b ra li g o s w y m k r ó le m i w s z y s c y słu c h a li, p r ó c z s y n a M e d a m o ż n e g o , m a ją c e g o u d w o ru zn a cze n ie . N ie p o s łu s z n e g o k r ó l c h ło p ię c y s c h w y ta ć r o z k a z a ł i w y c h ło s ta ć . U k a r a n y c h ło p ie c z p ła c ze m p o b ie g fł do o jca , a te n ze s k a r g ą na d w ó r k r ó le w s k i p o s p ie s z y ł. A s t y a g e s k a z a ł p r z y w o ła ć p a ste r z a z
sy-nem . A k ie d y w e z w a n i sta n ę li, i k r ó l z a p y t a ł c h ło p c a , ja k śm ia ł się d o p u ś c ić ta k ie j z n ie w a g i na s y n u ta k zn a k o m ite g o p a n a , r z e k o m y s y n p a s te r z a o d r z e k ł b e z t r w o g i: „ K r ó lu ! c h ło p c u tem u s ta ło się p o s łu szn o śc i. T o w a r z y s z e m oi o b ra li m nie k ró le m . R o z k a z y w a łe m w ię c , ja k na k r ó la p r z y s ta ło . W s z u s c y słu c h a li m o ich r o z k a z ó w ; on sam t y lk o b y ł n A p - słu s z n y m i za s łu ż o n ą o d e b r a ł k a rę . J e ś lim z a w in i^ m n ie u k a r z ! “ Ś m ia ło ś ć ta c h ło p c a , je g o z a c h o w a n ie się i p o s ta ć sz la c h e tn a z a d z iw iły k r ó la ; a g d y b a r d ziej j ą ł się p r z y p a tr y w a ć , w ie lk ie g o do sw e j c ó r k i d o s tr z e g ł w nim p o d o b ie ń s tw a . P o c z ą ł za te m b a d a ć p a s te r z a ; a te n w s z y s t k o m u w y z n a ł K r ó l o d p r a w ił p a s te r z a b e z k a r y , a le n a H a r p a g a z a w r z a ł g n ie w e m ; n ie d a ł je d n a k p o z n a ć te g o p o so b ie , le c z p r z y w o ła w s z y g o , za o c a le n ie w n u k a d z ię k o w a ł i na u c ztę z a p ro sił. D o p ie r o p o d c za s tej u c z ty , stra szn e j d o k o n a ł z e m s ty : k a z a ł b o w ie m z a m o rd o w a ć s y n a H a r p a g o w e g o i p o d a ć o jcu p o tra w ę , z c ia ła je g o p r z y r z ą d z o n ą . P o c z e m z a p y t a ł H a r p a g a , j a k m u p o tr a w a s m a k o w a ła . A g d y ten o d p o w ie d zia ł, że b y ł a w y b o r n ą , o k r u tn y k r ó l s k in ą ł n a słu żb ę , k tó r a w k o sz u p r z y n io s ła g ło w ę c h ło p c a z a m o r d o w a n e g o . Z a d rż a ł na ten w id o k n ie s z c z ę ś liw y o jc ie c , a le n a z a p y ta n ie o k ru tn ik a , c z y w ie ja k ą ja d ł z w ie r z y n ę , o d r z e k ł sp o k o jn ie , że ją p o z n a ł i d o d a ł, iż w s z y s t k o s p r a w ie d liw e , c o k o lw ie k w m ąd ro ści s w e j k r ó l u c z y n i.
Z e m ś c iw s z y się ta k o k ru tn ie n a H a r p a g u , A s t y a g e s z n ó w z a p y t a ł w ie s zc z k ó w , ja k s ię te r a z m a r z e c z z je g o d a w n ie js z y m i snam i, k ie d y С у r u s — ta k ie im ię dano w n u k o w i k ró le w s k ie m u — o c a la ł. W ie s z c z - k o w ie u s p o k o ili k r ó la tłó m a c z ą c , że s n y ju ż s ię
s p r a w d z iły , g d y ż C y r u s b y ł k r ó le m n ad c h ło p c a m i a in n y m ju ż n ie b ę d zie . U c i e s z y ł się z tej o d p o w ie d zi A s t y a g e s i w n u k a do P e r s y i r o d z ic o m o d e s ła ł.
C y r u s p o lu ją c i ć w ic z ą c s ię w s p ra w a c h r y c e - s k ic h , w y r ó s ł n a d z ie ln e g o m ło d zie ń c a . D o w ia d y w a ł się o nim H a r p a g u s , k t ó r y w p r a w d z ie s tłu m ił b y ł w s ^ ł e na p o z ó r n ie w y m o w n ą b o le ś ć , a le k r z y w d y s^JEj stra s zn e j n ie za p o m n ia ł. J a k o ż p e w n e g o razu w y p r a w ił g o ń c a do C y ru s a , p r z e s y ła ją c m u za ją c a w d arze . G o n ie c p r z y te m o ś w ia d c z y ł m u, a b y b e z ś w ia d k ó w r o z c ią ł b rzu c h zająca. U c z y n ił to C y r u s i z n a la z ł w nim list, w k tó r y m H a r p a g u s o p o w ie d z ia w s z y , c z e g o to d o z n a ł za je g o o c a le n ie , w z y w a ł, a b y s ię p o m ś c ił s w e j w ła sn e j i je g o k r z y w d y . R a d z i ł w ię c , a b y C y r u s sta n ą ł n a c z e le P e r s ó w , z n o s z ą c y c h n ie c h ę tn ie p a n o w a n ie M e d ó w ; sam za ś ja k o d o w ó d c a w o js k m e d y jsk ic h , w s z e lk ą p o m o c o b ie c a ł. C y r u s u s łu c h a ł r a d y i w e z w a ł s ta r s z y c h n a ro d u d o z r z u c e n ia ja r z m a m e d y js k ie g o . N a c z e le h u fc ó w ja z d y , w w o jn ie w y ć w ic z o n e j, s t o c z y ł p o d P a s a r g a d a m i (558) b itw ę z k r ó le m A s ty a g e s e m , a o d n ió s łs z y z w y c ię s tw o , s tr ą c ił g o z tro n u i p o łą c z y ł p o d sw e m b e r łe m P e r s ó w i M e d ó w .
