Akademii Wychowania Fizycznego
Sędzia sportowy — to osoba działająca w imieniu określonych in stytucji i organizacji, reprezentująca odpowiednie przepisy i regulaminy, kierująca i rozstrzygająca toczącą się walkę sportową zgodnie z tymi przepisami. L. Lachowicz (1981, s. 81) podkreśla obowiązek pode jmowania przez arbitrów decyzji „zgodnie z duchem i literą tych przepisów” (podkr. autorzy).
Sędzia sportowy jest zatem tą osobą, która egzekwując przestrzeganie zasad, a więc ducha sportu i litery prawa sportowego — uczy. W jego społeczną rolę wpisane są działania związane z budowaniem świadomości prawnej współzawodniczących i obserwatorów zmagań sportowych. Tak jak zawodnik powinien prezentować wolę rycerskiej walki, tak sędzia, swoją postawą, decyzjami, sposobem bycia powinien propagować wszystkie wartości sportu. Działając publicznie, szczególnie w trudnych warunkach, arbiter musi spełniać szereg ról jednocześnie: od roli opiekuna zawodników poczynając, na egzekutorze wymierzonych przez siebie kar kończąc. Pełni zatem funkcję złożoną, w której powinien dominować aspekt wychowawczy (Barczyk 1972, Hrinki 1977, Lempart 1967, Nawrocka 1965, Pawlak 1985, 1986, 1987). Dlatego też oczekiwania społeczne wiązane z tą rolą są bardzo wysokie i chronione prawem.
W Ustawie o kulturze fizycznej z 1984 roku znalazł się zapis, mówiący iż „sędzią sportowym może być osoba, która:
1. ma kwalifikacje określone przez właściwy związek sportowy, 2. korzysta w pełni z praw cywilnych i publicznych,
3. posiada nienaganną postawę moralną,
4. spełnia warunki zdrowotne niezbędne dla wykonywania zadań sędziego sportowego”.
38 Jerzy Januszewski, Anna Pawlak
Spośród czterech warstw składających się na ten — potwierdzający przyjętą przez definicję — syntetyczny obraz sędziego, interesują nas trzy: intelektualna, moralna i zdrowotna.
Takie szerokie rozumienie roli sędziego sportowego, w której eks ponowany jest poziom wiedzy ogólnej i specjalistycznej, etyki sportowej oraz zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego (Kolarz 1970, Somos 1979, Pawlak 1986, 1987) jest niezbędne dla sprecyzowania celu naszej pracy. W niej bowiem prezentujemy wzór sędziego sportowego skon struowany w wyniku analizy i syntezy wypowiedzi studentów Akademii Wychowania Fizycznego na temat niezbędnych cech arbitra.
Chcieliśmy się dowiedzieć, jakie wartości przypisywane są dobremu sędziemu. A zatem kto, jakie cechy mający i w jaki sposób je uzewnętrz niający, powinien — zdaniem studentów — kontrolować realizację zespołu norm sportowych i moralnych w czasie trwania zawodów. Badając te wypowiedzi pragnęliśmy również uzyskać pośrednią informację na temat struktury systemu wartości studentów. Wiedza ta może być przydatna nie tylko dla określenia postaw aktualnych, ale również i przyszłych w zbioro wości ludzi decydujących za kilka lub kilkanaście lat o kształcie kultury fizycznej w Polsce.
Respondenci w znacznej części opierali swoje wypowiedzi na osobis tych doświadczeniach zawodniczych, a pozostali, mając spory zasób wiedzy teoretycznej, wystąpili w roli kibiców-znawców przedmiotu. Znajomość wartości preferowanych przez studentów w znacznym stopniu przybliża nam sposób ich rozumowania. Wartości bowiem, jak pisze J. Szczepański (1972, s. 98) „są regulatorami dążeń i postępowania, po zwalają na ocenę cudzego postępowania, służą jako postawa oceny społecznej przydatności członków grupy”.
