jako podstawa analizy programów kształcenia kadr instruktorskich

(na przykładzie karate i łucznictwa)

W praktyce zarówno instruktorzy, jak i trenerzy spełniają różnorakie czynności i trudno jest dokładnie wyznaczyć zakres ich kompetencji. Szkolenie kierowane przez obie wymienione grupy opiera się dlatego m.in. na zbliżonych treściach programowych części ogólnej i specjalis­ tycznej. Tę ostatnią opracowano w każdej dyscyplinie sportu na pod­ stawie „wytycznych”, które ustalały m.in. liczbę godzin przeznaczonych na zajęcia teoretyczne i praktyczne, natomiast tematykę określali twórcy programów uwzględniając własne doświadczenia, przy czym nie pod­ kreślali w układzie jej treści — znaczenia czynności zawodowych. Tym­ czasem wiadomo, że stale narastająca wiedza i przede wszystkim umieję­ tności warsztatowe powinny w znacznym stopniu determinować przygo­ towanie instruktorów do pracy, co ma ścisły związek z efektywnością. Na podstawie powyższych przesłanek postanowiono przeanalizować część specjalistyczną programu kształcenia instruktorów sportu klasy pierwszej w karate (Sterkowicz 1984) i łucznictwie (Ligarzewski 1984). Wymienione dyscypliny w zasadniczy sposób różnią się bowiem między sobą charakterem współzawodnictwa sportowego.

Wyjściem do wspomnianej analizy były badania opinii na temat rangi czynności zawodowych. Założono, że powinny być one preferowane w programach kształcenia przyszłych szkoleniowców, co sugeruje w swym opracowaniu Tumanian (1985).

Celem badań było uzyskanie odpowiedzi na pytania:

1. Czy ankietowani szkoleniowcy obu porównywanych dyscyplin przypisują podobne znaczenie poszczególnym czynnościom zawodowym i które z nich są najważniejsze?

2. Czy treści specjalistycznych programów kształcenia instruktorów karate i łucznictwa znajdują swoje odzwierciedlenie w czynnościach zawodowych?

190 Jerzy Januszewski, Stanisław Sterkowicz

Badaniami objęto 68 szkoleniowców karate (53,1% badanej popula­ cji) oraz 60 łucznictwa (62,5% objętych punktacją przez Polski Związek Łucznictwa za osiągnięcia w 1987 roku). Pytania zawarte w kwes­ tionariuszu ankiety dotyczyły oceny własnego warsztatu pracy, opinii respondentów na temat znaczenia poszczególnych elementów przygoto­ wania sportowca do zawodów wysokiego szczebla oraz ważności — pro­ ponowanych przez Tumaniana (1985) — dziewiętnastu czynności szkole­ niowych ocenianych w 4-stopniowej skali (1 — bardzo ważna, 2 — waż­ na, 3 — mniej ważna, 4 — nieważna).

Zebrane dane pozwoliły na obliczenie średniej oceny przyznanej dla każdej czynności i w ten sposób określenie jej znaczenia. Umożliwiło to obliczenie współczynników korelacji rang ,,R — Spearmana” (Clauss i Ebner 1972) między wspomnianymi grupami w obu dyscyplinach sportu.

Następnie przeanalizowano specjalistyczne części programów, szuka­ jąc w nich powiązań z kształceniem czynności zawodowych. Prawdopo­ dobny czas na ich realizację szacowano w godzinach, w zależności od ogólnego wymiaru przewidzianego na dany temat.

W dalszej kolejności zsumowano godziny przeznaczone w kolejnych tematach na kształcenie poszczególnych funkcji zawodowych, co po­ zwoliło na utworzenie nowej rangi ich ważności i wykrycie trzech bloków tematycznych. Pierwszy — to tematyka programów nie wiążąca się bezpośrednio z kształceniem czynności zawodowych, drugi — kształ­ cąca je oraz trzeci — brakująca ale potrzebna (funkcje, które nie mają pokrycia w treściach programowych).

Dla zadań zawodowych uporządkowanych zgodnie z opinią szkole­ niowców oraz liczby godzin przeznaczonych na ich realizację, obliczono również współczynnik korelacji rang.