P o tem z w y c ię s t w ie C y r u s do A z y i p rze d n ie j s ię w y b r a ł. T u b o w ie m K r e z u s , k r ó l lid y js k i, a A s t y a g e s a s z w a g ie r , w o jn ę p r z e c iw n iem u g o t o w a ł. K r ó le s t w o lid y js k ie o b e jm o w a ło za c h o d n ią c z ę ść A z y i M n ie jsze j p o r z e k ę H a lis. S a r d e s b y ło je g o sto lic ą . G r e c y , n a w y b r z e ż a c h A z y i M n iejszej o s ie d li, u z n a w a li z w ie rz c h n ic tw o K r e z u s a , a e u r o p e js c y w d o b r y c h z n im z o s ta w a li sto su n k a c h . N a d w ó r K r e z u s a p r z y b y ł b y ł p e w n e g o ra zu m ę d rz e c g r e c k i S o l o n . K r e z u s b y ł n a jb o g a ts z y m z k r ó ló w ; to ż
p o k a z a w s z y s k a r b y s w e S o lo n o w i, z a p y t a ł g o , za li zn a s z c z ę ś liw s z e g o od n ie g o c z ło w ie k a ? S o lo n w y* m ie n ił A t e ń c z y k a T e l u s a , k t ó r y w ie lk ie j z d zie c i s w y c h d o ż y w s z y p o c ie c h y , n a s tę p n ie z a s z c z y tn ą z a o jc z y z n ę p o le g ł śm ie rcią . N a w tó re z a p y ta n ie K r e - zu sa, k o g o p o T e lu s ie u w a ża za n a js z c z ę ś liw s z e g o , S o lo n w s p o m n ia ł o b r a c ia c h K l e o b i s i e i B i t^o- n i e, d z ie ln y c h m ło d zie ń c a c h , u w ie ń c z o n y c h n a i g r z y s k a c h , k tó r z y , g d y m a tk a ich, k a p ła n k a , u d a ć się m ia ła do ś w ią ty n i d la s p e łn ie n ia o fia r y , a na p o d o r ę d z iu n ie b y ło w o łó w , sam i z a p r z ą g łs z y się do w o zu , m a tk ę do ś w ią ty n i z a w ie ź li, o d z g r o m a d z o n e g o lu d u za ten c z y n w ie lb ie n i. I m a tk a r o z c z u lo n a p r o s iła b o g ó w d la ta k d o b r y c h s y n ó w o n a j w ię k s z e , ja k ie g o lu d zio m u d z ie lić m o g ą , b ło g o s ła w ie ń stw o . J a k o ż p o sk o ń c zo n e j o fie rz e m ło d z ie ń c y u sn ę li w ś w ią ty n i, a b y ł to sen w ie c z n y . O b ra ż o n y w id o c z n ie terni o d p o w ie d zia m i, K r e z u s z a p y t a ł w r e sz c ie S o lo n a , za li je g o sz c z ę ś c ia za n ic s o b ie n ie m a, g d y g o p o m ija ją c, ta k n ie z n a c z n y c h lu d zi ja k o s z c z ę ś liw y c h w y m ie n ia . O d r z e k ł m u na to m ę d rz e c : „ K r e z u s ie , ż y c ie n a sze trw a m niej w ię c e j la t siedm - d ziesią t, a ża d en d zień w n iem do d r u g ie g o n ie p o d o b n y . T y ś w p r a w d z ie b a rd z o b o g a t y i nad b a rd z o lic z n y m p a n u je sz n a rod em , a le s z c z ę ś liw y m b ę d z ie m ożn a c ię n a zw a ć, g d y s z c z ę ś liw ie d o k o n a s z ż y w o ta . D o la lu d z k a je s t zm ien n a, a w e w s ze c h sp ra w a c h k o ń c a c z e k a ć n a le ż y “ . S ły s z ą c to K r e z u s , n ie w ie le so b ie c e n ił m ą d ro ść S o lo n a i p o ż e g n a ł g o , w c a le m u czci n ie o k a z a w s z y . W ja k iś c z a s p o te m , g d y z a m ie rz a ł r o z p o c z ą ć z C y ru s e m w o jn ę , K r e z u s n ie p e w n y jej sk u tk u , w y s ła ł z d ro g im i d aram i p o s e ls tw o do w y r o c z n i d e
l-fic k ie j w G r e c y i z z a p y ta n ie m o jej sk u te k . W y r o czn ia o d p o w ie d z ia ła : „ G d y K r e z u s w y r u s z y p r z e c iw P e rs o m , z b u r z y w ie lk ie p a ń s tw o " . U w a ż a ją c o d p o w ie d ź za d o b rą d la sie b ie w ró żb ę , K r e z u s w o jn ę C y r u s o w i w y d a ł, a w niej o sta te c zn ie w ie lk ie zb u r z y ł p a ń stw o , b o i tro n s tr a c ił i sam s ię do n ie w o li d o sta ł. R o z g n ie w a n y C y r u s k a z a ł g o s p a lić na sto- sie. S to ją c ju ż n a sto sie, n ie s z c z ę ś liw y K r e z u s p r z y p o m n ia ł so b ie s ło w a m ęd rca g r e c k ie g o i z żalem w y m ie n ił p o t r z y k r o ć n a z w isk o S o lo n a . Z d ję ty c ie k a w o śc ią , C y r u s z a p y t a ł o p r z y c z y n ę t e g o w o ła n ia , a d o w ie d z ia w s z y się o m ąd rej p rz e s tro d z e , n ie t y lk o d a r o w a ł K r e z u s o w i ż y c ie , le c z o d tąd g o w ie lc e p o w a ż a ł.