Dla uzyskania pełniejszego obrazu poglądów badanej grupy, dodat kowo odnosimy się do wyników badań nad zbiorowością sędziów spor towych (Pawlak 1987). Chodzi nam o skonfrontowanie opinii studentów z opiniami arbitrów na temat cech sędziego sportowego oraz o porównanie oczekiwań wiązanych z tą rolą w dwóch różnych — lecz bliskich sobie obszarem działania — zbiorowościach. Chcemy również dokonać próby zweryfikowania oczekiwań studentów za pomocą danych o rzeczywi stych cechach sędziów. Wyodrębnimy także preferencje określonych cech sędziego, będącą wynikiem zróżnicowania interesów grupowych sportowców i kibiców-studentów AWF z jednej strony oraz arbitrów z drugiej.
Badania zostały przeprowadzone wśród 251 słuchaczy IV roku studiów stacjonarnych wszystkich kierunków i specjalności Wydziału Wychowania Fizycznego AWF.
1. Jakie wykształcenie i kwalifikacje specjalistyczne powinien posiadać sędzia sportowy?
2. Jakie cechy charakteru powinny dominować w jego osobowości? 3. Wymień cechy, które u sędziego są szczególnie niepożądane. 4. Jakimi cechami zewnętrznymi powinien odznaczać się sędzia spor towy?
Wykształcenie i kwalifikacje specjalistyczne arbitrów
Na temat wykształcenia sędziów sportowych wypowiedziało się 53% studentów. Zdecydowana większość z nich postawiła wymóg ukończenia szkoły średniej, a jedna trzecia uważa, że arbiter powinien legitymować się dyplomem szkoły wyższej. Dla ostatniej grupy wypowiedzi charakterys tyczne jest to, że tylko jeden student wskazał na konieczność ukończenia przez sędziów studiów wychowania fizycznego. Jeśli dodatkowo weźmie się pod uwagę fakt, iż niemal połowa studentów pominęła tę część pytania, a niektórzy stwierdzili wręcz, że „sędzią może być każdy bez względu na wykształcenie”, można przyjąć, że zagadnienie poziomu wykształcenia arbitrów nie jest dla badanych istotnym problemem.
Odmienne są poglądy na ten temat w organizacjach sportowych i wśród sędziów. Zdecydowana większość związków sportowych za jeden z podstawowych wymogów stawianych przed kandydatami na sędziów uważa świadectwo szkoły średniej. Również wśród sędziów wykształcenie ma duże znaczenie. Rozpatrywane jest w kategoriach prestiżowych i moż liwości awansowania w hierarchii sędziowskiej, co znajduje potwierdzwnie w strukturze wykształcenia arbitrów. Studia wyższe ukończyło 45% sędziów klasy państwowej i międzynarodowej, w tym jedna piąta uczelnie wychowania fizycznego, 45% posiada świadectwo maturalne. Wykształ cenie zasadnicze zawodowe ma 6%, a podstawowe 0,2%.
Pod pojęciem kwalifikacji fachowych studenci rozumieją:
— ukończenie kursów sędziowskich 65% — praktykę zawodniczą 35% — systematyczne dokształcanie się 17% — znajomość przepisów 14% — ukończenie kursów trenerskich lub instruktorskich 12%
— staż sędziowski 4%
— znajomość języków obcych 1% (suma nie równa się 100 ponieważ studenci wskazywali więcej niż jedną kategorię).
Na podstawie tych wypowiedzi można dokonać próby skonstruowania oczekiwanego przez młodzież modelu uzyskiwania i podnoszenia kwalifi kacji sędziowskich. Obok sformalizowanych, instytucjonalnych sposobów
40 Jerzy Januszewski, Anna Pawlak
osiągania uprawnień — poprzez kursy sędziowskie i kształcenie ustawicz ne — równolegle zaznacza się nurt wiedzy praktycznej, uzyskanej w czasie kariery zawodowej i kursów trenerskich dzięki łączeniu teorii z praktyką w której staż, a więc doświadczenie sędziowskie, niewielką pełni rolę.