Charakterystyka

badanej kadry

Motywy podjęcia pracy szkoleniowej w obu rozpatrywanych dyscyp­ linach sportu są bardzo zbliżone i pokrywają się z wynikami badań Nowakowej (1983). Dotyczą one zamiłowania i zainteresowania sportem, jak również chęci przekazywania własnych umiejętności w pracy z mło­ dzieżą i sprawdzenia się w wykonywanym zawodzie. Wśród ankietowa­ nych dominowały więc motywy poznawcze i ambicjonalne.

Kadra szkoleniowa w karate była o kilkanaście lat młodsza (x = 26,0 lat) i pracowała krócej (x=5,5 lat) niż specjaliści łucznictwa (odpowiednio 39,7 i 13 lat). Większość badanych posiadała staż sędziowski (wśród karate­ ków 61,8%, a u łuczników 76,5%) oraz zawodniczy (odpowiednio 100%

i 87,7%). Przedstawiciele obydwu dyscyplin prowadzili treningi z zawo­ dnikami we wszystkich kategoriach wiekowych.

Wystarczająco długi staż pracy, jak i zdobyte tą drogą doświadczenie zawodowe pozwalają sądzić, że respondenci znają dobrze swój warsztat pracy, co czyni ich opinie wiarygodnymi.

Odmiennie przedstawiają się poglądy szkoleniowców obydwu dys­ cyplin na czas potrzebny do osiągnięcia sukcesu w zawodach sportowych wysokiej rangi. Trenerzy karate uważają, że okres ten wynosi średnio 5,3 lat, natomiast łucznicy — 7,5 lat.

Tabela 1. Czynniki decydujące o udanym występie w zawodach sportowych wysokiej rangi (w %%)

Lp. Nazwa czynnika Karate Łucznictwo

1. Przygotowanie techniczno-taktyczne 33,9 36,1 2. Przygotowanie fizyczne 33,1 19,2 3. Przygotowanie psychiczne 22,8 21,8 4. Przygotowanie teoretyczne, doświadczenie, elementy

przypadkowe, błędy przeciwników, sprzęt i inne io a 22,9

W tab. 1 zestawiono czynniki, które — zdaniem respondentów — de­ cydują o udanym występie w zawodach sportowych o najwyższym prestiżu. Z jej danych liczbowych wynika, że wymienione elementy (poza przygotowaniem techniczno-taktycznym i wolicjonalnym) różnią się w obu syscyplinach, co wiąże się z odmiennym charakterem współ­ zawodnictwa sportowego.

Czynności zawodowe w

świetle

kadry szkoleniowej

W tab. 2 przedstawiono ocenę czynności zawodowych w opinii respondentów obydwu dyscyplin sportu. Badani zgodnie stwierdzili, że do najważniejczych w ich działalności zawodowej należy dziewięć na­ stępujących czynności: kierowanie przygotowaniem techniczno-taktycz­ nym, fizycznym i wolicjonalnym, planowanie procesu treningowego i jego kontrola, organizacja pracy wychowawczej i procesu odnowy oraz kierowanie wychowankami na zawodach i ich przygotowaniem teoretycz­ nym.

Tylko w trzech spośród dziewiętnastu analizowanych czynności za­ wodowych wystąpiła znaczna rozbieżność. Dotyczyło to prowadzenia dokumentacji i sprawozdawczości, oraz naboru i selekcji oraz udzielania pierwszej pomocy w nagłych wypadkach. Na ogół jednak wyższej pozycji czynności zawodowych na skali ocen szkoleniowców karate odpowiadała

192 Jerzy Januszewski, Stanisław Sterkowicz

Tabela 2. Czynności zawodowe w opinii szkoleniowców oraz szacowana liczba godzin przeznaczona na ich kształcenie w części specjalistycznej programów