P o c z e m C y r u s w y s ł a ł w o jsk a na z d o b y c ie A z y i M n ie jsze j; d o w o d z ił n iem i n a jp ie rw M a z a r e s , a p o t e g o ż śm ie rc i H a r p a g u s ; sam zaś C y r u s w y p r a w ił się na p a ń s tw o A s y r y js k ie i u d e r z y ł n a B a b ilo n . P rz e m o c ą n ie m ożn a b y ło w z ią ć te g o o lb r z y m ie g o m iasta, z d o b y ł je w ię c p o d stę p e m . W ś r ó d ciem n ej n o c y k a z a ł s p u ś c ić w o d ę E u fr a tu w w y k o p a n y k a n a ł; p o c ze m w o js k o p e r s k ie , b ro d z ą c p o p a s w w o dzie, w e s z ło do m iasta, n a p a d ło n ie s p o d z ia n ie n a m ie s z k a ń c ó w , w ła ś n ie b ie s ia d u ją c y c h , i z d o b y ło B a b ilo n .
P a n o w a n ie C y r u s a s ię g a ło od m o rza Ś r ó d z ie m n e g o aż do d a le k ie j In d y i. N ie p o p r z e s ta ją c na tem , d z ie ln y C y r u s u d e r z y ł na u b o g ic h a w a le c z n y c h M a- sa g e tó w , m ie s z k a ją c y c h po tam tej stro n ie m orza K a s p ijs k ie g o . K r ó lo w a ich, T o m i г у s, w id z ą c n ie b e z p ie c z e ń s tw o , s z u k a ła z g o d y , a le h a r d y z d o b y w c ą n ie c h c ia ł o niej s ły s z e ć . W z w y c ię z k im p o c h o d z ie za p u s z c z a ł się d alej w g łą b k ra ju i w z ią ł n a w e t s y n a
k r ó lo w e j do n ie w o li. W te n c z a s lu d w s z y s t e k p o w s ta ł d o r o z p a c z liw e j w a lk i. C y r u s z o s ta ł p o b ity i sam p o le g ł w w a lc e . W e d łu g p o d a n ia , r o z g n ie w a n a T o - m iry s k a z a ła u c ią ć g ło w ę z a b ite m u C y r u s o w i i w r z u cić ją w n a c z y n ie , k r w ią n a p e łn io n e , w y r z e k łs z y te p a m ię tn e s ło w a : „N a p ij się do s y t u o k r u t n ik u !“
W e d le in n e g o p o d a n ia C y r u s w y s z e d ł z w y c ię s k o z w o jn y z M a s a g e ta m i, a z g in ą ł d o p ie ro w w y p r a w ie n a In d ó w . C ia ło je g o z ło ż o n o w o so b n y m g r o b o w c u w p o b liż u P e r s e p o lis u , i n a s tę p u ją c y na nim p o ło ż o n o n a p is: „ C z ło w ie k u , jam je s t C y ru s , K a m b iz e s a s y n , k t ó r y z d o b y łe m p a n o w a n ie P e r so m , a p a n o w a łe m n a d A z y ą . N ie z a z d ro ś ć m i t e g o p o m n ik a ! "
Kambizes
(529 do 522 p r z e d C hr.). C y r u s ó w s y n s t a r s z y i n a s tę p c a , o d z ie d z ic z y ł z tro n e m i w o je n n e g o d u ch a ojca. W y p r a w iw s z y s ię n a E g ip t, p o b ił p o d P e lu z y u m k r ó la P sa m e n ita , z a ją ł s to lic ę M em - fis i k raj z a m ie n ił w p r o w in c y ę p a ń s tw a p e r s k ie g o . A l e w y p r a w a n a p o łu d n ie do E t y o p ii w c a le się n ie p o w io d ła . S t r a c iw s z y zn a czn ą c z ę ść w o js k a , k r ó l p r z y b y ł do T e b , g d z ie o d e b r a ł n o w ą z ło w r o g ą w ia d om o ść. Z n a c z n y o d d z ia ł w o js k a , w y s ła n y p r z e c iw A m o ń c z y k o m , b u rz a z u p e łn ie z a s y p a ła w p u s ty n i p ia s k ie m . D o t k n ię t y do ż y w e g o tem n ie p o w o d z e niem , k r ó l p r z y b y ł do M em fis. M ia s to o d d a w a ło się zu p e łn e j ra d o śc i. Z n a le z io n o b o w ie m n o w e g o A p is a i w u r o c z y s ty m p o c h o d z ie o p ro w a d z a n o g o po m ie śc ie . K a m b iz e s m n iem a ł, że E g ip c y a n ie c ie s zą się z je g o n ie s z c z ę ś c ia . P o r w a ła g o w ię c w ś c ie k ło ś ć : k a ż a ł żo łn ie rzo m u d e r z y ć n a tłu m y lud u , a k a p ła n ó w s m a g a ć r ó z g a m i. N ie d a r o w a ł n a w e t sam em u b o ż k o w i A p is o w i; k a z a ł g o b o w ie m p r z e d s ie b iep r z y p r o w a d z ić i z a k łu ł m iecze m . A l e n ie d o s y ć n a t e m ; K a m b iz e s , o d d a w s z y s ię p ija ń stw u , n ie s r o ż y ł się n a s a m