Sędziowie z nawiązką spełniają postulaty studentów. Kursy sędziows kie różnego stopnia ukończyło 100%. O realizowanej potrzebie permanen tnego podnoszenia kwalifikacji, dokształcania się mówiło 74% badanych arbitrów. Spełniony jest również wymóg praktyki zawodniczej uzupeł nionej trenerską wiedzą. Sport uprawiało zawodniczo 84% sędziów, a kursy trenerskie lub instruktorskie ukończyło 46%. Jednak tylko 2% sędziów uważa praktykę zawodniczą za niezbędną dla pełnienia roli arbitra.
Interesująca jest rozbierzność między wymaganiami związanymi ze znajomością języków obcych. Tylko jeden student zwrócił na ten problem uwagę. W praktyce jest ona czynnikiem decydującym w drodze awansu do międzynarodowej klasy sędziowskiej. Biegle, przynajmniej jednym języ kiem obcym włada połowa arbitrów, a nie zna żadnego 2%.
Wzór osobowy arbitra sportowego
Na wzór osobowy sędziego — zdaniem studentów i sędziów — składają się nadtępujące cechy biologiczne, psychiczne i społeczne /odsetki wypo wiedzi sędziów podajemy w nawiasach/:
— zdecydowanie, refleks — sprawiedliwość
— odporność psychiczna — autorytet
— sprawność fizyczna
— wiedza teoretyczna i samokształcenie — zdyscyplinowanie
— inteligencja
— znajomość tajników dyscypliny — umiejętność współżycia w grupie — godność osobista — kultura osobista — talent pedagogiczny 98% (40%) 94% (94%) 51% (24%) 45% (8%) 22% (29%) 19% (15%) 14% (24%) 14% (20%) 13% (61%) 10% (14%) 9% (77%) 8% (20%) 3% (12%) Studenci nie wymieniali szeregu wartości wskazywanych przez sędziów, jak: sportowy tryb życia, umiłowanie sportu, samokrytycyzm, skromność i dbałość o zdrowie zawodnika.
Do najważniejszych cech sędziego studenci zaliczyli: — zdecydowanie i refleks,
— odporność psychiczną, — autorytet,
a sędziowie:
— sprawiedliwość, — godność osobistą,
— znajomość tajników dyscypliny, — zdecydowanie i refleks.
W zestawieniu preferowanych cech zarysowuje się pozorna różnica sposobu widzenia roli sędziego w porównywanych grupach. Studenci wskazują na model sprawnościowo-etyczny, a arbitrzy etyczno-perfekc- jonistyczny. Stykamy się więc z dwoma wzorcami sędziowania. Je- den-manifestowany wysoką sprawnością psycho-fizyczną, której efektem staje się sprawiedliwy werdykt i drugi, w którym doskonałość zostaje wsparta o cechy wewnętrzne, sprawiedliwość i moralność oraz znajomość najbardziej sekretnych tajników wybranej dyscypliny sportowej.
Drogi te są niesprzeczne, mimo odmiennego usytuowania poszczegól nych cech. W pojęciu godności osobistej są bowiem elementy odporności psychicznej koniecznej do zachowania określonej postawy, a jednocześnie godność osobista jest podstawą uzyskiwania autorytetu. Sędziowie zwra cali uwagę, że zachowanie przez nich godności wymusza w otoczeniu szacunek, nawet w najbardziej konfliktowych sytuacjach.
Niskie miejsce w studenckiej hierarchii cech wzorowego arbitra mają wysoko notowane wśród sędziów godność osobista, kultura osobista i talent pedagogiczny. Zachodzi prawdopodobieństwo, że młodzież nie kojarzy w sposób bezpośredni roli arbitra z jego wychowawczą funkcją. Studenci w sposób prosty łączą rolę sędziego z rolą egzekutora. Po szukiwane przez nas wartości pojawiają się w chwili wyliczania cech szczególnie niepożądanych u sędziego.
Negatywne cechy arbitra w opiniach studentów:
— niesprawiedliwość 70%
— brak zdyscyplinowania i refleksu 50% — brak odporności psychicznej 32% — brak godności osobistej 28% — brak wiedzy teoretycznej, dokształcania 9%
— brak autorytetu 8%
— niezdecydowanie 7%
— niska kultura osobista 6% — niesportowy tryb życia 4%
— brak samoktytycyzmu 2%
— brak skromności 2%
42 Jerzy Januszewski, Anna Pawlak
Zły sędzia jest niesprawiedliwy, niezdecydowany, bez refleksu i odporno ści psychicznej oraz bez godności osobistej.