Lp. Nazwa czynności zawodowej

Karate Łucznictwo Ocena w pkt. Suma godzin Ocena w pkt Suma godzin 1. Kierowanie przygotowaniem

techniczno--taktycznym zawodnika 1,13 25 1,10 31 2. Kierowanie przygotowaniem fizycznym

sportowca 1,22 13 1,31 12.5 3. Planowanie procesu treningowego 1,31 11 1,24 8 4. Kontrola procesu treningowego i stanu or­

ganizmu zawodnika 1,38 6,5 1,45 8 5. Kierowanie przygotowaniem wolicjonal-

nym sportowca 1,45 2,5 1,78 3,5 6. Organizacja pracy wychowawczej w grupie 1,54 0,5 1,85 0 7. Kierowanie wychowankami na zawodach 1,57 0 1,84 4 8. Organizacja procesu odnowy i wypoczynku 1,81 0 1,97 0 9. Kierowanie teoretycznym przygotowaniem

sportowca 1,83 2 2,02 9 10. Podwyższanie kultury osobistej zawodnika 1,97 0 2,10 0 11. Przeprowadzanie naboru i selekcji 2,12 0,5 1,62 3 12. Organizacja obozów sportowych 2,13 0 2,33 0 13. Udzielanie pierwszej pomocy lekarskiej 2,14 0,5 2,72 1 14. Przygotowywanie trenerów-pomocników

i sędziów 2,15 0 2,60 6 15. Rozwiązywanie problemów organizacyj­

nych wiążących się z treningiem 2,21 0 2,30 1 16. Nadzór nad postępami zawodników w

edukacji szkolnej 2,51 0 2,28 0 17. Prowadzenie badań do prac naukowo-me-

todycznych 2,59 0 2,55 3,5 18. Organizacja i sędziowanie zawodów 2,75 0 2,76 6 19. Prowadzenie dokumentacji i sprawozdaw­

czości 3,00 0,5 2,11 4,5

wyższa ranga w ocenie łuczników, a obliczony współczynnik korelacji rang wyniósł 0,868. Funkcje zawodowe w obu dyscyplinach są zatem bardzo zgodne.

Przyjmując za Tumanianem (1985) granice średnich ocen obser­ wowano, że do bardzo ważnych zadań zawodowych szkoleniowcy karate zaliczają funkcje oznaczone w tab. 2 numeracją od 1 do 7, natomiast łucznictwa od 1 do 5 i 11. Do ważnych czynności zakwalifikowano odpowiednio od 8 do 17 oraz 6-10, 12, 14, 15, 16 i 19, a do mniej ważnych — nr 18 i 19 (karate) oraz 11 i 18 (łucznictwo). W świetle przyjętych kryteriów nieważnych funkcji profesjonalnych nie stwier­ dzono.

Analiza programów szkolenia

Treści programów specjalistycznych powinny przede wszystkim kształcić zawodowe czynności przyszłego instruktora i to proporcjonal­ nie do ich znaczenia. Nasuwa się więc pytanie — czy założona preferen­ cja znalazła odbicie w zwiększonej liczbie godzin przewidzianych pro­ gramem na ich kształcenie?.

Analiza treści programowych wskazuje, że takie tematy jak: „Rozwój i organizacja karate na świecie i w Polsce”, a także „Historia Między­ narodowej Federacji Łuczniczej i Polskiego Związku Łuczniczego” moż­ na zaliczyć do pierwszego bloku tematycznego. Nie mają one bezpośred­ niego związku z zawodowymi czynnościami instruktora, ale unifikują wiadomości dotyczące przesłanek historycznych oraz stanu organiza­ cyjnego obu dyscyplin sportu, co w sumie przemawia za kontynuacją tych tematów.

Pozostałe treści programowe przygotowują instruktora karate tylko do dziewięciu spośród rozpatrywanych czynności, a do czternastu w łu- cznictwie (stanowi to drugi blok tematyczny). Ponadto podporządkowa­ nie odpowiedniej liczby godzin nie zawsze idzie w parze z podkreślaną już ważnością kolejnych funkcji, świadczą o tym wartości obliczonych współczynników korelacji rang między czynnościami zawodowymi (u- szeregowanymi przez szkoleniowców) a liczbą godzin przeznaczonych w programach na ich realizację. Dla karate „R” wynosił 0,724, a dla łucznictwa 0,418. Nie potwierdza to założonej we wstępie hipotezy.

Wspomniana niezgodność (mimo dosyć wysokiego „R” dla karate) jest jeszcze bardziej widoczna, gdy przeprowadzi się analizę sumy godzin zamieszczonych w tab. 2. Pomijając układ ich proporcji z funkc­ jami zawodowymi można zauważyć, że programy specjalistyczne nie przewidują żadnych treści odnoszących się do niektórych czynności profesjonalnych. W kształceniu instruktorów karate dotyczy to aż dzie­ więciu, a w łucznictwie — pięciu. Stanowi to trzeci ze wspomnianych bloków tematycznych— pominięty w programach.