y c h t y lk o E g ip c y a n a c h , le c z d o p u s z c z a ł s ię o k ru c ie ń s tw i n a P e rs a c h . N a w e t żo n a je g o , b r a t r o d z o n y S m e r d у s i sio stra p a d li o fiarą je g o w ś c ie k ło ś c i. T a k ie o k ru c ie ń s tw a o d w r a c a ły o d n ie g o s e rc a n arod u . P e w ie n M e d y jc z y k , do b ra ta K a m b iz e s a b a r d z o p o d o b n y , k o r z y s t a ł z t e g o n ie z a d o w o le n ia i p o d n a z w is k ie m S m e r d y s a , k t ó r e g o ś m ie rć z a ta jo n o , o p a n o w a ł tro n . K a m b iz e s p o s ta n o w ił u d a ć s ię do S u z y d la u k a ra n ia b u n to w n ik a ; a le śm ierć, k tó r ą s o b ie ś c ią g n ą ł, m ie cze m się s k a le c z y w s z y , n ie d a ła m u s p e łn ić z e m s ty . I r z e k o m y S m e r d y s ta k ż e n ie d łu g o c ie s z y ł się p r z y w ła s z c z o n y m d o sto je ń stw e m . O s z u s tw o je g o w y d a ło się i p r z y p ła c ił j e ż y c ie m . N a c z e le s p is k u p r z e c iw n iem u p o d n ie s io n e g o , s ta n ę ło sied m iu P e r s ó w s z la c h e c k ie g o rod u , a m ię d z y n im i D а г у u s z, s y n H y s ta s p a . S p is k o w i u m ó w ili się , że ten z p o m ię d z y n ich zo s ta n ie k r ó lem , k t ó r e g o k o ń o w s c h o d z ie s ło ń c a n a jp ie rw za r ż y p o d m iastem , d o k ą d m ie li w y je c h a ć . K o ń D a- r y u s z a z a r ż a ł p i e r w s z y ; g r z m o t i b ły s k a w ic a t o w a r z y s z y ł y tem u zd a rzen iu , co w z ię to za d o b rą w ró żb ę . W tej c h w ili to w a r z y s z e D a r y u s z a z e s k o c z y li z k o n i i p a d łs z y p rze d nim n a k o la n a , u zn ali g o p anem .
Daryusz
p a n o w a ł o d r. 521 do 485 p rze d C h r y stu se m . W ty m d łu g im p r z e c ią g u czasu z a p r o w a d za ją c m ą d re u rz ą d z e n ia i r o z p r z e s tr z e n ia ją c d o t y c h c z a s o w e g ra n ic e , k r ó l te n p o d n ió s ł P e r s y ą n a n a j w y ż s z y sto p ie ń p o tę g i i św ie tn o śc i. P o d z ie lił k r a j n a d w a d z ie ś c ia s a tr a p ii c z y li n a m ie stn ictw , i p o w y z n a c za ł w k a żd e j p o tr z e b n e d a n in y ; a le k ie d y w ł a ś n ie b y ł te m z a ję ty , w y b u c h ł r o k o s z w B a b ilo n ie .D a r y u s z u d a ł się tam n a c z e le w o js k a i z d o b y ł z b u n to w a n e m ia sto p o d s tę p e m i p o św ię c e n ie m Z o p i- r u s a , k t ó r y o d e r ż n ą ł so b ie n o s i u s z y , i u w ia d o m iw s z y k r ó la o s w y m zam iarze, u d a ł się ja k o z b ie g d o B a b ilo n u . P r z y b y w s z y do m iasta z m y ś lił, że mu o k r u tn y k r ó l p e r s k i w y r z ą d z ił ta k ą k r z y w d ę ; o ś w ia d c z y ł w ię c , że c h c ia łb y z e m śc ić s ię na nim . O szu k a n i B a b ilo ń c z y c y d a li m u d o w ó d z tw o n ad m a ły m o d d zia łe m w o js k a , n a k tó r e g o c z e le z r o b ił k ilk a p o m y ś ln y c h w y c ie c z e k . Z je d n a w s z y so b ie p rze z to p o w s ze c h n e za u fa n ie , o tr z y m a ł d o w ó d z tw o n ad c a łe m w o jsk ie m , k tó r e w y d a ł P e rs o m i o t w o r z y ł im b r a m y m iasta. U ś m ie r z y w s z y w te n sp o s ó b b u n t w B a b ilo n ie , D a r y u s z w y p r a w ił się p r z e c iw S c y to m za D u n aj. A l e w y p r a w a ta w ś ró d r o z le g ły c h s te p ó w w c a le się n ie p o w io d ła . Z a to p o k o n a ł D a r y u s z g r e c k ie o s a d y w A z y i M n ie jsze j, k tó r e c h c ia ły p r z y p o m o c y G r e k ó w e u r o p e js k ic h z rz u c ić jarzm o p e r sk ie . P o c z e m k r ó l p o s ta n o w ił ze m ś c ić się na G r e k a c h e u r o p e js k ic h , za p o m o c n ie s io n ą p o w s ta ń c o m . W y n i k ł y stą d k r w a w e i d łu g o le tn ie w o jn y , o k t ó r y c h p ó źn ie j w s p o m n ie m y .