Pojęcie spdrawiedliwości interpretowane jest przez porównywanie grupy nieco odmiennie. Sprawiedliwość według sędziów polega przede wszystkim na eksponowaniu podstawowego kanonu sportu, jakim jest zagwarantowanie równych szans uczestnikom walki sportowej w całym jej przebiegu. Studenci ograniczają się natomiast do takich pojęć, jak: bezstronny, uczciwy, bezinteresowny, nieprzekupny. Wprowadzają zatem ograniczenie sfery stopnia sprawiedliwości sędziego do ferowanych przez niego werdyktów. Na ten temat arbitrzy mają odmienne zdanie. Uważają, że sędzia w zdecydowanej większości przypadków nie tyle jest nie sprawiedliwy, co omylny. Blisko 80% arbitrów potwierdziło, że w swej praktyce popełniali omyłki, których najczęstszym źródłem było zmęczenie i brak koncentracji. O czasowym zaniku odporności psychicznej mówiło 11% sędziów.
Sposób bycia i sprawność fizyczna arbitra
Zdaniem studentów sędzia sportowy powinien mieć:
— sportową sylwetkę 37%
— eleganckie, zdecydowane ruchy 26%
— dobrą dykcję 15%
Wiek sędziego nie ma szczególnego znaczenia dla badanych, gdyż na ten temat wypowiedziało się 9% studentów, piszących o „właściwym, za awansowanym” wieku. Mamy w tym miejscu do czynienia z tzw. wiekiem psycho-społecznym, ponieważ dla dwudziestodwu — trzyletnich studen tów „zaawansowanym” jest już 30 rok życia. Arbitrzy w sprawie wieku wypowiadali się wyłącznie w aspekcie trudności w naborze młodej kadry sędziowskiej lub tzw. limitów wieku określanego przez związki sportowe.
Większość sędziów stwierdziła, że w czasie zawodów pamiętają o po trzebie specyficznego, zgodnego z pełnioną rolą, zachowania się, które nazwali „byciem niedostrzegalnym”. Studenci pisali natomiast o po trzebie „sportowej elegancji”, co potwierdza 32% sędziów.
Wygląd sędziego jest ściśle związany z jego sprawnością fizyczną. Wspomniało o niej 22% studentów, spośród których 14% podkreślało konieczność dobrego zdrowia. A zatem stosunkowo niewielu badanych przywiązuje wagę do tej cechy, którą 79% sędziów wskazało jako nieodzowną dla ich aktywności. Stanowisko to znajduje potwierdzenie w praktyce, ponieważ 91% arbitrów systematycznie zabiega wokół utrzy mania swjej sprawności fizycznej. Jest rzeczą interesującą, że studenci nie wykazali się zrozumieniem związków zachodzących między sprawnością
fizyczną i psychiczną, które mają zdecydowany wpływ na spostrzegaw czość i stanowczość sędziego, a więc cechy stawiane na pierwszym miejscu przez badaną młodzież.
Zakończenie
Dobry sędzia według studentów powinien prezentować następujące cechy:
— mieć ukończone kursy sędziowskie, — mieć doświadczenie zawodnicze,
— być człowiekiem zdecydowanym w działaniu, reagującym w sposób energiczny na toczącą się walkę sportową,
— być sprawiedliwym, w sensie bezstronności, — mieć odporność psychiczną,
— posiadać autorytet,
— powinien być w wieku „średnim” lub „starszym”, tzn. mieć więcej niż 30 lat, lub starszym od zawodników,
— być kulturalnym.
Studenci do najważniejszych wartości przypisanych roli sędziego zaliczają:
— wartości perfekcjonistyczne (łączenie wiedzy teoretycznej z osobis tym doświadczeniem zawodniczym),
— wartości psychiczne (refleks i odporność), — wartości moralne (sprawiedliwość),
— wartości społeczne (autorytet, sposób bycia).