Poddana analizie tematyka przygotowująca do pracy instruktorów sportu klasy pierwszej jest zatem — z formalnego punktu widzenia — „jednostronna”, podobnie jak to ma miejsce w procesie kształcenia trenerów (Sterkowicz i Januszewski 1988). Ujmuje ona bowiem w swych treściach tylko najważniejsze czynności (i to nie zawsze), pomijając część zagadnień wychowawczych czy organizacyjnych. Tymczasem duży od­ setek tych treści można znaleźć w częściach ogólnych programów. Nie dotyczą one jednak konkretnej dyscypliny sportu, gdyż nie są oparte na jej obserwacjach. Wyłania się zatem potrzeba prowadzenia badań (zwią­ zanych z powyższymi zagadnieniami wychowawczymi i organizacyjnymi

194

w karate i łucznictwie), które pozwolą na systematyczne włączanie ich wyników oraz wiedzy już dostępnej do programów specjalistycznych, nawet kosztem treści ogólnych.

Podsumowanie

Znaczenie czynności zawodowych w opinii badanych szkoleniowców obydwu dyscyplin sportu okazało się wysoce zbieżne. Podkreślano, że do najważniejczych należą: przygotowanie zawodnika od strony technicz- no-taktycznej, fizycznej i wolicjonalnej, planowanie i kontrola procesu treningowego oraz działania wychowawcze na treningu i zawodach. Ocena ważności czynności zawodowych może stanowić zatem podstawę do opracowania modelu działalności kadry szkoleniowej w karate i łucz­ nictwie.

Część specjalistyczna analizowanych programów nie uwzględnia tre­ ści kilku znaczących czynności zawodowych. Przyjęta w badaniach hipo­ teza, nie znalazła zatem całkowitego potwierdzenia. Wyłania się więc potrzeba weryfikacji analizowanych programów, tym bardziej że wzrosła już wiedza specjalistyczna dotycząca karate i łucznictwa.

Proponowana próba analizy programów jest prosta w swym założeniu i pozwala na wyodrębnienie brakujących tematów oraz na formalne określeniu struktury godzin przeznaczonych na treści programowe. Prze­ mawia to za możliwością ewentualnego wykorzystania jej przez specjalis­ tów weryfikujących i tworzących programy kształcenia we wszystkich dyscyplinach sportu.

Piśmiennictwo

Clauss G., Ebner H. 1972. Podstawy statystyki dla psychologów, pedagogów i socjologów.

PZWS, Warszawa.

Ligarzewski R. 1984. Tymczasowy program szkolenia instruktorów sportu klasy pierwszej (czfii

specjalistyczna) — Łucznictwo. GKKFiS-RCMSKFiS, Warszawa.

Nowak M. 1983. Aforyięy podjęcia i wykonywania pracy w zawodzie trenera. Sport Wy­

czynowy, nr 10.

Sterkowicz S. 1984. Program szkolenia instruktorów sportu klasy pierwszej (częić specjalistycz­

na) — Karate. GKKFiS-RCMSKFiS, Warszawa (maszynopis).

Sterkowicz S., Januszewski J. 1988. Czynnołci zawodowe trenerów a program ich kształcenia.

W: Kształcenie kadr kultury fizycznej. Zeszyty Naukowe 58, AWF, Kraków.

Tumanian G.S. 1985. O nowom kamplieksie ucziebnych disciplin dlja kafiedr IFK,

wypuskajuszczich trienerow priepodawatieliej po widu sporta. Tieorija i Praktika Fiziczeskoj

The Importance of Professional Activities as the Basis of the Instructors’ Training Programmes Analysis

Summary

The objective of the elaboration was to present the relationship between the special parts of the instructors’ training programmes with their futurę professional activities.

An inąuiry ąuestionnaire dealing with the importance of particular Professional activities was applied while examining 68 karate and 60 archery instructors.

Among nineteen professional activities in both events the most important ones dealt with both technical, tactical, physical, voluntary preperation and the training process planning and controlling. The specialistic part of the training programmes does not take into con- sideration improving some of most important professional activities of the futurę instructors. Therefore, this situation entitles to a possible verification of hitherto existing programmes.