W k r a in ie sw e j, g ó r a m i i d o lin a m i p o p r z e r z y - n an ej, P e r s o w ie tru d n ili się ro ln ic tw e m , ch o w em b y d ła i k o n i. W c z e ś n ie też z z a h a rto w a n y c h m ie s z k a ń c ó w d zie ln i w y r o b ili się w o j o w n i c y ; to te ż w s k u te k d łu ż s z e g o a s t a łe g o za ję c ia w ty c h trz e c h k ie r u n k a c h , w y r o b ił y s ię t r z y s ta n y , ja k b y w ie lk ie t r z y r o d y : r o ln ik ó w , p a s te r z y i w o jo w n ik ó w Z w o jo w n ik ó w , t w o r z ą c y c h ro d za j s z la c h ty , p o c h o d z ili k r ó lo w ie i w y ż s i p a ń s tw a d o s to jn ic y . Z ra zu w y w ie r a li w ie lk i w p ł y w na s p r a w y p u b ic z n e k a p ła n i, z w a n i M a g a m i , p ó źn ie j k r ó lo w ie s a m o w ła d n ie rzą d z ili.
P e r s o w ie i p o k r e w n i z nim i M e d o w ie je d n a k o w e m ie li w y o b r a ż e n ia r e lig ijn e . W i e r z y li o n i w istn ie n ie d w ó c h b o g ó w d u c h ó w : b o g a ś w ia tło ś c i i b o g a cie m n o śc i. T a m te n z w a ł się O r m u z d, ten A r y m a n . O d O rm u zd a p o c h o d z i w s z y s tk o d o b re, o d A r y m a n a w s z y s t k o złe , w s z e lk ie n ie s zc zę ś c ia na ś w ie c ie . O b u o ta c z a ją z a s tę p y d u c h ó w r ó ż n y c h s to p n i ; d o b re s łu ż ą O rm u zd o w i, z łe A r y m a n o w i. B ó g ś w ia tło ś c i i je g o d u c h y w a lc z ą n ie u s ta n n ie z b o g ie m c ie m n o śc i i je g o d uch am i. W k o ń c u z w y c ię ż y O r- m uzd, a p o k o n a n y A r y m a n ta k ż e d o b ry m się stanie. I ż y c ie lu d z k ie n a w a lc e d o b r e g o ze złe m p o le g a . 0 ile lu d zie w w a lc e tej n ad z łe m o d n o szą z w y c ię s tw o , o t y l e u ła tw ia ją z w y c ię s tw o O rm u zd o w i. D la te g o to p o w in n i ż y ć u c z c iw ie , k o c h a ć c n o tę a w s tr ę t c z u ć do z łe g o , m o d litw ą w z m a c n ia ć siłę do w a lk i ze w s z e lk ie m złem , s z a n o w a ć z d r o w ie a n ie d a w a ć so b ie p r z y c z y n y do chorób* p o m a g a ć c h o ry m 1 n ie s z c z ę ś liw y m , a p r z e z to z łe u su w a ć, ch o w a ć z w ie r z ę ta u ż y te c z n e a tę p ić s z k o d liw e , u p r a w ia ć z ie m ię n a r o lę u ro d za jn ą , a p r z e z to w y p le n ia ć s z k o d liw e c h w a s ty . W y z n a w c y tej w ia ry , k tó r ą s p is a ł Z o r o a - s t e r w k s ię d z e ś w i ę t e j : Z e n d A w e s t a , n ie b u d o w a li św ią ty ń . S y m b o le m b o g a ś w ia tło ś c i b y ł y u n icL isiońce i o g ie ń .
G recy. — Podania greckie. — W yobrażen ia religijne. — W ie k b o haterski. — Z królestw g reckich potw orzyły się po największej części rzeczypospolite, które tylko w spólny języ k i religia, am fiktyonie i igrzyska narodowe łą cz y ły w całość. — Z pom iędzy państw Sparta i A te n y najwcześniej stalszemi rządziły się ustaw am i; owej n ad ał istawy L ik u rg (880), tym Solon (594). R eszta drobnych państw
urządziła się, mniej lub w ięcej, na w zór Sparty lub A ten .
Grecya.