Sędzia powinien być zatem wysoko wykwalifikowanym rozjemcą, spra wiedliwym i budzącym szacunek, który swoim wyglądem, ogładą, kul turalnym i precyzyjnym kierowaniem walką sportową współtworzy wido wisko sportowe, ale przede wszystkim udrożnią proces współzawod niczenia.
Nasze założenie o pokoleniowym i grupowym zróżnicowaniu poglądów na pełnienie roli sędziego sportowego nie znalazło potwierdzenia. Naczel ne wartości sportu są w pełni akceptowane przez studentów. Można jedynie wskazać na nieco odmienny sposób widzenia roli arbitra spor towego w zależności od zajmowanej pozycji zawodnika, kibica i sędziego. Na uwagę zasługuje fakt poszukiwania przez studentów możliwości oparcia się na ludziach starszych, od których oczekują działania rzetelnego, budzącego szacunek. Studenci nie szukają u sędziów postawy partnerskiej, manifestowania koleżeńskości — lecz odwrotnie — oczekują dystansu znawcy przedmiotu, całkowicie obiektywnego w swoich decyzjach, który
44 Jerzy Januszewski, Anna Pawlak
w sposób jednoznaczny powinien dokonywać oceny stopnia perfekcji i rzetelności sportowej zawodników.
Sądzimy, że nasza konkluzja, mimo szeregu wcześniej wniesionych zastrzeżeń, prowadzi do optymistycznego wniosku na temat postaw studentów uczelni sportowej. Wbrew obiegowej opinii o postępującej merkantylizacji środowiska soortowego, uzyskaliśmy obraz grupy przy szłych animatorów kultury fizycznej, jednoznacznie interpretujących rolę sędziego jako instytucji chroniącej zawodników, a w konsekwencji także cały sport przed rozprzestrzenianiem się tego zagrożenia.
Piśmiennictwo
Barczyk A. 1972. Próba określenia modelu osobowościowego sędziego w gimnastyce sportowej. Sport Wyczynowy, nr 1.
Hrinki M. 1977. Wychowa funkda rozhodcu. Trener, nr 7.
Kolarz L. 1970. Współzależność sprawności fizycznej i psychicznej w sędziowaniu. Piłka Nożna, nr 6.
Lachowicz L. 1981. Trener, sędzia sportowy, działacz sportowy. W: Teoria i metodyka sportu. Pod red. T. Ulatowskiego. SiT, Warszawa.
Lempart T. 1967. Niektóre problemy pedagogiczne sportu kwalifikowanego. Sport Wyczynowy, nr 6.
Nawrocka W. 1965. Wychowawcza funkcja sportu. Materiały Szkoleniowe. PKO1, nr 7. Pawlak A.1985. Spiker zawodów widziany oczami sędziego sportowego. Kultura Fizyczna, nr
11—12.
Pawlak A. 1986. Sprawiedliwi — rzecz o polskich sędziach sportowych. Sport Wyczynowy, nr 6.
Pawlak A. 1986. Kooperanci wielkiego sportu w opiniach sędziów. Kultura Fizyczna, nr 9—10. Pawlak A. 1987. Autoportret polskich sędziów sportowych. Z warsztatów badawczych. AWF,
Warszawa.
Somos I. 1979. Diephyasche und psychische Vorbeitung vin Schiedarichtem. Fussbali Trainer, nr 7. Szczepański J. 1972. Elementarne pojęcia socjologii. PWN, Warszawa.
The Model of a Sports Coach and the Values Preferred by Students of the Academy of Physical Education
Summa ry
The research had a form of a questionnary and it was answered by 251 students of the 4th year of Department of Physical Education. The students and qualifications of a sports coach, his personality model, hismanners and physical fitnees. The achieved results were compared with the results of investigation of highly qualified sports coaches.
According to the students’ opinion, a sports coach is a person who combines a vast theoretical knowledge with his own sports experience, who has a quik reflex, is psycho- logieally strong, fair and highly respected.
The above mentioned values are also very important in the opinion of sports coaches who were questioned, although their way of looking at the matter was slightly different.