W n a jd a w n ie js z y c h c z a s a c h zn an a b y ł a ;ylk o m a ła c z ę ś ć E u r o p y , m ia n o w ic ie c y p l jej p o łud n iow o* w s c h o d n i c z y li d z is ie js z y p ó łw y s e p B a ł k a ń s k i. T u to b y ł y s ie d z ib y G r e k ó w . T y lk o na p ó ł n o c y p ó łw y s e p g r e c k i ł ą c z y ł się ze s ta ły m lą d e m ; z in n y c h trz e c h stro n o b le w a ło g o m orze. W p ó ł no cn ej c z ę ś c i p ó łw y s p u b y ł y : T r a c y a , M a c e d o n ia i I lir y a , k t ó r y c h do G r e c y i n ie liczo n o . W G r e - c y i p ó ł n o c n e j z a s łu g iw a ły na u w a g ę z ie m ie : T e s a lia i E p ir ; w ś r o d k o w e j c z y li H e 1 a d z i e : B e o c y a , a w niej m iasta, T e b y , L e u k tr a i C h e r o n e a ; F o c is z m iaste m D e l f i ; A t y k a z A te n a m i; w G r e c y i p o ł u d n i o w e j , c z y li na d a w n y m P e - l o p o n e s i e (dżiś M orea) k r a i n y : K o r y n t , E lis , A r k a d y a , M e se n ia , A r g o s i L a k o n ia z g łó w n c .n m ia stem S p a rtą . D o G r e c y i lic z o n o ta k ż e m n ó stw o w y s p r o z rz u c o n y c h p o są sie d n ic h m o r z a c h ; zn a czn ie jsze m ię d z y n iem i b y ł y : K r e t a , C y p r , E u b e a , S a la m is, D e lo s , P a r o s , K o r c y r a , I ta k a i w ie le in n y c h . W y so k ie g ó r y p r z e r z y n a ły G r e c y ę , a z ich w z g ó r z s p ł y w a ł y w r ó ż n y c h k ie r u n k a c h s tr u m y k i i m a łe r z e k i w n a jp rz y je m n ie js z e d o lin y .W i e lk i ła ń c u c h g ó r , c ią g n ą c y się na p ó łw y s p ie w g łó w n y m k ie r u n k u od p ó łn o c n e g o za ch o d u k u p o łu d n io w e m u w s c h o d o w i, tw o r z y w sw e m r o z g a łę zie n iu p o w ie rzc h n ią je g o . N a g r a n ic y m ię d z y M a c e d o n ią i T e s a lią w z n o si się O lim p ; m ię d z y T e s a lią a E p ire m P i n d u s sta n o w i g r a n ic ę ; E t/ a z w ą w o zem T e r m o p i l s k i m d z ie li T e s a lią od H e la d y . W tej w z n o sz ą się P a r n a s , H e l i k o n , C y t e r o n . P e lo p o n e s , cie ś n in ą K o r y n c k ą z H e la d ą p o łą c z o n y , t w o r z y w śr o d k u p ię k n ą w y ż y n ę A r k a d y js k ą , g ó ram i o to czon ą. C ią g n ą c y s ię stą d na p o łu d n ie T a j g ę t u s o d g r a n ic z a ł L a k o n ią od M e s e n ii i p r z y lą d k ie m T e n a r u s w p a d a ł w m orze. G r e c y a o to c z o n a b y ł a z trz e c h stron m orzem , k tó r e p r z e d e w s z y s t- k ie m od s tr o n y w s c h o d n ie j w r z y n a ją c s ię w ląd , w ie le d o g o d n y c h c z y n iło za to k , u ła tw ia ją c y c h ż e g lu g ę , a z n ią z a w ią z y w a n ie i u tr z y m y w a n ie s to su n k ó w z są sie d n im i k raja m i, a z w ła s z c z a z A z y ą M n ie jszą.
N a te jto ziem i ż y li i r o z w ija li s ię d a w n i je j m ie s z k a ń c y , w e s e li i p ię k n i, ja k p r z y r o d a k ra ju i b łę k it n y stro p n ie b io s. B y ł to n a ró d b a rd z o p o ję tn y , o b d a r z o n y w ie lk ie m i zd o ln o ś c ia m i do p o e z y i, m u z y k i, r z e ź b y i b u d o w n ic tw a , w o g ó le do sz tu k p ię k n y c h ; a za razem p e łe n z d o ln o ś c i i z a m iło w a n ia n a u k n a jp o w a ż n ie jsz y c h i n a jg łę b s z y c h , w y m a g a ją c y c h ś c is ły c h i g łę b o k ic h b ad ań . D z ie ła , p o G r e k a c h p o z o s ta łe , p o d ziś d zień słu ż ą je sz c ze za w z o r y , na k t ó r y c h się k s z ta łc ą n a r o d y c a łe j n o w o ż y tn e j o ś w ie co n ej E u r o p y .
Pelasgowie.
N a jd a w n ie js z y m i m ie sz k a ń c a m i tej p ię k n e j zie m i b y li P e la s g o w ie , k t ó r z y p r z y b y w s z y z A z y i , w e d łu g p o d a n ia o s ie d lili się w T r a c y i i T esa lii, i r o z k r z e w ili się stą d p o c a ły m p ó łw y s p ie i s ą sie d n ic h w y s p a c h . P o m im o b a r d z o o d le g łe j s t a r o ż y tn o ś c i, w k tó r e j ż y li P e la s g o w ie , n ie b y ł to lu d d z ik i, a lb o w ie m w ie lk i p o e ta H o m e r z o w ie P e la s - g ó w b o s k i m i . O w s z e m tru d n ili się on i ch o w e m b y d ł a i r o ln ic tw e m , m ie li s ta łe s ie d z ib y , z a k ła d a li m ia s ta i b u d o w a li z o g r o m n y c h b r y ł kam ien nych,-- b e z w a p n a lu b in n e g o ro d za ju sp o je n ia , ta k zw a n e C y k l o p i e m u r y , z k t ó r y c h r e s z tk i z a c h o w a ły się p o n a sze c z a s y . G łó w n y m ich b o g ie m b y ł Z e u s (Jow isz), a g łó w n e m m ie jsce m je g o cz c i D o d o n a w E p ir z e .
Helenowie czyli Grecy.
Z cza s e m n a z w isk o P e - la s g ó w co ra z b a rd z ie j z n ik a ło z d zie jó w , a n a to m ia st w z n o s iło s ię c o ra z św ie tn ie j n a z w is k o H e 1 e n ó w, i s ta ło się w k o ń c u p o w s z e c h n e m c a łe g o n a ro d u m ian em . P ie r w o tn ie m ie s z k a li H e le n o w ie w zie m i te s a ls k ie j H e la s. P r z e d p o k r e w n y m i P e la s g a m i o d z n a c za li się on i w y ż s z y m sto p n ie m o ś w ia ty i śm ia ły m i r y c e r s k im i c z y n a m i. Z p a n o w a n ie m sw e m r o z s z e r z a li i n o w e n a z w is k o . Z b ie g ie m czasu p le m io n a p e la s g ic k ie , p r z y jm u ją c p o n a jw ię k s z e j czę ści o ś w ia tę H e le n ó w , p r z y b r a ły i ich n a z w isk o , n ie k tó re za ś o d ła m k i P e la s g ó w w y s z ł y z G r e c y i i o s ie d lili się w Ita lii.W e d le p o d a n ia p o c z ą te k H e le n ó w m ia ł b y ć n a s tę p u ją c y : P r o m e t e u s z — p o to m e k ro d u b o g ó w T y t a n ó w , s t w o r z y c ie l ro d za ju lu d z k ie g o , je g o n a u c z y c ie l i d o b r o c z y ń c a , k t ó r y g o na p r z e k ó r Z e u s o w i o b d a r z y ł d o b ro d z ie js tw e m o g n ia , z n ie b a na z ie m id p r z y n ie s io n e g o , a za to z r o z k a z u Z e u sa p r z y k u t y d o s k a ł y k a u k a s k ie j, p r z e z la t t r z y d z ie ś c i w is ia ł m ię d z y n ie b e m a p r z e s tw o re m w ó d m o rsk ic h , c o d z ie ń k a le c z o n y o d o rła , s z a r p ią c e g o m u za w s ze o d ra sta
-ją c ą w ą tr o b ę — b y ł o jc e m D e u k a l i o n a . T e n , g d y Z e u s p o to p e m z g ła d z ił b e z b o ż n y ró d lu d zk i, z żo n ą P i r h ą , d la b o g o b o jn o ś c i o c a lo n y , s ta ł się ro d za ju lu d z k ie g o o d n o w ic ie le m , c is k a ją c z żo n ą z p o le c e n ia b o g ó w k a m ie n ie , k t ó r e się z a m ie n ia ły w lu d z i p łc i o b o je j. D e u k a lio n a i P ir h y sy n e m b y ł H e le n , od k t ó r e g o zn ó w p o s z li s y n o w ie : E o l u s , D o r u s i X u - t u s . O d d w ó ch p ie r w s z y c h w y w o d z ą p o c z ą te k E o- l o w i e i D o r o w i e ; od s y n ó w zaś X u t u s a : J o n a i A c h e u s z a , J o n o w i e i A c h a j o w i e . C z te r y te p le m io n a r o z r o d z iły s ię p o c a ły m k ra ju i o sa d a ch . R z y m ia n ie n a z y w a li w s z y s t k ie p le m io n a w sp ó ln e m m ian em G r e k ó w ( Graeci), p ra w d o p o d o b n ie o d d aw n ej n a z w y p le m io n , z a m ie s z k a ły c h w za ch o d n iej c z ę ś c i p ó łw y s p u g r e c k ie g o , z k tó r ą się n a jp ie rw z a p o z n a li. O d ła c iń s k ic h w y r a z ó w : Graeci, Graecia p o s z ły i n a z w y u n o w o ż y tn y c h n a ro d ó w e u r o p e js k ic h u ż y w a n e ; stą d i m y n a ró d d a w n y c h H e le n ó w n a z y w a m y G r e k a m i a k raj ich G r e c y ą .
Podania greckie.
J a k o p o c z ą tk u H e le n ó w , p o d o b n ie o n a jd a w n ie js z y c h d ziejach s w y c h w o g ó le , G r e c y m ieli t y lk o p o d a n i a , k tó re , u stn ie p r z e c h o w u ją c się p r z e z czas d łu g i z p o k o le n ia w p o k o le n ie , r o z lic z n y m u le g a ły zm ian o m , a d o p ie ro p ó źn ie j w u tw o ra c h p o e tó w i r z e ź b ia r z y s ta ls z e p r z y b r a ł y k s z ta łty . A ja k p o d a n ie o H e le n a c h s ię g a aż d o P r o m e t e u s z a , p o to m k a T y t a n ó w , n a jd a w n ie j s z e g o ro d u b o g ó w : p o d o b n ie i in n e p o d a n ia d z ie jo w e łą c z ą się z w y o b r a ż e n ia m i r e lig ijn e m i i p o d a n iam i o b o g a c h , w c h o d z ą c y c h z lu d źm i w sto su n k i p o k re w ie ń s tw a . J a k o ż n a jd a w n ie js z e r o d y k r ó le w s k ie i b o h a te r o w ie b ą d ź w p r o s t o d b o g ó w w y w o d z ą s w e p o c h o d z e n ie , b ą d ź s p o k r e w n ie n i są z n im i w b liż
s z y m lu b d a ls z y m sto p n iu . Z te g o te ż p o w o d u n ie zb ę d n a je s t do zro zu m ie n ia p o d a ń d z ie jo w y c h z n a jo m o ś ć w y o b r a ż e ń i p o d a ń r e lig ijn y c h .
Wyobrażenia i podania religijne.
G r e c y n ie c z c ili ta k ja k m y B o g a je d y n e g o , le c z w ie lu b ó s t w o m : b o g o m i b o g in io m , c z e ść o d d a w a li. N ie b o , c ia ła n ie b ie s k ie , zie m ie i w o d y , z ja w is k a i s i ł y w p r z y r o d z ie d zia ła ją c e u w a ż a li za b ó stw a , w y o b r a ż a ją c je s o b ie w p o s t a c i a c h l u d z k i c h i w s z e lk ie z a le t y i w a d y lu d zk ie j n a tu ry im p r z y p isu ją c . J e n o w ie lk o ś c ią i p o tę g ą b ó s tw a te r ó ż n iły się od lud zi.N a p o c z ą tk u b y ł c h a o s , t. j. za m ę t ż y w io łó w w ła d n ie u ję ty c h , z a p e łn ia ją c y n ie s k o ń c z o n y p r z e stw ó r, n ad k tó r y m u n o s iła s ię m g ła ciem n a. Z c h a o su w y ło n iła się n a jp ie rw G e a (Ziem ia), ja k o o l b r z y m i t w a r d y k r ą ż e k , i w y d a ła z s ie b ie U r a - n u s a (N iebo) i cie m n ą p o d so b ą p r z e p a ś ć : T a r t a r u s , n a s tę p n ie za ś M o rze ( P o n t u s ) . G e a z a ś lu b iła U ra n u s a . O d n ich p o s z e d ł n a jd a w n ie js z y ró d b o g ó w : T y t a n ó w ; m ie li b o w ie m U ra n u s i G e a sz e śc iu s y n ó w i t y l e ż c ó re k . Z s y n ó w K r o n o s r o k o s z p r z e c iw o jcu p o d n ió s ł i s tr ą c iw s z y się w T a r- tar, w ła d z ę n ad ś w ia te m so b ie p r z y w ła s z c z y ł. S tr ą c o n y o jc ie c p r z e k lą ł g o , a b y od d z ie c i s w y c h te g o sa m e g o d o z n a ł lo su . K r o n o s z a ś lu b ił sio strę , T y - ta n k ę R e ę . D z ie ć m i ich b y l i s y n o w ie : H a d e s , P o s e i d o n , Z e u s , i c ó r k i : H e s t y a , D e m e t e r. H e r a . A b y z a p o b ie c sp e łn ie n iu się p r z e k le ń s tw a ojca, K r o n o s d z ie c i te, g d y się n a r o d z iły , p o ły k a ł. T y lk o n a jm ło d sze m a tk a o c a liła , p o d ło ż y w s z y m ę żo w i k am ień , z a w in ię ty w p ie lu c h y . O c a lo n e m d z ie c k ie m b y ł Z e u s . M a tk a u k r y ła g o na w y s p ie K r e cie, g d z ie w p r z e c ią g u ro k u n a d o jr z a łe g o w y r ó s ł
m ęża. U w ia d o m io n y od niej, co za s z ło z je g o r o d z e ń s tw e m i ja k ie je m u g r o z iło n ie b e z p ie c z e ń s tw o , Z e u s n a jp ie rw zm u sił o jca do p r z y w r ó c e n ia ż y c ia p o łk n ię t y m d zie cio m , a p o te m , z n iem i się p o łą c z y w s z y , z o jce m i ro d e m T y t a n ó w r o z p o c z ą ł w a lk ę . Z e u s ze s tro n n ik a m i s w y m i, do k t ó r y c h p r z y łą c z y li się n ie k t ó r z y T y t a n i i T y ta n k i (n a jzn a czn ie jsi: T y ta n O c e a n u s i T y t a n id a P ro m eteu sz), n a O l i m p i e z a ją ł s ta n o w is k o ; p r z e c iw n ic y z e b ra li się na g ó r z e O t r y s . W a lk a t r w a ła la t d zie się ć . Z w y c ię z c ą w y s z e d ł z niej Z e u s ; p o k o n a n e g o o jca i p r z e c iw n ik ó w T y t a n ó w o d T a r ta r u s t r ą c ił i u w ię z ił, sam zaś, po- r u c z y w s z y b r a c io m : P o s e i d o n o w i z w ie rz c h n ic tw o n ad m orzem i w o d am i, H a d e s o w i nad T a rta re m , r e s z c ie za ś r o d ze ń stw a , d zie c io m s w y m i stro n n i k o m T y ta n o m za rzą d p o s z c z e g ó ln e m i sp ra w a m i, o b j ą ł n a jw y ż s z ą w ła d z ę n a d św iate m , n ad b o g a m i i lu d źm i. A lb o w ie m w ła ś n ie p o sk o ń c zo n e j z T y t a n am i w a lc e P r o m e t e u s z , z s tą p iw s z y z O lim p u n a zie m ię , d a ł p o c z ą te k r o d o w i lu d zk ie m u , tw o r z ą c z ziem i, w o d ą z w ilż o n e j, p o sta c i do b o s k ic h p o d o b n e, k tó r e b o g in i A t e n a o ż y w iła sw e m tch n ien ie m . T y m c z a s e m z a g n ie w a n a na Z e u s a G e a z a u w ię z ie n ie s y n ó w s w y c h T y t a n ó w , p o d b u r z y ła p r z e c iw n iem u T у f o n a, ta k ż e s y n a s w e g o , p o tw ó r p r z e r a ż a ją c e j p o s ta c i o stu łb a c h sm o c z y c h , a o cza ch i p a s z c z a c h o g n ie m z io n ą c y c h . W i e lk i stra c h p a d ł na b o g ó w , je d n i się u k r y li, d r u d z y a ż do E g ip tu u m k n ę li. T y l k o Z e u s i c ó r k a je g o A t e n a sta n ę li do w a lk i; Z e u s T y f o n a g ro m e m p o ra z ił, a c ie ls k o je g o , zio n ą c e o g n ie m , E tn ą p r z y w a lił.
N ie z ra ż o n a tem G e a G i g a n t ó w , in n y c h s w y c h s y n ó w , do w a lk i z Z eu sem w e z w a ła ( Gigantomachia)
G ig a n c i, w z ro s te m d o s ię g a ją c y g ó r s z c z y tó w , w y r y w a ją c z p o sa d g ó r y , k ła d li je d n ą na d ru g ą , a b y się d o sta ć n a O lim p , n a k t ó r y c is k a li o g r o m n e s k a ły i w y r w a n e z k o rz e n ie m a z a p a lo n e d ę b y . N a w e zw a n ie Z e u sa w s z y s c y b o g o w ie i b o g in ie , a n a w e t